آتش‌سوزی دغدغه همیشگی جنگل؛ آیا در حل این مشکل فراگیر ناتوانیم؟

به گزارش ایرنا، بر پایه گزارش اداره کل منابع طبیعی غرب مازندران در یک هفته گذشته افزون بر پنج مورد آتش سوزی در این خطه شمالی حادث شد و در مجموع بیش از سه هکتار از عرصه های جنگلی منطقه سوخت. حادثه ای مکرر هر سال کام جنگل های هیرکانی را تلخ می کند و مردم همچنان شنونده و بیننده خبر سوختن قامت زیبای درختان سرزمین شان هستند.

بنا به اعلام مسوولان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور از ابتدای سال جاری تا پایان تیرماه، ۶۴۳ مورد آتش سوزی در سطح مراتع و جنگل های کشور روی داد که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۱۳۵ درصد بیشتر است.

در این مدت، چهار هزار و ۱۳۲ هکتار از جنگل ها و مراتع دچار حریق شد که از لحاظ سطح، نسبت به مدت مشابه پارسال ۳۶۱ درصد افزایش نشان می دهد.

از این سطح آتش سوزی، ۲ هزار و ۴۱۱ هکتار مربوط به جنگل های طبیعی و دست کاشت بود اراضی جنگلی هم ۳۳۳ مورد بود، ضمن اینکه آتش سوزی در مراتع نیز ۳۱۰ مورد در سطح هزار و ۷۲۱ هکتار بود.

به گفته این مسوولان امسال از محل صیانت از منابع طبیعی، ۳۰ میلیارد ریال و از محل تامین و تجهیزات ۷۰۰ میلیارد ریال در قالب اعتبارات ملی پیش بینی شده است.

اما سوالی که در اذهان عموم جامعه در مورد تکرار این آتش سوزی ها و خسارت های وارده مطرح بوده این است که آیا نمی شود این دغدغه جنگل را برای همیشه برطرف کرد؟ چرا برای حفظ این ریه های کره زمین تدابیر ویژه ای اتخاذ نمی شود، چرا در جامعه برای حفظ این عرصه های کم نظیر فرهنگ سازی به معنای واقعی نشده است؟ چرا باید هر ماه از ایام سال خبر آتش سوزی جنگل در از رسانه های شنید. بی تفاوتی یا بی مدیریتی و یا بی فرهنگی این داستان غم انگیز را چه می توان تعبیر کرد.

جنگل از ادوار گذشته تا امروز با چالش های تهدید و تصرف و تخریب روبرو بوده و داغ آتش سوزی، این معضل فراگیر را چه زمانی می شود از پیشانی این اکوسیستم زود و برای رفع آن راه کاری اصولی اندیشید.

در عصر دانایی بشر سوختن جنگل چه توجیهی دارد؟

آیا رواست هر سال به بهانه ای از جمله فصل پاییز است و انباشت لاشبرگ ها و یا درختان خشکیده و یا دیگر عوامل طبیعی و انسانی، قامت زیبای جنگل بر اثر بی تدبیری ها یا ناآگاهی یا بی توجهی ها بسوزد و از بین برود. چرا برای معضلات فراروی جنگل، درمانی نمی یابیم، آیا واقعا دانش و مدیریت امروز در حفظ این عرصه ها ناتوان است؟ آیا زمین بدون جنگل یا انسان بدون این ریه های زمین می تواند به حیاتش ادامه دهد؟ در عصر دانایی بشر، نابودی یک درخت یا یک متر مربع خاک جنگل چه توجیه ای علمی دارد؟

در روزهای اخیر تکرار وقوع آتش سوزی ها در جنگل های غرب مازندران همگان را دغدار کرده است و نگرانی و تاکید شهروندان این است که مسوولان امر باید بیش از پیش موضوع اطلاع رسانی و فرهنگ سازی را در این ارتباط جدی بگیرند و از فناوری روز در کنار مدیریت علمی حفاظت از این عرصه ها بهره وافر ببرند.

مازندران با ۲۴ هزار کیلومتر مربع وسعت حدود یک میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار اراضی جنگلی دارد که تحت مدیریت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری منطقه ساری و نوشهر صیانت می شود.

خطر آتش سوزی را باید جدی گرفت

قدمت جنگل های شمال ایران به حدود ۳۰ تا ۴۰ میلیون سال قبل بر می گردد و دارای ۹۰ گونه درختی و ۲۱۱ گونه درختچه ای و هزار و ۵۵۸ گونه علفی و بوته ای است، مساحت این عرصه ها در حدود یک درصد جنگل های اروپا است ولی تعداد گونه های آن ۱۶ درصد گونه های موجود در کل قاره اروپا است.

جنگل‌های هیرکانی با ۲ میلیون هکتار وسعت از آستارا در شمال استان گیلان شروع می شود و تا گُلی‌داغ در شرق استان گلستان به طول تقریبی ۸۰۰ کیلومتر و عرض ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر پراکنش دارد. بخشی کوچکی از جنگل‌های هیرکانی هم معادل ۲۰ هزار هکتار در کشور آذربایجان قرار دارد.

جنگل های شمال ایران اغلب از گونه های پهن برگ تشکیل شده است که حساسیت کمتری در مقایسه با سوزنی برگان در مقابل آتش سوزی دارند زیرا رزین و صمغ موجود در سوزنی برگان، شدت آتش را بیشتر می کند.
از این نظر خطر آتش سوزی در شمال ایران به اندازه ای که در جنگل های سوزنی برگ غرب فرانسه یا آمریکا یا منطقه مدیترانه روی می دهد، نیست اما به دلیل کمبود سطح جنگل در ایران و این که جنگل های شمال، تنها جنگل انبوه کشور محسوب می شود، خطر آتش سوزی در این جنگل ها را باید جدی گرفت و این امر بویژه بر اثر تغییرات آب و هوایی از جمله خشکی و گرمای کم سابقه که سال های اخیر رخ داده است اهمیت زیادی می یابد.
برآیندها نشان داده که آتش سوزی های پیاپی در مناطق مختلف جنگل های شمال، به گونه ای است که هنوز آتشی خاموش نشده، حریق دیگری رخ می دهد و مسوولان منابع طبیعی سه استان شمالی بشدت درگیر اطفای آتش های متعدد و بی سابقه بوده اند.

آیا آتش سوزی طبیعی یا عمدی درمان ندارد؟

علت بسیاری از این حریق ها معلوم نمی شود، ممکن است دام دار یا شکارچی یا گردشگر و طبیعت گرد و یا حفاران میراث فرهنگی که آتش روشن کردند، آن را به طور کامل خاموش نکنند و براثر وزش باد و خشکی برگ ها و خرده چوب های کف جنگل، آتش گسترده رخ دهد.
البته برخی از علاقه مندان به طبیعت و محیط زیست معتقدند معدودی از آتش سوزی ها نیز به عمد و با هدف تصرف زمین یا انتقام گیری از ادارات منابع طبیعی صورت می گیرد.
تاثیر واضح آتش بر درختان و گیاهان کف جنگل است، ولی حریق، آثار مخرب زیادی هم بر خاک جنگل دارد و چون حیات درختان وابسته به خاک است، از بین رفتن خصوصیات لازم خاک باعث بروز اخلال در رویش گیاهان جنگل می شود.

نابودی میکروارگانیسم های خاک مهمترین تاثیر آتش

رضا دادمهر استاد بازنشسته رشته جنگل مهم ترین تاثیر آتش بر خاک جنگل را نابودی میکروارگانیسم های خاک برشمرد و گفت : خاکستر برجای مانده از درختان منافذ خاک را پر می کند و چون خاک لاشبرگ ندارد، آب روان می گردد و فرسایش شدید می شود.

دادمهر در گفت و گو با ایرنا افزود : بعد از حریق، درصد مواد آلی خاک کاهش می یابد و کربن و نیتروژن متصاعد می شود و درجه حاصلخیزی خاک به خصوص کربن و نیتروژن و گوگرد کم می شود.
وی با بیان اینکه عمق تاثیر آتش در خاک، دست کم ۵۰ سانتی متر است، یادآور شد: برای مشکلات متعدد جنگل های شمال باید تدابیر ویژه ای اتخاذ شود و به نتیجه نرسیدن طرح مدیریت پایدار جنگل های شمال چالش های این عرصه ها را دوچندان خواهد.

این استاد بازنشسته دانشگاه آزاد واحد تهران تصریح کرد : همه تلاش های مسوولان کلان کشوری باید برای تهیه طرح مدیریت پایدار جنگل های شمال متمرکز شود که پس از سالها از آغاز تهیه آن هنوز به دلایل کمبود اعتبار به نتیجه نرسیده است.

به تاکید وی با تهیه و اجرای این طرح به طور قطع چالش های این عرصه ها یکی پس از دیگری برطرف خواهد شد.

لزوم تامین تجهیزات روز اطفای حریق

دادمهر با بیان این که سال به سال بر مشکلات عرصه های طبیعی کشور افزوده می شود، اضافه کرد : برای حفاظت از عرصه های طبیعی کشور آنطور که باید فرهنگ سازی می شد نشده و این مهم را جدی نگرفتیم در حالی که کشورهای پیشرفته دنیا در این زمینه از ما جلوتر بوده و موضوع فرهنگ سازی را در همه زمینه ها ویژه توجه کردند.

وی به کمبود تجهیزات روز اطفای حریق در جنگل های کشور اشاره کرد.

کارشناسان می گویند: درختان زنده و سرپا به آن سادگی که خیلی ها تصور می کنند آتش نمی گیرند و در اکثر آتش سوزی ها، درختان نمی سوزند، ولی این به معنای آن نیست که خسارتی به بار نمی آید، اگر بافت زایای درخت در معرض گرمایی حدود ۶۵ تا ۶۹ درجه سانتی گراد قرار گیرد، می میرد و اگر آسیب دیدگی بافت زایا به صورت نوار حلقوی باشد و محیط درخت را در بر بگیرد، درخت حالت کت زدگی پیدا می کند و می خشکد.
نکته مهم در این ارتباط این که برای آن که درختی با پوست نازک بمیرد لازم نیست سراسر پوست یا قسمت بیشتر آن بسوزد بلکه حرارتی که سطح خارجی پوست ساقه را داغ می کند برای کشتن درخت کافی است.
کارشناسان امر یکی از دلایل طولانی شدن اطفای حریق در جنگل های شمال را کمبود تجهیزات جدید و روز دانستند و گفتند : به روز نبودن امکانات و تجهیزات اطفای حریق و وجود معضلات اقتصادی و اجتماعی از دیگر عوامل آتش سوزی در جنگ لها محسوب می شود.
دیر کشف شدن آتش و دیر رسیدن ماموران به محل به علت طولانی بودن مسیر یا سخت گذر بودن آن و همچنین خشکی هوا از مهم ترین علل در این مورد است که باید به این مهم توجه شود.
در زمان حاضر بنا به گفته مسوولان برای اطفای حریق، اغلب از وسایل سنتی نظیر بیل و کلنگ و آتش کوپ استفاده می شود که با توجه به کوهستانی بودن جنگل های شمال، رسیدن به کانون آتش، به سادگی میسر نیست.
بر اساس آمار موجود در سال ۸۸ در جنگل های شمال ۱۸۱ فقره حریق رخ داد و این رقم باید با توجه به برخورداری از دانش روز باید کاهش یابد در حالی که افزایش داشته است و این معضل بر نگرانی های این بخش افزوده است. در این سال بیشترین تعداد حریق در استان گیلان به میزان ۸۴ مورد و کمترین آن را در حوزه نوشهر (غرب مازندران) به تعداد ۱۰ مورد حادث شده بود.

مهمترین عوامل وقوع آتش سوزی ها

مسوولان ادارات منابع طبیعی در استان مازندران می گویند دامداران، شکارچیان، رهگذران، گردشگران، کشاورزان حاشیه جنگل، و سودجویانی که با هدف تصرف جنگل و مرتع، این مناطق را آتش می زنند، مهم ترین عوامل وقوع این آتش سوزی است.
برخی از کارشناسان پیشنهاد دادند که مراکز ذخیره آب یا استقرار تانکر آب در مناطق بحرانی حریق در جنگل ها و مراتع مازندران و حتی شمال ایجاد شود تا در هنگام آتش سوزی، با استفاده از شیلنگ و نیروی گرانش، آب به نقطه حریق منتقل شود.
صاحب نظران می گویند: آتش سوزی جنگل به طور مستقیم یا غیر مستقیم در نابودی بسیاری از پرندگان و دیگر جانوران جنگلی موثر است. زیرا بر اثر آتش سوزی تعداد زیادی از حیوانات جنگلی می سوزند و چون علوفه و دیگر مواد مغذی آنان نیز نابود می شود، به طور غیر مستقیم نیز از آتش آسیب می بینند.
با این توصیف اولین کسی که متوجه آتش سوزی در جنگل شود و خبر می ده ممکن است قرقبان و جنگلبان باشد ولی در اغلب موارد، مردم محلی نخستین کسانی هستند که گزارش می دهند بنابراین باید برای همراهی مردم و تجهیز آنان به لوازم اطفای حریق با همراه آموزش های مربوط تدابیر ویژه اندیشید.
به گفته مسوولان منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان های غرب مازندران بیشتر آتش سوزی ها در فصل پاییز رخ می دهد زیرا از یک طرف برگ درختان خشک می شود و از طرف دیگر وزش باد هم زیاد است.
به تاکید جنگل شناسان، اگر آتش سوزی های جنگل های شمال از نوع سطحی باشد آن را هم باید جدی گرفت، منظور از آتش سوزی سطحی آن است که پوشش مرده و تراشه و خرده چوب و رستنی های کوچک اعم از گیاهان علفی یا نهال های جنگلی آتش می گیرد و می سوزد.
در اینگونه آتش سوزی، بن یا قسمت پایینی تنه درخت بر اثر گرما و شعله آتش آسیب می بیند به نحوی که گاهی خسارت ناشی از گرمای شدید به خشکیدن درخت منجر می شود.

این کارشناسان خسارت های آتش سوزی های عمقی را جبران ناپذیر دانسته و بر ضرورت حفاظت همه جانبه از عرصه های طبیعی کشور تاکید کردند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری غرب مازندران با اشاره به راه اندازی پایگاه اطفای حریق در غرب مازندران در سال جاری گفت: این پایگاه مجهز به ادوات و تجهیزات مختلف برای خاموش کردن آتش در عرصه های طبیعی منطقه است.

مهرداد خزایی پول افزود: آموزش و استفاده از ظرفیت دستگاه‌های اجرایی شهرستان ها، نیروهای بومی، دهیاران و همیاران منابع طبیعی و محیط زیست، آتش‌نشانی، برگزاری کلاس‌های آموزشی و نصب تابلوها و بنرهای هشداردهنده به منظور پیشگیری از آتش سوزی ضروری است.

مدیرکل منابع طبیعی غرب مازندران خاطرنشان کرد: در یک هفته گذشته چندین فقره آتش سوزی در جنگل های تحت پوشش این اداره کل حادث شد که با حضور نیروهای یگان حفاظت این نهاد و با مشارکت نیروهای مردمی و بسیجی اطفا شد.

خزایی پول از زحمات و تلاش های، نیروهای مردمی و بسیج، هلال احمر، محیط زیست و دستگاه های اجرایی و طبیعت دوستان و اصحاب رسانه در کمک به مهار آتش در عرصه های این منطقه قدردانی کرد.

در شمال ایران ۲ میلیون هکتار جنگل و ۷.۱ میلیون هکتار مرتع وجود دارد.