گام‌های تازه ایران و روسیه برای معماری نوین مناسبات

به گزارش ایرنا، مناسبات تهران - مسکو که در دهه‌های گذشته، برخی وقایع تاریخی بر آن سایه افکنده بود، در سالیان اخیر بر مدار توسعه و پیشرفت بوده است.
از نگاه برخی کارشناسان،‌ مخابره پیام‌ها و سیگنال‌های ناامیدکننده از غرب به مسکو در راستای گسست و ایجاد فشار و حلقه محاصره هم‌پیمان قدیمی، به گسست در مناسبات روسیه با جهان غربی منجر شده و این کشور در مسیر تازه خود، نگاه به شرق و جنوب را در دستور کار قرار داده است تا با گذر از شرایط تحریم‌های یکجانبه، استقلال و یکپارچگی خود را حفظ کند.
در سالیان اخیر و با روند رو به تصاعد تحریم‌ها علیه روسیه که به گفته برخی، شمار آنها از تحریم‌های ایران نیز پیشی گرفته است،‌ نگاه‌ها به ایران و پیوند با جهان غیرغربی دوخته شده است.
این شرایط بیش از هر زمان دیگری، روسیه را در یک جبهه واحد با ایران در رویارویی با اقدامات قهرآمیز غرب قرار داده است و از دیگر سو، تقابل غرب با چین و برخی کشورهای مستقل دیگر، زمینه را برای شکل‌گیری باشگاه جدید و نظم نوین در مناسبات بین‌المللی فراهم کرده است.
اجلاس اخیر بریکس در تابستان ۱۴۰۲ و تبدیل آن به بزرگترین گردهمایی سران کشورهای غیر غربی در آفریقای جنوبی و عضویت کشورهای جدید از نشانه‌هایی است که دوران یکجانبه گرایی به سر آمده است و اقتصادهای نوظهور جهان این بار با پذیرش ایران به عنوان عضو جدید بریکس، آنگونه که صاحب‌نظران روس بارها گفته‌اند، در صدد تقویت جبهه جدید قدرت و ترسیم مناسبات نوین بین‌المللی برآمده‌اند.

ایران و روسیه در مسیر ارتقای سطح مناسبات به راهبردی
نگاهی به رفت و آمدهای هیأت‌های ایران و روسیه در سالی که گذشت گویای متنوع شدن حوزه‌های مختلف همکاری بین تهران و مسکو است.
در سال ۲۰۲۳ میلادی که آغاز آن همزمان با دی‌ماه ۱۴۰۱ در تقویم شمسی است و تا حدود سه هفته دیگر ادامه دارد،‌ تا به امروز از قوای مجریه، مقننه و قضائیه جمهوری اسلامی ایران و متقابلا از نهادهای متناظر روس، رفت و آمدهای هیأت‌های مختلف ثبت شده است که گویای حرکت دو کشور در مسیر ترسیم شده از سوی رهبران در زمینه ارتقای روابط به مناسبات راهبردی است.

افزایش ۳۰ درصدی مبادلات تجاری
در سفر دی‌ماه سال ۱۴۰۰ آیت الله سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهوری به مسکو، وی و ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهوری روسیه بر تقویت مناسبات در همه عرصه‌ها تأکید کردند.
 کاظم جلالی سفیر ایران در روسیه گفته است: مبادلات تجاری تهران – مسکو در سال ۲۰۲۲ به حدود پنج میلیارد دلار رسید. به گفته وی، صادرات ایران به روسیه نیز در ماه های آغازین سال میلادی جاری افزایش ۳۰ درصدی را نشان می‌دهد.
الگا باشا معاون ارشد بانک و.ت.ب (ВТБ) که دومین بانک بزرگ روسیه محسوب می‌شود و در تهران دارای دفتر نمایندگی است، نیز پیش تر در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در مسکو، افزایش ۳۰ درصدی مبادلات تجاری در فاصله زمانی دی‌ماه ۱۴۰۱ تا مهرماه ۱۴۰۲ را اشاره کرد.
بنا بر آمار ارائه شده از سوی این مقام بانکی روس، از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ میلادی، مبادلات تجاری ایران و روسیه بیش از دو برابر رشد داشت و از ۲.۲۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۰ به ۴.۶ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ رسید.
به نظر می‌رسد با اراده سران دو کشور، مبادلات تجاری طی سال‌های آینده بیش از پیش گسترش خواهد یافت.
در این پیوند، ابراهیم رضایی رئیس گروه دوستی پارلمانی ایران و روسیه در سفر اخیر اعضای این گروه به مسکو یادآور شد: رؤسای جمهوری ایران و روسیه در سفر دی‌ماه ۱۴۰۰ آیت الله رئیسی به روسیه، بر ارتقای مبادلات تجاری به ۱۰ میلیارد دلار در گام نخست تأکید کرده‌اند.
تبادل هیات های تجاری از استان های مختلف بین ایران و روسیه و نیز گام های مشترک برای رفع موانع تبادل مالی و پولی و حذف دلار از مناسبات دو جانبه از دیگر ابعاد همکاری های اقتصادی دو کشور تلقی می شود.

پیوندهای ایران و روسیه در مجامع بین‌المللی
حمایت روسیه و دیگر کشورهای بریکس از عضویت ایران در گروه اقتصادهای نوظهور جهان موسوم به بریکس، پیام مثبتی بود که از پایتخت‌های پنج کشور عضو بریکس به تهران مخابره شد که به ایران به عنوان شریک خود در ساختن و معماری نوین جهان با دیده احترام می‌نگرند.
و اما رخدادهای اخیر در فلسطین پس از عملیات طوفان الاقصی، نزدیکی اقدامات دیپلماتیک تهران و مسکو را برای توقف جنایات صهیونیست‌ها در غزه و کرانه باختری را در پی داشت.
آنگونه که سفیر ایران در روسیه یادآور شده این موضع روسیه با وجود ارتباطات قبلی روس‌ها با اسرائیل به واسطه زندگی شمار قابل توجهی از روس‌تبارها در سرزمین‌های اشغالی، حائز اهمیت است.
تماس‌های تلفنی بین مقامات دو کشور در موضوع غزه نیز گویای خط تماس نزدیک تهران و مسکو در موضوع فلسطین طی حدود دو ماه گذشته بوده است تا جایی که پوتین رئیس‌جمهوری روسیه ۲۴ مهرماه ۱۴۰۲ در تماس تلفنی با دکتر رئیسی رئیس‌جمهوری اسلامی ایران با تاکید بر اینکه تحلیل روسیه از دلایل وقوع بحران فعلی در غزه با ایران یکسان است، اظهار داشت: حملات گسترده رژیم صهیونیستی به منطقه‌ای متراکم که بیش از ۲ میلیون انسان بی‌دفاع در آن زندگی می‌کنند، هیچ توجیهی ندارد و باید هر چه سریع‌تر متوقف شود.
سفر همزمان مقامات دفتر سیاسی حماس و معاون وزیر خارجه ایران به مسکو، گویای تحرکات مشترک ایران و روسیه برای توقف خشونت صهیونیست‌ها در غزه بود.
به گفته سفیر ایران در مسکو، این خط تماس در سازمان ملل نیز ادامه یافته و نمایندگان دیپلماتیک دو کشور در نیویورک، تلاش‌های مشترکی برای توقف جنایاتی که هر دو کشور، بانی و حامی آن را آمریکا می‌دانند،‌ داشته اند.

گام عملی دیگر در مسیر مبارزه مشترک با یکجانبه گرایی
وزیران خارجه جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه، روز سه شنبه ۱۴ آذرماه ۱۴۰۲ اعلامیه مشترک برای همکاری در خصوص راه ها و ابزارهای مقابله، کاهش و جبران‌آثار منفی اقدامات قهرآمیز یکجانبه همچون تحریم‌ها را امضا کردند.
این اعلامیه در پایان نشست‌های خصوصی و عمومی وزیران امور خارجه کشورهای ساحلی دریای خزر در مسکو به امضای حسین امیرعبداللهیان و سرگئی لاوروف رسید.
وزیر امور خارجه ایران امضای اعلامیه مشترک ایران و روسیه برای مقابله با تحریم‌های یکجانبه را گامی در چهارچوب ابتکار تهران برای ایجاد یک اتحادیه از کشورهای تحت تحریم غرب عنوان کرد.
امیرعبدالهیان در پایان سفر به مسکو در جمع خبرنگاران افزود: امروز بیش از ۲۶ کشور در دنیا تحت تحریم‌های یکجانبه آمریکا یا غرب قرار دادند. ایران از حدود سه سال قبل ابتکاری را در خصوص ایجاد یک اتحادیه از کشورهای تحت تاثیر تحریم‌های ظالمانه و اقدامات یکجانبه گرایانه آمریکا یا کشورهای غربی مطرح کرد
امیرعبداللهیان امضای اعلامیه مشترک ایران و روسیه برای همکاری در خصوص راه‌ها و ابزارهای مقابله، کاهش و جبران‌ آثار منفی اقدامات قهرآمیز یکجانبه همچون تحریم‌ها میان ایران و روسیه را نیز گامی در چهارچوب این اتحادیه دانست.

پایان انتظار دو ساله برای تصویب لایحه همکاری فرهنگی با روس‌ها در مجلس شورای اسلامی
دوشنبه ۱۳ آذرماه، لایحه ای پس از دو سال انتظار در مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید که به همکاری فرهنگی با روسیه اشاره داشت. این لایحه مربوط به توافقنامه‌ای بود که حدود دو سال قبل ایران و روسیه امضا کرده بودند و در دومای دولتی روسیه به تصویب رسیده بود اما در نوبت کارشناسی و رسیدگی در مجلس شورای اسلامی مانده بود.
تصویب این لایحه در مجلس و قرار گرفتن یک لایحه دیگر در زمینه توافقنامه همکاری دوجانبه در زمینه تبادل اطلاعات در دستور کار مجلس،‌ نویدبخش گره گشایی از این لوایح و چراغ سبزی از تهران به مسکو برای توسعه همکاری‌ها در این بخش‌ها تلقی می‌شود، هرچند دو کشور، توسعه مناسبات خود در این عرصه ها را معطل این دو لایحه نکرده بودند و برگزاری باشکوه آیین‌ هفته فرهنگی ایران و روسیه در مسکو و سن پترزبورگ با حضور وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، گویای این امر است.
در جلسه علنی روز دوشنبه (۱۳ آذرماه) مجلس شورای اسلامی، گزارش کمیسیون فرهنگی در مورد لایحه موافقتنامه تأسیس و چهارچوب فعالیت مراکز فرهنگی بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت فدراسیون روسیه در دستور کار قرار گرفت که با رای موافق نمایندگان به تصویب رسید.
بر اساس ماده واحده آن، موافقتنامه تأسیس و چهارچوب فعالیت مراکز فرهنگی بین دولت جمهوری اسلامی ایران و دولت فدراسیون روسیه مشتمل بر یک مقدمه و ۱۸ ماده که تأیید شده به مهر دفتر هیات دولت است، تصویب و اجازه مبادله اسناد آن داده می‌شود.
پیش از رای گیری، احمد راستینه به عنوان سخنگوی کمیسیون فرهنگی در این باره گفت: طبق تبصره این موافقتنامه، رعایت اصول ۷۷، ۱۲۵ و ۱۳۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران الزامی است.
وی یادآور شد: هدف این موافقتنامه همکاری بین دولت ایران و روسیه از طریق مراکز فرهنگی است. همچنین در اجرای برنامه‌های همکاری در زمینه‌های بشردوستانه، فنی و فرهنگی، علمی، اطلاع رسانی، شرکت در برنامه‌های فرهنگی، حمایت از هموطنان در خارج از کشور برای تامین حقوق و منافع اجتماعی آنها، وجود این مراکز ضروری به نظر می‌رسد.

طرح ریزی مبانی جدید همکاری علمی و فناوری
چهارم آبان‌ماه ۱۴۰۲ بود که معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهوری خبر هفت توافق جدید بنیادهای علم ایران و روسیه را اعلام کرد.
دهقانی فیروزآبادی در این سفر گفت: در این سفر، هفت موافقتنامه در زمینه علم و فناوری، صنعتی، کشاورزی، حمل و نقل، دارویی، تجهیزات پزشکی بین بنیادهای علمی ایران و روسیه نهایی شد.
دهقانی فیروزآبادی خاطرنشان کرد: بخشی از این موافقتنامه ها در حوزه صنایع حمل و نقل، از جمله کشتی‌سازی، صنعت هوانوردی، تامین قطعات، تجهیزات و سامانه‌های حمل و نقل بود.
آذرماه ۱۴۰۲ نیز میخائیل کوالچوک رئیس مؤسسه کورچاتوف در نشست سومین کنگره دانشمندان جوان اعلام کرد که ایران به عضویت مرکز بین‌المللی تحقیقات سینکروترون، نوترون و لیزر مبتنی بر راکتور PIK درآمده است.
بنا بر این گزارش، این رآکتور یکی از بزرگترین مراکز تحقیقاتی رآکتوری پرتویی جهان با توان حرارتی ۱۰۰ مگاوات است.
الکساندر بلاگوف معاون مرکز تحقیقات ملی کورچاتوف روسیه گفت: پروژه راکتور هسته‌ای تحقیقاتی PIK روسیه که ایران به آن پیوسته است، مبنای همکاری علمی و فناوری مسکو و تهران خواهد بود.

مناسبات از نگاه طرف روس؛ کریدور با جدیت توسعه می‌یابد
سخنان وزیر امور خارجه روسیه در دیدار با همتای ایرانی وی در مسکو گویای آخرین وضعیت مناسبات دو کشور است.
بنا بر گزارشی که وزارت امور خارجه روسیه از این دیدار منتشر کرد، سرگئی لاوروف در این دیدار گفت: همکاری‌های دوجانبه ایران و روسیه در تمام عرصه‌های کلیدی رو به پیشرفت است و رؤسای جمهور دو کشور به طور مرتب در تماس‌های تلفنی با یکدیگر در ارتباط هستند.
لاوروف همچنین با اشاره به حضور سران ایران و روسیه آیت‌الله ابراهیم رییسی و ولادیمیر پوتین در مراسم امضای سند احداث خط ریلی راهبردی رشت - آستارا که اردیبهشت امسال به ‌صورت ویدئو کنفرانس برگزار شد، بار دیگر بر توجه ویژه مسکو به پروژه کریدور حمل و نقل «شمال-جنوب» و همکاری دو کشور در زمینه انرژی تاکید کرد.
پیش تر نیز سفیر ایران در مسکو و برخی مقامات روس، شایعه‌ها درباره عقب‌نشینی این کشور از اجرای این پروژه را رد کرده اند.

آنچه گذشت،‌مروری کوتاه بر مناسبات رو به رشد ایران و روسیه در سال ۲۰۲۳ میلادی بود. در روزهای باقیمانده از این سال نیز باید منتظر رخدادهای جدید و تحولی در روابط دوجانبه بود.
برای ‌ماه‌های آینده، برداشتن گام‌های تکمیلی برای نهایی کردن و امضای معاهده جامع همکاری‌های بلندمدت دو کشور و امضای موافقتنامه تجارت آزاد میان ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا که روسیه از اعضای کلیدی آن است، در دستور کار دو کشور است.