" تغییر سبک زندگی" عاملی به سوی تک فرزندی

به گزارش ایرنا، "سبک زندگی"به تعبیر "آنتونی گیدنز" جامعه شناس انگلیسی «سبک زندگی، مجموعه ای نسبتا هماهنگ از همه رفتارها و فعالیت های یک فرد معین در جریان زندگی روزمره است که مستلزم مجموعه ای از عادت ها و جهت گیری ها و بنابراین برخوردار از نوعی وحدت است».

مطابق با داده های آماری نرخ باروری در چند دهه گذشته رو به کاهش است به نحوی که برخی از خانواده ها میل به فرزند کمتر و حتی حکایت از گرایش به تک فرزندی دارند و این کاهش فرزندان و تک فرزندی تغییر اساسی در کاهش و ساختار جمعیت کشور دارد.

کارشناسنان و نتایج پژوهش ها نشان می دهد عوامل مختلفی در گرایش به تک فرزندی نقش دارد اما تک فرزندی نه تنها در ساختار جمعیت و کاهش آن نقش دارد بلکه در جنبه های مختلف عملکردی و همه ابعاد شخصیت فرد در آینده نیز موثر خواهد بود.

مسایلی مانند اضطراب والدین, کاهش انسجام خانواده, فرزندسالاری، بلوغ زودرس، کم شدن روابط اجتماعی و عدم جامعه پذیری، تضعیف شبکه ی ارتباطی خویشاوندی و جایگزینی رسانه در ارتباطات کلامی از جمله مهمترین مسایلی هستند که با احتمال بالایی گریبان گیر خانواده های تک فرزند است.

از این رو در گفت وگویی با "سمانه عباسی" روانشناس اداره مشاوره و سلامت روان دانشگاه علوم پزشکی یاسوج به بررسی عوامل موثر بر گرایش بر تک فرزندگی، معایب و مشکلات آن پرداختیم

ایرنا: تک فرزندی در خانواده ها از چه زمانی رواج و یا فزایش یافته ؟

عباسی: نهادینه شدن تک فرزندی با سیاست طولانی مدت کاهش جمعیت، سیاست های بدون برنامه دولت های پیشین در کاهش فرزندآوری، آن هم بدون برنامه ریزی و سرشماری از کم و کیف جمعیت، نخستین عامل برای نهادینه شدن تک فرزندی و خرده فرهنگ شدن چند فرزندی است.

سیاستی که با شعار پرتکرار «فرزند کمتر، زندگی بهتر» در دهه های گذشته در جامعه رواج پیدا کرد و امروزه مسوولان کشور بنا بر تحقیق و بررسی، به خطا بودن آن پی برده اند و در جهت جلوگیری از رشد آن وارد عمل شدند.

سرچشمه اصلی چرایی به وجود آمدن تک فرزندی را باید در سیاست کنترل جمعیتی که سال های گذشته در بوق تبلیغ ها قرار گرفت، جست و جو کرد. تا آن جا که تبلیغ فرزند کمتر زندگی بهتر، به نوعی در فرهنگ ما نهادینه شد. که استان کهگیلویه و بویراحمد هم از این قاعده مستثنی نیست.

اجرای سیاست کاهش یا افزایش جمعیت درکشورهای توسعه یافته، بنا بر آمارگیری جمعیتی صورت می گیرد که هر پنج سال یک بار تکرار می شود اما متاسفانه در کشور ما، اجرای سیاست کاهش جمعیت بدون هیچ برنامه ای صورت گرفت. با ادامه این روند، کاهش نرخ جمعیت فعال و افزایش جمعیت پیر و مصرف کننده از جمله نتیجه های این سیاست خواهد بود که در انتظار ایران است.

ایرنا: آماری از وضعیت خانواده های تک فرزندی در استان دارید؟

عباسی: نرخ باروری در استان کهگیلویه و بویراحمد ۱.۷ است که از نرخ جانشینی بسیار کمتر است (باروری زیر سطح جانشینی (حدود ۱/۲ فرزند) معرف افزایش تک فرزنی است) و برای حمایت از جوانی جمعیت و خانواده باید برنامه ریزی جدی داشته باشیم تا بتوانیم نتایج مثبتی را داشته باشیم.

از سال ۹۵ تا کنون موالید در کشور و استان کهگیلویه و بویراحمد روند کاهشی دارد که این روند نسبت به سایر استان ها کمتر است اگرچه استاندارد رشد جهانی جمعیت ۲.۵ درصد است و شاخص استان کهگیلویه و بویراحمد کمتر از ۲ درصد است.

ایرنا: عوامل موثر بر تمایل به تک فرزندی را چه می دانید؟

عباسی: عوامل فرهنگی، شامل آرمان گرایی در تربیت فرزند، فردگرایی، مصرف گرایی، سبک زندگی و عوامل اجتماعی، شامل اشتغال زنان، تحصیل زنان و عوامل اقتصادی در انتخاب تک فرزندی مؤثر است.

همچنین افزایش سن ازدواج، کاهش تعداد ازدواج، تمایل به تک فرزندی، طلاق عاطفی و افزایش روند طلاق در کاهش ولادت و فرزندآوری موثر است.

ایرنا: تک فرزندی بیشتر بین چه گروه هایی از جامعه وجود دارد؟

عباسی: درباره‌ی موانع بالا رفتن سن ازدواج و عدم تمایل به فرزندآوریِ بیشتر در خانواده‌های ایرانی، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد، در ابتدا باید گفت که این یک موضوع چندعاملی است و با بررسی یک‌ جانبه نمی‌توان به نتیجه‌ی درستی دست پیدا کرد. اما نکته‌ی مهم آن است که متأسفانه ما میراث‌دار یک برنامه‌ی جهانی‌سازی هستیم که نزدیک به دویست سال است برای کشورهای جهان و مخصوصا اسلامی تجویز می‌شود. اولویت این برنامه‌ریزی بر تغییر فرهنگ و سبک زندگی خانواده‌ی مسلمان و زندگی اسلامی قرار دارد و متأسفانه باید گفت که خانواده‌های مسلمان میزان خوبی از تغییرات را نشان داده‌اند و ما شاهد این تغییرات هستیم.

در رابطه با سن ازدواج و عدم تمایل به فرزندآوری، عوامل مختلفی وجود دارد، عامل اصلی این موضوع تغییر سبک زندگی و در رتبه آخر قرار گرفتن خانواده و تشکیل خانواده است.

اغلب جوانان ما در حال حاضر، تنها به تحصیل، شغل، درآمد خوب و زندگی پر از مصرف فکر می‌کنند و در آخر، شاید به ازدواج فکر کنند. حتی موضوع فرزندآوری را با سود و زیان می‌سنجند و فرزند را صرفاً یک موجود «مصرف‌کننده» می‌بینند که قرار است به خانواده اضافه شود.

ایرنا: پس دلیل اقتصادی تنها در تک فرزندی مطرح نیست؟

عباسی: عوامل اقتصادی شاید در این مساله دخیل باشد اما نباید از موضوع مهمی همچون تغییر در سبک و ساختار زندگی خانواده ها به عنوان یک عامل اساسی در بروز و دخیل این پدیده نیز غافل شد؛ این خاطر که اگر مشاهده کنید، می‌بینید تمایل به عدم فرزندآوری و ازدواج در سنین بالا، در قشر مرفه جامعه، بسیار کم است.

در حال حاضر، بیشترین آمار ازدواج و فرزندآوری مربوط به طبقه‌ی متوسط جامعه است. اگر نگاهی هم به جامعه داشته باشیم، می‌بینیم بسیاری از نخبگان و روشن‌فکران و بسیاری از انسان‌های تأثیرگذار، فرزندان همین خانواده‌های متوسط هستند که از لحاظ درآمد، در سطح متوسط قرار دارند. اما اگر با همین افراد برخورد داشته باشید، می‌بینید چقدر از رفتارهای بدی که در زمینه‌ی فرزندآوری با آنان شده است، گله‌مندند.

حتی در میان برخی خانواده‌های روشن‌فکر جامعه، داشتن دو فرزند به‌جای یک فرزند، یک فکر خلاف و اشتباه به حساب می‌آید. ما باید در این زمینه، تغییر فرهنگ داشته باشیم. نمی‌دانم چرا برخی روشن‌فکران ما که در خیلی امور الگوهای غربی را ترجیح می دهند، اما در این زمینه، غرب را الگوی خود قرار نمی‌دهند! بنابراین ما باید سبک زندگی را جدی بگیریم.

ایرنا: راهکارها برای پیشگیری از تک فرزندی و تلاش برای افزایش جمعیت؟

عباسی: در سال های اخیر کشورهای پیشرفته ای که دچار بحران جمعیت بوده اند، با اجرای سه راهکار ارائه بسته های تشویقی به خانواده ها، افزایش سطح مهاجرپذیری و حذف مرزهای جغرافیایی توانسته اند به جلوگیری از کاهش نرخ رشد جمعیت بپردازند. البته با توجه به وجود مشکلات اقتصادی و اجتماعی گوناگون در کشورمان، ایران نمی تواند با استفاده از همین سه راهکار به افزایش جمعیت بپردازد، بلکه مهمترین راهبردها برای رشد نرخ باروری در ایران، اصلاح زیرساخت های اقتصادی، افزایش سطح رفاه اجتماعی و فرهنگ سازی در جهت ترغیب خانواده ها به فرزندآوری است.

تداوم سیاست کنترل جمعیت و شعار معروف نهادینه شده دو بچه کافی است، بعد از اظهار نگرانی مقام معظم رهبری نسبت به کاهش جمعیت جوان کشور، مورد انتقاد قرار گرفته و محققان و اندیشمندان را بر آن داشته تا با ارائه راهکارهای ساختاری و جامعه‌شناختی نسبت به حل این معضل اجتماعی، چاره اندیشی کنند.

همکاری سازمان‌ها و نهادها و بررسی دقیق همه راه‌ها برای ترویج فرهنگ افزایش جمعیت و تشویق مردم برای این کار، فراهم کردن زیر ساخت‌های افزایش جمعیت را ضروری و لازم می‌سازد، در غیر این صورت افزایش جمعیت یک نوع تهدید برای کشور حساب می‌شود.

راه‌های تشویق مردم برای افزایش جمعیت می‌تواند روش مؤثری برای افزایش جمعیت تلقی شود. در سطح اشخاص نیز باید محدودیت‌های افزایش جمعیت حذف شود. و نهادها و سازمان‌ها با کارهای علمی، زمینه تشویق مردم و امیددهی به آنان برای فرزند آوری بیشتر را ایجاد کنند و باید مراکز فرهنگی خانواده‌ها را نسبت به افزایش فرزند آگاه کنند، چرا که جامعه ما در آینده نیاز به افزایش جمعیت و اضافه شدن قشر جوان به جمعیت دارد.

بی‌تردید یکی از محورهای اصلی رشد و توسعه اقتصادی نقش قشر جوان و تأثیر آنان است. لذا با افزایش جمعیت، کشور دیگر با مشکلات بیشتر مواجه نخواهد شد.

امنیت شغلی، اقتصادی، اجتماعی باعث تشویق مردم به فرزند آوری می‌شود. سازمان آموزش و پرورش نیز می‌تواند با آموزش راه‌های افزایش جمعیت و فواید آن تأثیر مثبت و شگرفی در افزایش جمعیت داشته باشد. زیرا دانش آموزان اهمیت بیشتری به این موضوع می‌دهند و در آینده می‌تواند به عنوان یک فرهنگ در جامعه جا بیفتد.

از سوی دیگر، کاهش رشد جمعیت باعث از بین رفتن رشد و توسعه اقتصادی می‌گردد. متأسفانه شاخص‌های اقتصادی به جای کمک به رشد جمعیت باعث پیشرفت آن می‌شود. نمی‌توان رشد جمعیت را دستوری محقق کرد. بلکه بصورت علمی و با درایت و حمایت و پشتیبانی مدیران بایستی نگریست. اگر بخواهیم به این امر به صوت دستوری نگاه کنیم نتیجه آن خواهد شد که کیفیت فدای کمیت شده است و از رشد جمعیت نمی‌توانیم نتیجه مورد نظر را دریافت کنیم. اگر رشد اقتصادی در جامعه زیاد باشد میل خانوارها به افزایش جمیعت بیشتر می‌شود.

از طرفی خانواده ها از افزایش تعداد فرزندان ترس دارند که خود به دو علت مرتبط است: یکی وضعیت امروز اقتصاد و دیگری باتوجه به وضعیت کار و اشتغال، خانواده ها نگران آینده فرزندانشان هستند تصور آن است که آینده از امروز بدتر خواهد شد و بهترین راه برای افزایش جمعیت توسط دولت به رشد اقتصادی کشور برمی‌گردد، که به یک دولت مقتدر نیازمند است.

از طرفی می‌توان با روش‌های تشویقی فرزند آوری همچون دادن مبالغ نقدی در صورت فرزندآوری و دادن مرخصی‌های کاری به مادران باردار و دادن بیمه‌ها و حقوق‌هایی در ضمن بارداری به تشویق فرزندآوری آنان کمک کنیم.

لذا راهکارهای افزایش جمعیت در ایران را در دو سطح ساختاری (در سطح نهادها و سازمان‌ها و کلان نگرانه) و هم چنین در سطح عاملیت (در سطح اشخاص، گروها، و خردگرایانه) می‌توان تقسیم کرد.

ایرنا: تک فرزندی اصلا ایا برای خانواده ها خوب است یا بد اگر بد چه پیامدهایی خواهد داشت؟

عباسی: زندگی ماشینی باعث شده تا زوج‌ها به داشتن تنها یک فرزند در زندگی خود بسنده کنند.این در حالی است که والدین تک فرزند همواره احساس گناه می‌کنند چون بر این باورند که تنها فرزند آنها در طول زندگی خود احساس تنهایی خواهد کرد و به اصطلاح لوس خواهد شد.

درباره تک فرزندی دو باور وجود دارد. باور نخست اینکه چند فرزندی بسیار دشوارتر از تک فرزندی است. حال آنکه تک فرزندی مشکل‌تر است چون والدین فقط یک فرصت تکرار نشدنی برای تربیت فرزند خود دارند و باور دوم اینکه تک فرزندی بسیار ساده تر از چندفرزندی است. به دلیل کمتر بودن هزینه‌ها، نبود اختلاف بین خواهر و برادرها و... حال آن که تک فرزندی مشکلات روانی خاص خود را پدید می‌آورد. به هر حال تک فرزندی شمشیری دو لبه است که نقاط ضعف و قوت گوناگون دارد.

تک فرزندی مزایا و معایبی برای والدین بچه دارد که مزایا عبارتند از : هزینه کمتر برای خانواده، کنترل راحت تر تک فرزند، صمیمیت عمیق والدین با تک فرزند، آرامش خانه(فرزند دیگری نیست تا با ناسازگاری آنان آرامش خانه از بین برود)، احساس امنیت و اعتماد به نفس بیشتر با تک فرزند به جهت رسیدگ بیشتر به او.

و معایب تک فرندگی برای خانواده ها همانند؛ وابستگی شدید والدین به تک فرزند (این وابستگی سبب اضطراب تک فرزند می شود و همیشه نگران است که اگر صدمه‌ای به او برسد، والدین دچار لطمه روحی شدید خواهند شد)، حساسیت فراون والدین درباره رفتار وگفتار تک فرزند که او را به رفتار و گفتاری نامطلوب می کشد و لوس می شود، مراقبت بیش از حد والدین که استقلال تک فرزند را به خطر می اندازد، وابستگی شدید تک فرزند به والدین که مانع دوست یابی او در ارتباط با همسالان می شود، تأثیر منفی بر رشد تک فرزند به جهت نبودن رقابت بازی یا درگیری با برادر یا خواهر، تسلیم‌پذیری والدین و عدم مخالفت با تک فرزند که سبب شکنندگی و آسیب پذیری در آینده می شود و نمی تواند ناامیدی ها و فشارهای روحی را تحمل کند، برخورد بزرگانه با کودک (این کار سبب می شود جلوی بچگی کردن او گرفته شود)، ارتباط کمتر با همسالان، به جهت نبودن برادر و خواهری در منزل از ایجاد ارتباط با همسالان خجالت می کشد.

همینطور تک فرزندی معایب و مزایایی برای خود کودک دارد:

تنهایی برای یک کودک هم خوب است و هم بد. خوب از این جهت که والدین مجبور نیستند محبت و توجه خود را میان فرزندانشان تقسیم کنند و بد به این دلیل که کودک در برقراری ارتباط با دیگران دچار مشکل می‌شود و ممکن است حسود شود.

اما برخی دیگر از این کودکان از آنجایی که کسی را ندارند تا با او رقابت یا بازی و دعوا کنند و یا دوست و همدمی در منزل ندارند بنابراین برخی از احساسات را تجربه نمی کنند و فرصتی برای کنترل و مدیریت احساساتشان نخواهند داشت.

تک فرزند بودن، تاثیری بس فراوان بر مراحل رشد کودک دارد. برخی از کودکان تک فرزند، به دلیل زندگی در یک محیط بزرگسال از لحاظ روحی و روانی بسیار سریعتر رشد می‌کنند و دنیا را از دید بزرگسالان می‌بینند.

علت تک فرزندی بسیاری از خانواده‌ها تجمیع تمام امکانات رفاهی برای تنها فرزند خانواده‌ است. با وجود اینکه تجمیع امکانات برای یک بچه احتمال موفقیت وی را بسیار بالا می‌برد اما به موازات آن ممکن است توقعات والدین از فرزند خود را نیز افزایش بدهد و همین موضوع باعث خواهد شد تا فرزند برای موفق شدن و انجام کارهای بزرگ زیر فشارهای روحی و روانی له شود.

با توجه به اینکه تک فرزند، کانون تمام توجهات و محبت‌های والدین در طول زندگی است به همین دلیل تا زمان ورود به دنیای خارج از خانه همه چیز را بر وفق مراد می‌بیند. اما به محض ورود به این دنیای جدید دچار سرخوردگی می‌شود چون همه چیز دیگر بر وفق مراد او نخواهد بود.

طرح های تشویقی

طرح‌های تشویقی دولت همچون دادن مسکن به افرادی که از چهار فرزند بیشتر دارند، توسعه زیر ساخت‌های اقتصادی برای بهبود وضعیت اقتصادی خانواده‌ها توسعه اشتغال برای جوانان، ارائه تسهیلات ویژه برای فرزندان جدید، گسترش تبلیغات رسانه‌ای و فرهنگ سازی برای نسل‌های آینده از طریق رسانه‌های جمعی و بیلبوردهای شهری.پرداخت هزینه‌های دوران حاملگی تا ۵ سالگی نوزاد، باز کردن حساب‌های آتیه برای نوزادان برای تأمین آینده آن، اطلاع‌رسانی به مردم در مورد آینده جمعیت ایران و چالش‌ها و مشکلات آینده، کاهش عوامل ناباروری، آموزش روش صحیح تغذیه ورزشی و لباس برای جلوگیری از ناباروری زنان و مردان، گران کردن وسایل جلوگیری از بارداری، ممنوعیت و جلوگیری از سقط جنین در مراکز مخفی سقط جنین، نظارت و کنترل دقیق دولت با رویکرد آینده‌نگری، ارائه تسهیلات ویژه از طرف دولت برای فرزند دوم، مثل ارائه مسکن مهر، ارائه خدمات ویژه برای شهرهای مختلف برای صعود جمعیت، نظیر استان شدن شهرستان‌ها، کاهش هزینه‌های زایمان و تعلق گرفتن بیمه‌ی تکمیلی، تغییر دادن طرز فکر افراد شهرنشین، با استفاده از رسانه‌ها و فرهنگ سازی و استقلال فرزندان در سن ۱۸ سالگی مانند سایر کشورها در زمره راهکاری ساختاری می توان در نظر گرفت.

راهکاری سطح عاملیت همانند موارد ذیل دنبا کرد: ایجاد ذخیره‌های ویژه توسط مردم برای تأمین وضعیت اقتصادی خانوارها، ایجاد آسایش و آرامش در بین افراد خانواده توسط اقوام و پدر و مادر جهت آسایش روانی و دوری از مشغله‌های فکری، تشویق پدر و مادر جهت فرزند آوری فرزندانشان، کاهش تجمل گرایی و ترویج فرهنگ ساده زیستی، ایجاد ذوق و تشویق دختران توسط مادرهای خود جهت فرزند آوری، زشت دانستن طلاق و زندگی تک زیستی در میان خانواده‌ها که کسی این کار را انجام ندهد، افزایش درآمد و کاهش هزینه‌ها تا سرپرست خانواده میل به افزایش بچه‌ داشته باشد، کاهش اختلافات سنی بین مرد و زن و تشویق والدین به ازدواج، گذشت خردمندانه برای پیشگیری از فروپاشی خانواده‌ها و تعیین زمان خاص برای طلاق، کاهش عواملی چون: مواد مخدر، دخالت اطرافیان، ضرب و شتم و ـ افزایش احساسات و عشق در خانواده‌ها برای پایدار کردن زندگی زناشویی از جمله راهکارهای پیشنهادی در سطح عاملیت است.