افراطی‌گری در تاجیکستان؛ پیامدهای جنگ داخلی

به گزارش روز چهارشنبه ایرنا، همین هفته بود که امامعلی رحمان رئیس‌جمهوری تاجیکستان از دست داشتن ۲۴ شهروند این کشور در اقدامات تروریستی و انتحاری خبر داد و گفت: این اقدام غیرانسانی آنها به اعتبار دولت و ملت تاجیک در جهان لطمه می‌زند.

اگر چه از سال‌ ۲۰۰۰ به بعد، تاجیکستان پیشرفت چشمگیری در تضمین ثبات داخلی داشت، اما چالش‌ها و تهدیدهای افراط‌گرایی همچنان قابل توجه بود و امامعلی رحمان نیز از این موضوع نگران است و به نهادهای مختلف امنیتی اطلاعاتی این کشور دستور داده ستادی را در ارتباط با رسیدگی به موضوع افراد تحت تعقیب برای ارتکاب اقدامات افراطی و تروریستی دایر کنند.

به گزارش آسیاپلاس رحمان در دیدار با فعالان و مراجع دینی این کشور گفت: ۲۴ شهروند تاجیکستان در ۱۰ کشور دست به اقدامات تروریستی زدند و هم اکنون نیز بیش از چهار هزار نفر از شهروندان این کشور به دلیل ارتکاب اقدامات افراطی و تروریستی تحت تعقیب هستند.

اگر چه وی در مورد این ۲۴ شهروند به حادثه یا کشور خاصی اشاره نکرد اما وی از این مساله که طی چند سال اخیر اخبار متعددی مبنی بر مشارکت شهروندان تاجیکستان در حملات تروریستی در ایران، ترکیه، آلمان و سایر کشورها منتشر شده، نگران است.

دو شهروند تاجیک در اقدام تروریستی ۳ ژانویه (۱۳ دی) در استان کرمان هم‌زمان با برگزاری مراسم سالگرد شهادت سردار قاسم سلیمانی، که ۸۹ شهید و صدها زخمی برجای گذاشت، دست داشتند. سال گذشته نیز یک شهروند تاجیکستانی در اقدام تروریستی دیگری در حرم شاهچراغ در شهر شیراز دستگیر و بعداً به حبس ابد محکوم شد.

به دنبال وقوع حادثه تروریستی حرم شاهچراغ و همچنین کرمان امامعلی رحمان رئیس‌جمهوری تاجیکستان این اقدام‌های تروریستی را قاطعانه محکوم کرد.

همچنین در پی حمله تروریستی اخیر به یک کلیسای کاتولیک در ترکیه، گفته شد یکی از مظنونان شهروند تاجیکستان است.

امامعلی رحمان در اظهارات اخیر خود گفت: در حال حاضر چهار هزار و ۷۵ شهروند تاجیکستان به دلیل ارتکاب اقدامات افراطی و تروریستی تحت تعقیب قرار دارند.

بر اساس اطلاعات وی، بیش از یکهزار شهروند تاجیکستان که در درگیری های مسلحانه در کشورهای خارجی شرکت داشتند، کشته شدند و هزاران نفر دیگر هم شناسایی نشده اند.

رئیس‌جمهوری تاجیکستان افزود که در ۱۰ سال گذشته یکهزار و ۶۴۰ نفر که در گروه های افراطی و تروریستی عضویت داشتند به کشور خود بازگشتند و پرونده های جنایی علیه آنها خاتمه یافت.

بر اساس این گزارش، تنها در سال ۲۰۲۳ میلادی، ۳۲۸ نفر و در دو ماه سال جاری میلادی، ۱۴۰ شهروند تاجیکستان داوطلبانه به کشور خود بازگشته و از عفو عمومی برخوردار شدند.

به اعتقاد کارشناسان، افراط گرایی در تاجیکستان با جنبه های مختلفی از جمله مشکلات اجتماعی-اقتصادی، تبلیغ افکار افراطی و نفوذ گروه های تروریستی بین المللی همراه است. در چنین شرایطی، رویکرد مناسب به این موضوعات اهمیت اساسی پیدا می کند که نه تنها نیازمند تقویت تدابیر امنیتی، بلکه اجرای طیف وسیعی از برنامه های اجتماعی، آموزشی و اقتصادی است. توسعه ظرفیت ذینفعان ملی برای مقابله با این تهدید از اهمیت ویژه ای برخوردار است، زیرا نقش مهمی در تضمین ثبات و امنیت در داخل و خارج از کشور ایفا می کند.

مبارزه با افراط گرایی در تاجیکستان: از گذشته تا آینده

تاجیکستان که در دهه ۱۹۹۰ آزمون‌های سختی را پشت سر گذاشت، هنوز هم پیامدهای آن رویدادها از جمله مشکل افراط گرایی خشونت آمیز را تجربه می کند. جنگ داخلی نه تنها توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور را به عقب انداخت، بلکه زمینه مساعدی را برای فعالیت گروه های مختلف افراطی ایجاد کرد که می خواهند از نارضایتی های اجتماعی و اعتقادات مذهبی برای اهداف خود استفاده کنند. در سال‌های بعد، تاجیکستان پیشرفت چشمگیری در تضمین ثبات داخلی داشت، اما چالش‌ها و تهدیدهای افراط‌گرایی خشونت‌آمیز همچنان قابل توجه بود.

جنگ داخلی تاجیکستان جنگی بود که سال ۱۹۹۲ (۱۳۷۱) توسط گروه‌هایی از «غرم» و ولایت خودمختار بدخشان کوهستانی در مخالفت با دولت امامعلی رحمان آغاز شد و این جنگ در سال ۱۹۹۷ (۱۳۷۶) با میانجی‌گری بسیاری از کشورها از جمله ایران با امضای پیمان صلح به پایان رسید.

مبارزه با تروریسم و ‌جلوگیری از انتقال تروریست‌ها در دوشنبه
فرخ سلیمف کارشناس مسائل تاریخی تاجیکستان می‌گوید: چالش‌های امروزی هم به عوامل داخلی و هم به عوامل خارجی مربوط می شود. از یک سو، تأثیر بیکاری و فقدان چشم انداز اجتماعی، به ویژه برای جوانان، زمینه مساعدی را برای رادیکال شدن ایجاد می کند.

به اعتقاد این کارشناس در تاجیکستان، تهدید افراط‌گرایی یک تهدید دوگانه است: ورود احتمالی ستیزه جویان از آن سوی مرزها و افراط گرایی در داخل کشور، به ویژه در میان جوانان و مهاجران. افراط گرایان در سازگاری با شرایط و استفاده فعالانه از فناوری های دیجیتال برای استخدام و گسترش ایدئولوژی خود مهارت دارند. در پاسخ، کشور در حال توسعه اقدامات متقابل از جمله تقویت امنیت و اجرای برنامه هایی برای بهبود زندگی مردم، پروژه های آموزشی و تقویت انسجام اجتماعی است.

تحولی کلیدی در مقابله با افراط گرایی
بر اساس داده‌های یک مقاله که با عنوان «تقویت وحدت اجتماعی از طریق مشارکت و ارتقای حقوق مردان و زنان جوان آسیب پذیر در برابر افراط گرایی» تهیه شد همکاری با جوامع محلی در مرکز راهبردهای مبارزه با افراط گرایی قرار دارد. همکاری مؤثر بین سازمان‌های دولتی، نهادهای جامعه مدنی و خود جوامع محلی با رسیدگی به علل ریشه‌ای و درگیر کردن جمعیت‌های آسیب‌پذیر، محافظت قوی در برابر افراط‌گرایی ایجاد می‌کند.

جوامع محلی نقش مهمی در شناسایی و پیشگیری از افراط گرایی، ارائه دیدگاه های جایگزین برای ایدئولوژی افراطی و ترویج مدارا و صلح ایفا می کنند. توسعه برنامه هایی برای بهبود زندگی از طریق آموزش، توسعه اقتصادی و شمول اجتماعی آسیب‌پذیری در برابر ایده های افراطی را کاهش می دهد.

نمونه های موفقیت آمیز چنین همکاری هایی در کشورهای دیگر را می توان به‌عنوان مثال در برنامه در آرهوس (دانمارک) یافت که به کار با جوانان مستعد افراط گرایی اختصاص دارد، یا پروژه کانادایی در مونترال، که بر پیشگیری از افراط گرایی از طریق برنامه های آموزشی و گفت‌وگوی جامعه تمرکز دارد.

این مثال ها اهمیت رویکرد چند رشته ای و مشارکت فعال جامعه در پیشگیری از افراط گرایی را نشان می دهد. ابتکارات آموزشی، حمایت اجتماعی و مشارکت اجتماعی می‌تواند پایه‌ای برای مقابله مؤثر با رادیکال‌سازی باشد. چنین راهبردهایی که با شرایط محلی تطبیق داده می شود، می‌تواند تاب‌آوری جامعه تاجیکستان را در برابر تهدیدات افراطی تقویت کند.

آموزش، آگاهی، همکاری و نوآوری
در پاسخ به چالش های افراطی در تاجیکستان، «راهبردی مبارزه با افراط گرایی و تروریسم ۲۰۲۱-۲۰۲۵» که دومین راهبرد این کشور در مبارزه با این پدیده است، اقدامات لازم را برای تقویت ثبات و امنیت در این کشور اتخاذ می کند که با در نظر گرفتن کاستی های اجرای راهبرد قبلی تدوین شد. این کشور به آموزش، افزایش آگاهی، همکاری و نوآوری در این زمینه توجه ویژه ای دارد.

برنامه های آموزشی با هدف توسعه تفکر انتقادی در بین جوانان، احترام به حقوق بشر و درک صلح و مدارا تدوین می شود. به ویژه وارد کردن درس تاریخ ادیان و آموزش مطالعات فرهنگی در برنامه های آموزشی مدارس و دانشگاه ها به جوانان کمک می‌کند تا در برابر تبلیغات افراطی مقاومت کنند.

از ابتکارات محلی تا همکاری بین المللی
در چارچوب استراتژی مقاومت در برابر افراط‌گرایی، تاجیکستان موفقیت‌های چشمگیری از خود نشان داده و برنامه های بسیاری را با مشارکت سازمان های دولتی و غیردولتی و شرکای بین المللی اجرا می کند. این تلاش ها بر تقویت تاب‌آوری جامعه متمرکز است و برنامه‌ها و طرح‌های آموزشی را برای تقویت ظرفیت جوامع محلی شامل می شود.

نمونه ای از همکاری موفق بین المللی پروژه برنامه توسعه سازمان ملل متحد و دفتر دادستانی کل تاجیکستان «تقویت مقاومت در برابر افراط گرایی خشونت آمیز در آسیا» (STRIVE Asia) است که توسط اتحادیه اروپا و سازمان ملل حمایت شد. هدف این پروژه تقویت جوامع محلی از طریق ابتکارات آموزشی و ایجاد فرصت‌های جدید برای جوانان است. در چهارچوب پروژه STRIVE Asia، گروه‌های مشاوره ای در زمینه مبارزه با افراط‌گرایی و توانبخشی و ادغام مجدد عودت‌کنندگان در هشت شهر و منطقه تاجیکستان ایجاد شد.

تاجیکستان و مشکلات مبارزه با افراط گرایی: تحلیل مشکلات و راه‌های حل آن

در روند اجرای راهبردهای مبارزه با افراط گرایی، تاجیکستان با موانع جدی مواجه است که نیازمند تحلیل دقیق و توسعه راه حل های هدفمند است.

مشکلات و چالش های اصلی:

• بودجه ناکافی: منابع مالی محدود، اجرای کارزارهای آموزشی و توسعه زیرساخت‌های حمایتی را با مشکل مواجه می کند.

• تطبیق تجربه بین‌المللی: مشکل استفاده از بهترین تجربیات بین المللی در شرایط خاص اجتماعی- فرهنگی و سیاسی تاجیکستان.

• هماهنگی ناکافی: مشکلات در همکاری بین سازمان‌های دولتی، سازمان‌های غیردولتی و شرکای بین‌المللی، اشتراک‌گذاری موثر اطلاعات و منابع را دشوار می کند.

عوامل داخلی و خارجی موثر بر اثربخشی اقدامات پیشگیرانه نیز عبارتند از:

• وضعیت ژئوپلیتیک: عدم ثبات در کشورها و مناطق همسایه که خطر ورود افکار افراطی را افزایش می دهد.

• مشکلات اقتصادی و اجتماعی: مشکلات آموزش و پرورش و مساله ایدئولوژی سکولاریسم که مردم را بیشتر به افکار افراطی گرایش می‌دهد.

همکاری های بین المللی
همکاری بین المللی و تبادل تجربه عوامل مهمی برای موفقیت است که به تاجیکستان اجازه می دهد بهترین شیوه‌های جهانی و سازگاری با شرایط محلی را ارائه دهد. فعالیت‌های مشترک با سازمان‌های دولتی، سازمان‌های غیردولتی و جامعه مدنی با هدف توسعه و اجرای رویکردهایی است که ویژگی‌های فرهنگی و مذهبی کشور را در نظر می‌گیرد.
پیشگیری از افراط گرایی با توانمندسازی و تشویق جایگزین‌های مثبت و پرداختن به علل ریشه‌ای نارضایتی، راهبردهای کلیدی هستند. این نه تنها به معنای مبارزه با افراط گرایی است، بلکه به معنای ایجاد شرایط برای مشارکت فعال مردم در زندگی اجتماعی-اقتصادی کشور است که به تقویت پایه‌های صلح و ثبات در تاجیکستان کمک می‌کند.