جنگل‌؛ پهنه‌ای سبز و حیات‌بخش که نیازمند مراقبت است

به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، جنگل ها همواره یکی از مهم‌ترین و حیاتی‌ترین بخش‌ها در روی کره زمین محسوب می‌شوند که نقشی اساسی در تولید اکسیژن و هوای پاک ایفا می‌کنند، این پهنه سبز که در واقع ارزشمندترین بخش در اکوسیستم هستند، بیش از ۸۰ درصد تنوع زیستی نیم کره خاکی را به خود اختصاص داده‌اند.

سال‌ها است که جنگل‌ها با تهدیدهای بسیاری همچون قطع بی‌رویه درختان برای صنایع چوب، تولید زغال، آتش‌سوزی، ویلاسازی و راه و جاده‌سازی روبه‌رو هستند که با تداوم این رویه به گفته کارشناسان تا ۵۰ سال آینده دیگر جنگلی نخواهیم داشت.

در حال حاضر جنگل ها به عنوان توده‌های سبز حدود یک ‌سوم از زمین‌های جهان و ۳۱ درصد از مساحت کل زمین را تشکیل می دهند که به شکل نامتوازن در دنیا پراکنده‌ شده‌اند. تقریبا نیمی از مناطق جنگلی در این پهنه خاکی دست‌نخورده باقی مانده‌ است و ۹ درصد از جنگل‌ها ارتباطی با دیگر مناطق ندارند. جنگل‌های بارانی مناطق استوایی و جنگل‌های مخروطی مناطق معتدل کمتر دست‌خورده‌اند؛ در حالی که جنگل‌های پهن برگ مناطق گرمسیری و جنگل‌های بارانی معتدل بیشتر با دخالت های انسانی روبرو هستند.

سرپناه بیش از نیمی از گونه‌های ساکن در خشکی جنگل ها هستند که به تعادل اکسیژن، دی‌اکسیدکربن و رطوبت موجود در هوا کمک و از حوزه‌های آبخیزداری تأمین‌کننده آب شیرین رودخانه‌ها محافظت می‌کنند، درختان بیشترین اکسیژن موجود در طبیعت برای زنده ماندن را تولید می کنند، آنها در روزهای گرم سایه خنک فراهم می‌کنند و به طبیعت زیبایی می‌دهند.

این پهنه سبز با جمعیت روبه ‌رشد جهانی و افزایش تقاضا برای محصولات جنگلی یا زمین بیشتر برای کشاورزی، ساخت‌وساز و مواردی از این قبیل، هر روز بیش از پیش در معرض تخریب و نابودی قرار دارند، به همین دلیل نگهداری از درختان باید به یک اولویت تبدیل شود، البته سالانه میلیون‌ ها هکتار از جنگل‌ها هر ساله از بین می‌روند.

جنگل‌ها نه‌ فقط به عنوان گریزگاه‌های بشر برای رهایی از زندگی‌ روزمره بلکه به منزله پهنه‌های سبز نجات‌دهنده زمین از گرمایش و تغییرات اقلیم، باید از خطر نابودی مصون باشند. افزایش سطح آگاهی مردم به ویژه کودکان در خصوص طبیعت، جنگل‌ها برای حفاظت و پایداری آن اهمیت بسیاری دارد.

بر اساس آمار سازمان ملل متحد سالانه حدود ۱۰ میلیون هکتار جنگل زدایی در دنیا انجام می شود، به همین دلیل مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۲ میلادی روز بیست و یکم مارس (اول فروردین) را با هدف حفاظت و ارتقای سطح آگاهی‌ها از نقش و جایگاه جنگل‌ها در تحقق توسعه پایدار به عنوان روز جهانی جنگل ها International Day Of Forests اعلام کرد.

هدف اصلی این روز که در ایران مصادف با نخستین روز از فصل بهار و عید نوروز است، ارج نهادن به نقش بی‌بدیل و تاثیرگذار جنگل‌ها در نیل به توسعه پایدار و حفظ بستر حیات برای بقای انسان و همه موجودات زنده است.

نامگذاری این روز جهانی که امسال (سال ۲۰۲۴) با شعار جنگل ها و نوآوری: راهکارهای جدیدی برای جهانی بهتر (Forests and Innovation: New Solutions for a Better World) است، گام مهمی برای ارائه راهکارها جهت جلوگیری از نابودی این نعمت الهی محسوب می شود.

روز جهانی جنگل‌ها، کشورها را تشویق می‌کند تا در قبال سازماندهی و انجام «فعالیت‌های محلی»، «فعالیت‌های ملی» و «فعالیت‌های بین‌المللی» مرتبط با «منابع جنگلی، توسعه و نگهداری این منابع»، از جمله خلق و ایجاد برنامه‌های حمایتی «درختکاری» و «افزایش سرانه فضای سبز درختی» در سطح بین‌المللی متعهد شوند.

هرچند ۲۱ مارس در سایه نوروز ایرانیان قرار گرفته است اما نگهداری از درختان باید به یک اولویت برای همه مردم تبدیل شود البته میلیون‌ها هکتار از جنگل‌ها هر ساله از بین می‌روند اما هنوز هم مسیر طولانی را در پیش داریم. وضعیت جنگل‌ها برای همه انسان های روی کره زمین به دلایل متعددی اهمیت دارد. ۸۰ درصد از تنوع زیستی در جنگل‌ها هستند و هر سال بسیاری از گونه‌ها به دلیل تخریب درختان و جنگل‌ها منقرض می‌شوند.

جنگل ها و پوشش درختی ازطریق حفظ پایداری خاک نقش غیرقابل انکاری در مقابله با تخریب سرزمین، تعدیل فرسایش آبی و بادی و چرخه مواد غذایی خاک دارد. تخریب جنگل ها پیامدهایی چون کاهش تنوع زیستی، کاهش قابلیت ترسیب کرن در اکوسیستم های زمینی را در پی خواهد داشت.

جنگل های واقع در مناطق خشک انعطاف پذیری کمی نسبت به تغییرات اقلیمی و دخالت های انسانی داشته و به مراتب آسیب پذیرتر از جنگل های مناطق مرطوب دارند. جنگل های ایران به ویژه جنگل های مناطق زاگرسی ازجمله همین جنگل ها است و باتوجه به شکنندگی این اکوسیستم ضروری است مشارکت تمامی اقشار جامعه در حفظ، ‌احیا و توسعه آنها لحاظ شود و دوراندیشی و مدیریت این جنگل های صورت گیرد به نحوی که پایداری و استمرار این اکوسیستم های حساس اولین اولویت برنامه توسعه ای در مناطق جنگی کشور باشد.

جنگل های هیرگانی در معرض آسیب

جنگل‌های شمال ایران با قدمتی بیش از ۵۰ میلیون سال یکی از ارزشمندترین جنگل‌های جهان و مهم ترین جنگل های ایران حدود ۲ میلیون هکتار مساحت دارد، بیش از ۸۰ گونه درختی و درختچه‌ در آن وجود دارد. جنگل‌های شمال که به "جنگل‌های هیرکانی" معروف است این روزها در معرض آسیب قرار دارند.

جنگل‌های هیرکانی با ۱.۹ میلیون هکتار وسعت از آستارا در شمال استان گیلان شروع می شود، بخشی از سمنان و مازندران را دربرمی گیرد و تا گُلی‌داغ در شرق استان گلستان به طول تقریبی ۸۰۰ کیلومتر و عرض ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر پراکنش دارد. بخشی کوچکی از جنگل‌های هیرکانی هم معادل ۲۰ هزار هکتار در جمهوری آذربایجان قرار دارد.

در جنگل های شمال ایران ۹۰ گونه درختی و ۲۱۱ گونه درختچه ای و هزار و ۵۵۸ گونه علفی و بوته ای وجود دارد، مساحت این عرصه ها در حدود یک درصد جنگل های اروپا است ولی تعداد گونه های آن ۱۶ درصد گونه های موجود در کل قاره اروپا است.

این مقایسه ها نشان می دهد جنگل های هیرکانی با وجود مساحت کم، تنوع گونه ای بسیار زیادی دارد و از این نظر و به دلیل تنوع زیستی و گستردگی ذخایر ژنتیکی، شایسته تحقیقات زیادی است که یکی از آنها تعیین کهنسال ترین درختان موجود در آن است.

این عرصه های جنگلی در کشور به ویژه در شمال ایران مواهب گرانبها و ارزشمند فراوانی را درخود جای داده است که تاکنون شناسایی و تحقیقات علمی کاملی روی آنها انجام نشده و ضروری است برای حفاظت همه جانبه از این میراث طبیعی برنامه ریزی علمی و اصولی اتخاذ شود.

آمارها نشان می دهد سهم هر ایرانی کمتر از یک چهارم متوسط سهم هر شهروند کره زمین از جنگل است. بر اساس آخرین آمار موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع، وسعت رویشگاه‌های جنگلی ایران حدود ۱۲ میلیون هکتار و سرانه هر ایرانی از جنگل، کمتر از ۲ دهم هکتار است که یک چهارم سرانه جهانی می‌شود، در صورتی که میانگین سرانه هر شهروند در کره زمین هشت دهم هکتار جنگل است بنابراین باید توجه به حفظ رویشگاه‌های جنگلی، چهار برابر توجه جهانی باشد.

از سوی دیگر به گفته فعالان محیط زیست، وضعیت جنگل‌های کشور نگران‌کننده است و اگر مردم نسبت به حفظ جنگل‌ها آگاهی و حساسیت لازم را نداشته باشند، شرایط جنگل ها بحرانی می شود و مردم باید بدانند کاشت درخت صرفا در مناسبت‌هایی مانند روز درختکاری در اطراف شهرها به هیچ وجه نمی‌تواند ضامن ریه‌های طبیعی جنگل برای تولید اکسیژن در مناطق شمالی، غربی، شرقی و جنوبی کشور باشد و باید با هم و در کنار هم به فکر حفاظت از این دستگاه بزرگ اکسیژن‌ساز باشیم.

سازمان ملل متحد برای رسیدن به آرمان های توسعه پایدار ۱۵ راهکار ارائه کرده است که یکی از این راهکارها ترویج اجرای مدیریت پایدار تمامی جنگل‌ها، توقف جنگل‌زدایی، بازسازی جنگل‌های از بین رفته و افزایش پایدار جنگل‌کاری و احیای جنگل‌های سراسر جهان است.

آنتونیو گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد در سال ۲۰۲۱ در گزارشی نوشت: قبل از همه‌گیری کرونا، بسیاری از کشورها سخت تلاش می‌کردند تا از دست دادن جنگل‌های بومی را معکوس کنند و مناطق حفاظت‌شده را که برای حفاظت از تنوع زیستی تعیین شده‌اند، افزایش دهند. برخی از این دستاوردها اکنون با روند نگران کننده افزایش جنگل زدایی جنگل‌های استوایی اولیه در معرض خطر هستند.

وی از همه بازیگران از جمله دولت‌ها، جامعه تجاری و جامعه مدنی خواست «اقدامی فوری برای توقف جنگل‌زدایی و تخریب جنگل‌ها انجام دهند و برای احیای جنگل‌ها دست به عمل بزنند.

حفاظت از این تنوع زیستی در اولویت‌ برنامه‌های مدیریتی

بر اساس ارزیابی‌های انجام شده، ایران به لحاظ تنوع زیستی جزو ۲۰ کشور دنیا محسوب می شود و جایگاه ویژه ای از منظر تنوع زیستی در دنیا داراست.

جنگل‌ها اگر چه در نظر عموم انبوهی از درختان محسوب می‌شود اما اکوسیستم جنگل با یک زنجیره به هم پیوسته موجودات زنده در خاک (میکروارگانیسم) و موجودات غیر زنده در تعامل است که بقا و حیات این مجموعه به یکدیگر مرتبط است.

در روز جهانی جنگل ها این سوال مطرح است که با توجه به پراکندگی جنگل ها در ایران چه اقدامات و برنامه ریزی های علمی و آموزشی برای جلوگیری از تخریب و حفاظت از جنگل ها انجام شده است؟

طبق اعلام سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کل کشور، سطح جنگل های کشور ۱۴.۳ میلیون هکتار است، این جنگل‌ها که از تنوع زیستی بسیار بالایی برخوردار هستند در پنج ناحیه رویشی کشور پراکنده اند.

جنگل‌های ایران به ویژه هیرکانی یکی از منحصر به فردترین جنگل های دنیا است که در حال حاضر بخش قابل توجهی از جنگل ها در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و حفاظت از این تنوع زیستی از اولویت‌دارترین برنامه مدیریتی سازمان جنگل ها است. یکی از عواملی که سبب شده است جنگل‌های ایران در دنیا ویژه شناخته شود به خاطر برخورداری از تنوع گونه ای و زیستی آن است.

به گفته مسوولان سیاست‌های سازمان جنگل‌ها برای مدیریت و حفاظت رویشگاه‌های جنگلی، کاهش عوامل تخریب است: این اقدام در راستای توسعه مشارکت مردمی و حفاظت از جنگل‌ها انجام می شود.

عباسعلی نوبخت رییس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور تیرماه در کارگاه آموزشی هم‌افزایی برای حکمرانی سرزمین در سخنانی گفت: درباره جنگل‌ها و مراتع همیشه جنبه‌های بازاری آن مورد توجه بوده، جنگل را با تولید چوب و مرتع را با تولید علوفه سنجیده‌اند و به دیگر جنبه‌های آن پرداخته نشده است.

وی مساحت جنگل های ایران را ۱۴میلیون و ۳۷۵هزار هکتار اعلام و خاطرنشان کرد که این جنگل‌ها در پنج ناحیه رویشی کشور پراکنده هستند.

رییس سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور تاکید کرد: در موضوع حکمرانی سرزمین وظیفه داریم علاوه بر حفظ پوشش گیاهی به فکر ارتقا و توسعه کمی و کیفی فضای سبز کشور نیز باشیم.

نوبخت اعلام کرد: مردم نقش اصلی را در اجرای پروژه‌های منابع طبیعی دارند و این سازمان به تنهایی و بدون مشارکت مردم نمی‌تواند به اهداف خود دسترسی پیدا نماید.

وی جوامع محلی را اساسی‌ترین رکن حوزه‌های آبخیز بر شمرد و گفت: با مشارکت مردم و برنامه‌ریزی درست می‌توان اکوسیستم و بوم‌ سازگان را ارتقا بخشید.

این مسئول منابع طبیعی کشور به ۶ میلیون هکتار جنگل‌های زاگرسی و ۲ میلیون و چهار هزار هکتار جنگل هیرکانی اشاره کرد و اظهار داشت: هر هکتار جنگل شمال سالانه قادر است ۱۵۰۰ متر مکعب آب را در خود ذخیره کند. این در حالی است اگر ۱۵۰۰ مترمکعب آب را در ۲ میلیون هکتار وسعت عرصه‌های جنگلی شمال محاسبه کنیم، سالانه حدود سه میلیارد مترمکعب آب تنها در حوزه جنگل‌های هیرکانی ذخیره‌سازی می‌شود.

نوبخت به برخی از چالش‌های موجود در جنگل‌های هیرکانی اشاره کرد و افزود: از سال ۷۰ تاکنون ۶۹ مورد آفات و امراض جنگلی تنها در منطقه هیرکانی شناسایی شده است و اکنون بسیاری از مردم از فلات مرکزی بسوی دامنه جنوبی البرز مهاجرت می‌کنند و اگر منابع طبیعی در کشور درست مدیریت و حفاظت شود قطعاً جلوی مهاجرت اکولوژیک گرفته خواهد شد.

براساس اظهارات مسوولان سازمان منابع طبیعی و جنگل ها، برنامه‌ها و سیاست‌های تدوین شده این سازمان ابعاد مختلف اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی جنگل را مورد توجه قرار داده و یکی از شاخصه های پایدار جنگل که حفظ تنوع زیستی است در دستور کار آن است.

در کلام آخر می توان گفت احیای جنگل‌ها در کشور عزم همه مردم و دولتمردان را می طلبد و حفاظت از جنگل‌ها باید به یکی از اولویت‌های اصلی کشور تبدیل شود.