استارت اقتصاد چرخشی در ایران؛ چگونه پساب کارخانه رنگ همدان صفر شد؟

۱۷ درصد از کل تولیدات غذایی در دنیا دور ریخته می‌شود

در ابتدای این نشست، «دکتر ماهرو شایق» دبیر کارگروه اقتصاد چرخشی معاونت علمی ریاست جمهوری، این اقتصاد را یک سیستم مدرن خواند که با استفاده از فناوری نوین طراحی مجدد محصولات قابل بازیافت و چند بار مصرف را دنبال می‌کند.

۱۷ درصد از کل تولیدات غذایی در دنیا دور ریخته می‌شود، ۵ درصد در رستورانها و ۱۱ درصد در خانه ها. این فاجعه یعنی دورریز ۱۳۰۰ تن غذا در سال که غذای ۳ میلیارد نفر است و تازه پسماندهای صنعتی، دامی و زراعی ما مهمتر از زباله های شهری استوی کاهش مصرف منابع اولیه، استفاده از انرژی های تجدیدپذیر و توجه به بازیافت را سه اصل مهم اقتصاد چرخشی دانست و افزود: اقتصاد خطی بهره ور نیست. از همین رو، مجموع مواد ورودی به اقتصاد جهان، ۱۰۰ گیگاتن برآورد شده که در سال ۲۰۵۰ با روند رشد مصرف کنونی به ۱۸۴ گیگاتن (تقریبا دو برابر) می‌رسد.

به گفته او ۱۷ درصد از کل تولیدات غذایی در دنیا دور ریخته می‌شود، ۵ درصد در رستورانها و ۱۱ درصد در خانه ها. این فاجعه یعنی دورریز ۱۳۰۰ میلیون تن غذا در سال که غذای ۳ میلیارد نفر است و تازه پسماندهای صنعتی، دامی و زراعی ما مهمتر از زباله های شهری است.

شایق با اشاره به ارتباط تنگاتنگ اقتصاد چرخشی و محیط زیست گفت: نوآوری در این حوزه منجر به اشتغالزایی انجام می‌شود و ستاد اقتصاد چرخشی با حمایت از این نوآوری ها، تلاش می‌کند استفاده از آنها در صنایع مختلف گسترش یابد.

«دکتر ابوعلی گلزاری» متخصص محیط زیست و مدیریت پسماند نیز در سخنانی در این نشست، ضمن تشریح اصول اقتصاد چرخشی، به بیان تجربه بکارگیری اقتصاد چرخشی در یک کارخانه رنگ در همدان پرداخت که خلاصه سخنانش در ادامه می‌آید:

اقتصاد چرخشی یا دورانی، نظام اقتصادی است که هدف آن حداقل کردن ضایعات و بیشترین استفاده از منابع است. البته برخی موارد اقتصاد چرخشی قبلا هم انجام می‌شد، اما از ۱۹۸۰ که دنیا به سمت مصرف گرایی رفت، کمرنگ شد و اکنون دنیا دوباره در حال بازگشت به آنهاستاقتصاد چرخشی یا دورانی، نظام اقتصادی است که هدف آن حداقل کردن ضایعات و بیشترین استفاده از منابع است. البته برخی موارد اقتصاد چرخشی قبلا هم انجام می‌شد، اما از ۱۹۸۰ که دنیا به سمت مصرف گرایی رفت، کمرنگ شد و اکنون دنیا دوباره در حال بازگشت به آنهاست.

۹R و ۱۰ سازوکار اقتصاد چرخشی

رویکرد ۹R، چارچوبی برای مسیر اقتصاد چرخشی و شامل این موارد است:

حذف (R۰: Refuse): بعضی محصولات را که واقعاً ضروری نیست، باید حذف کنیم و اصلاً تولید نکنیم. مثلا در صنایع روندی را دنبال کنیم که پسماند تولید نشود. در اروپا تانکرهایی در میدانهای تره بار می‌گذارند و افراد ظرف قبلی را می‌برند و مایع ظرفشویی را پر می‌کنند.

بازنگری (R۱: Rethink) در برخی موارد باید بازنگری کنیم و ببینیم چقدر بازگشت محصولات به طبیعت ممکن است یا محصولاتمان چندمنظوره باشند. اخیرا استفاده از کیسه پارچه‌ای به جای پلاستیک توصیه می‌شود، اما باید بدانیم تولید هر کیسه پارچه‌ای به اندازه ۳۰۰ کیسه پلاستیکی به محیط زیست آسیب می‌زند. پس اگر کمتر از ۳ ماه از کیسه پارچه ای استفاده شود، استفاده از پلاستیک کم آسیب تر است.

کاهش (R۲: Reduce) : کاهش کلی مصرف. قبلاً یک زنبیل داشتیم که درون آن همه چیز می‌ریختیم و امروز چندین پلاستیک استفاده می‌کنیم. کم کم لیوان‌های یکبار مصرف حذف می‌شود و افراد از ماگ استفاده می‌کنند.

بکارگیری مجدد (Reuse) محصولات توسط دیگر کاربران، شبیه دیوار مهربانی که افراد اجناسی که لازم ندارند، می‌گذارند تا دیگران بردارند.

با تعمیر (Repair) طول عمر محصولات را افزایش دهیم، موضوعی که امروز به خاطر افزایش قیمت کالاها مردم کشورمان به آن روی آورده اند. البته امثال این ذهنیت که اگر جایی از لباس دوخته شود، نشانه بی کلاسی است، باید کمرنگ شود.

به‌روزرسانی (R۵: Refurbish) یعنی مثلا از قسمتهایی از کامپیوتر قدیمی استفاده می‌کنیم و مادربورد آن را عوض می‌کنیم یا از دورریزها محصول جدیدی تولید کنیم.

تولید مجدد (Remanufacture)

هدف جدید (Repurpose)

بازیافت (Recycle) : یعنی محصول دورریز را به محصولات جدید با گرید پایین تر تبدیل کنیم.

بازیابی (R۹: Recover) در ریکاوری قرار است از پسماند انرژی و حرارت بگیریم.

سه راهبرد اقتصاد چرخشی

یکی از استراتژی های اقتصاد چرخشی حفظ مالکیت محصول است، مثلا مدت‌هاست کرایه لباس عروس و کت‌وشلوار دامادی در کشورهای غربی مرسوم است و لباس های مجلسی چندهزار دلاری را به جای تولید مجدد اجاره می‌دهند و این به نفع محیط زیست است. صنایع نساجی بیشترین آسیبها را به محیط زیست وارد می‌کنند و هیچ کاری در پسماند نساجی در ایران نمی‌شود و معمولا دفن می‌شود.

یکی از مهم‌ترین زباله‌ها لباس و نساجی است که ۳ درصد پسماندها را تشکیل می‌دهد. سالانه ۲۰ میلیون تن پسماند شهری داریم، پس پسماند نساجی ۶۰۰ هزار تن است. برای تولید یک شلوار جین ۷هزار لیتر آب مصرف می‌شودراهبرد بعدی افزایش عمر محصول است. برای اینکه افزایش عمر سودآور هم باشد Business Model هایی آماده و از جمله به تعمیرات توجه شده است. یکی از مهم‌ترین زباله‌ها لباس و نساجی است که ۳ درصد پسماندها را تشکیل می‌دهد. سالانه ۲۰ میلیون تن پسماند شهری داریم، پس پسماند نساجی ۶۰۰ هزار تن است. برای تولید یک شلوار جین ۷هزار لیتر آب مصرف می‌شود.
به طور مثال، چون لباس بچه خیلی زود با رشد کودک کوچک می‌شود، شرکت VIGGA در دانمارک اپلیکیشنی برای چند بار استفاده از لباس بچه ایجاد کرده که وزن و سایز و.. را می‌گیرد و لباسها تبادل می‌شود. البته متاسفانه ما هنوز پسماندهایمان را تفکیک نمی‌کنیم.

مورد سوم این است که از زمان طراحی با هدف بازیافت اقدام کنیم. مثلا وزارت صمت به صنایع بگوید محصولاتی تولید کنند که زیست تخریب پذیر باشند و به طبیعت برگردند.

اقتصاد چرخشی در صنعت رنگ

شرکت «الوان ثابت» در همدان، بزرگترین تولیدکننده رنگ خاورمیانه است و رنگ‌های صنایع نساجی، خوراکی،کود و.. را تولید می‌کند.

این کارخانه تمام پسماندهای تر و خشک و صنعتی را جداگانه می‌فروخت. ما گفتیم قطعات را نفروشند و در اجزای کارخانه استفاده مجدد کنند تا پسماند صفر شود. این به نفع کارخانه شد، چون قبلا با کمترین آسیب قطعه را دور می‌انداختند و این رویه باعث تغییر رفتار کارکنان هم شد.

مورد دیگر این بود که به دلیل فقدان آب، به دنبال حذف فضای سبز کارخانه بودند. ما یک منبع را بازسازی کردیم و آب باران در آن جمع می‌شد و به تدریج چهار هکتار فضای سبز با جمع آوری آب باران به میزان دو میلیون لیتر در مخازن بزرگ احیا شد.

در کارخانه بخارات تولیدشده به هوا می‌رفت. با ساخت کندانسور و بازچرخانی همه بخارها برگشت داده شد که آب به دست آمده بسیار خوب و شبیه آب مقطر است و مجددا استفاده شد.

بخش زیادی از رنگ‌ها ته نشین و دفن می‌شد، ما موادی به آن زدیم و به عنوان رنگ درجه ۳ برای کود قابل استفاده بود. تنها کارکرد رنگ در کود و سم تشخیص دادن انواع آنها از هم است. این هم به نفع شرکت الوان شد و هم خریداران کود که رنگ را با قیمت کمتری می‌خریدند، چون از رنگ دورریز استفاده کردیم.

در روش سنتی، رنگ بعد از تولید در میکسر و رآکتورها، وارد فیلتر پرس شده و مایع آن جدا می‌شود و سپس کارگر آن را وارد خشک کن‌های کوره ای می‌کند که علاوه بر مصرف بالای انرژی، روزانه۵۰ هزار لیتر پساب تولید می‌کرد و تامین مجدد این میزان آب هم سخت بود.

ما با نصب اسپری درایر(دستگاه خشک کردن رنگهای پودری) در صنعت رنگ در مصرف انرژی و آب صرفه جویی کردیم و فیلتر پرس، کوره و خشک کن و آسیاب ها و میکسر حذف شدند و علاوه بر تولید رنگ مرغوب، میزان پساب هم به صفر رسید.ابتدا هندی ها اسپری برای این کارخانه درایر تولید کردند. بعد آن را مهندسی معکوس کردیم و هندی‌ها گفتند: ما از همه کپی می‌کنیم و شما از ما!

این تجربه را در کتاب «مدیریت زیست محیطی در صنعت رنگ» ارائه کردیم. در این موارد نوعا برای مدیران خصوصی صرفه اقتصادی مهم است و کار ما توجیه کاهش هزینه را داشت.