ارتباط بین آیات قرآن را پیدا کنید

به گزارش خبرنگار معارف ایرنا، آیت الله محمدهادی معرفت در جلد پنجم کتاب ماندگار التمهید فی علوم القرآن می نویسد: ارزنده‌ترین فایده تناسب آن است که آیات متناسب، دست یکدیگر را بگیرند و بر اثر آن از چنان پیوند و ترتیب بالایی بر خوردار باشند که تألیف کلام، همچون ساختمان محکمی در آمده باشد که آجرها و میلگردها، محکم و پشتوانه یکدیگر گشته و زیبایی یک پیکره و یک تابلوی بسیار ممتاز و بی نظیری را بخود بگیرد.

معرفت آنگاه چهار نوع ارتباط بین آیات را اینگونه بیان می کند:

نوع اول، عبارت است از اینکه آیه ای به دنبال آیه دیگری باشد، در این صورت یا از ارتباط ظاهر و آشکاری برخوردارند و مانند کلمات، به یکدیگر تعلق دارند، به طوری که با جمله اولی، مطلب ناتمام بوده و به جمله دوم نیازمند است و یا جمله دوم نسبت به جمله اول، نسبت تأکیدی و یا جنبه تفسیری و یا اعتراضی در «جمله معترضه» و یا بدلیت دارد که در مورد این قسم، همه دانشمندان اتفاق نظر دارند.

نوع دوم، اینکه پیوند بین آیات، ظاهر نبوده بلکه در ظاهر یک حالت استقلالی داشته باشد که در این صورت با جمله دوم به واسطه حرفی از حروف عاطفه، بر دیگری عطف شده یا عطف نشده باشد.

از جمله مواردی که سخن در آن حالت تضاد را دارد، عبارت است از ذکر رحمت بعد از عذاب و رغبت پس از رهبت و شیوه قرآن چنین است که هر گاه احکامی را ارائه می‌کند، به دنبال آن، وعد و وعید ذکر می‌کند، تا انگیزه ای باشد برای عمل به آنها و سپس آیات توحید و تنزیه خداوندی می‌آید تا اینکه عظمت آمر و ناهی، معلوم گردد و اگر دقت کامل شود، در سوره‌های بقره، نساء، مائده، و دیگر سوره ها، ملاحظه می‌کنیم که همین شیوه دقیقا اعمال شده است.

اگر جمله دوم، توسط یکی از حروف عاطفه اشتراکی با جمله قبل، پیوند بخورد در این صورت لابد ستونی متصل وجود پیدا خواهد کرد که اتصال دو جمله را از بعد معنوی، نشان می‌دهد و آن ستون، قرائنی است معنوی که ارتباط را می‌رساند و هر کدام از این قبیل ارتباطات، اسباب ودلیل هایی دارند، مثل تنظیر آوردن یعنی ملحق نمودن چیزی به نظیر خودش یا مضاده که در اول سوره، سخن درباره قرآن و اینکه آن مایه هدایت مؤمنان است، مطرح شده و چون وصف اهل ایمان را به پایان می‌برد، به دنبال آن سخن در مورد کافران را آغاز می‌فرماید.

البته یک تناسب معنوی هم میان آیات برقرار است که مرحوم معرفت به بررسی آن پرداخته و می نویسد:

گاهی تناسب در مورد آیاتی است که یکجا نازل شده اند، یعنی باهم در یک زمان نازل شده اند (آیاتی که جمعا به لحاظ مناسبت واحدی نازل شده اند) و این یک امر ضروری است. زیرا یک مجموعه آیات که در موضوع واحدی نازل شده اند، ضرورتا باید در بینشان نوعی ارتباط و قدر مشترکی باشد به اعتبار اینکه دارای هدف واحد و قدر جامع و مشترک واحد بوده و جمعا یک کلام محسوب می‌شوند که برای ایفای غرض و هدف واحدی نازل شده و رابطه بین صدر و ذیل آیات از اول تا آخر، از ضروریات عقلیه است.

گاهی ارتباط بین آیات یک سوره و تناسب بین آیات آن مطرح است که آیات آن سوره از اول تا آخر، به هم مربوط بوده و دارای تناسب عقلایی می‌باشد. زیرا یک سوره عبارت است از یک مجموعه واحد که این وحدت را در قالب یک سوره، جمع کرده و مجموعه ای را تشکیل داده است، به طوری که دارای کمیت و کیفیت خاصی شده است، چه از نظر مراد آیات و چه از نظر لحن آیات وچه از نظر سنخیت آیات.

بنابر این لازم است در بین آیات یک سوره، وحدت جامعی که تمام آیات را فرا گیرد وجود داشته باشد. طبیعتا و قهرا یک سوره از نظر کلی دارای مقاصد خاص و مقدمات ویژه و خاتمه مناسبی خواهد بود. این وحدت و انسجام در تمام سوره‌ها موجود است؛ اعم از اینکه کوچک باشند یا طولانی.

هر سوره دارای مقاصد و اهداف معین و مشخصی است که آن را در طول آیاتش دنبال نموده و درجه به درجه و قدم به قدم برای تحقق آن پیش می‌رود و همین که هدفش تأمین شد، سوره هم باهمان، تکمیل گشته و در طی آیات معدودی، خاتمه می‌یابد؛ چه آیات آن زیاد باشد و چه کم.

البته گاهی تناسب و ترابط، بین سیاق هر آیه و کلمه آخر آن و به اصطلاح بین سیاق و فواصل آیات است. زیرا تناسب بین سیاق آیات و کلمه آخر آن، امری ذاتی است بلکه همان ارتباط و تناسب لفظی و معنوی است که شأن آیات و مقام بلاغت و فصاحت آنها را بالا برده و تکمیل می‌نماید و در مجموع رونق و زیبایی یک آیه، در همین تناسب و ترابط لازم، نهفته است.

برخی از دانشمندان اسلامی هم یک نوع مناسبت و تناسب چهارمی را نیز مطرح کرده و خیال کرده اند که وجود چنین ارتباطی نیز بین آیات لازم است، و آن عبارت است از تناسب لازم بین خاتمه سوره قبل، با ابتدای سوره بعد ولی این مسئله جز تکلف، چیز دیگری نیست و چندان فایده ای هم بدان مترتب نیست.گذشته از اینکه دلیلی که این نوع روابط و تناسب خاص را اثبات نماید، نیز وجود ندارد.

در مجموع مسأله تناسب آیات در قرآن کریم، از دیرباز مورد عنایت بزرگان بوده و هست مخصوصا تنظیم سوره‌ها به این گونه که آیا توقیفی است که با صلاحدید پیامبر انجام یافته با دیگران باید گفت آنچه مسلم است تنظیم آیات در هر سوره قطعا با نظر معصوم انجام گرفته است، زیرا اختلاف نمود آیات نمی تواند دلیلی جز توقیف داشته باشد. همچنین حسن مطلع و ختام هر سوره دلیل روشنی است که هر سوره هدف یا اهدافی را دنبال می‌کرده که با تمامی آن سوره إتمام یافته، لذا نمی توان گفت که تنظیم وترتیب آیات هر سوره، بر دست کسانی جز پیغمبر اکرم - ص- انجام یافته باشد ولی ترتیب سوره‌ها چنین نیست و نمی تواند توقیفی بوده باشد.

برای آشنایی بیشتر با این موضوع کتاب های گوناگونی منتشر شده که مطالب از کتاب تناسب آیات ترجمه جلد پنجم التمهید آیت الله معرفت به قلم عزت الله مولائی همدانی در این نوشتار مورد استفاده قرار گرفته است.