درمانگری موسیقی؛ از ابن سینا تاکنون

از قرون هفدهم و هجدهم میلادی به بعد، تمایل عمومی مبنی بر اثربخشی موسیقی در درمان برخی بیماری‌ها، به خصوص بیماری‌های روانی شکل گرفت. هرچند تاریخچه درمانگری موسیقی بسیار پر فراز و نشیب است، اما پیوند موسیقی و دانش پزشکی در طول سال‌ها حفظ شده و در اوایل قرن بیستم به عنوان یک رشته تخصصی شناخته شد.

بر اساس تعریف‌ها، موسیقی درمانی به معنی استفاده و کاربرد موسیقی در جهت برخی اهداف درمانی است که می‌تواند مواردی از جمله ایجاد تقویت و ساماندهی سلامت روانی و جسمی افراد را به دنبال داشته باشد.

موسیقی درمانی دو روش فعال و غیرفعال دارد که منظور از روش غیرفعال، شنیدن موسیقی است و در روش فعال، نواختن و خواندن و حرکات موزون پیرامون موسیقی مورد نظر است. در روش غیرفعال، بیشترین تاثیر و عملکرد در جهت برانگیختن و تاثیر بر واکنش‌های عاطفی و ذهنی است، اما در روش فعال، واکنش‌های مختلف عاطفی، ذهنی، حسی و حرکتی تحریک شده و برانگیخته می‌شوند.

تاریخچه موسیقی درمانی در ایران

سارا حاتمی «دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ پزشکی»، سمیه پاکباز «دانشجوی کارشناسی ارشد تاریخ پزشکی» و فرزانه غفاری «دانشیار دانشکده طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی» در مقاله‌ای با عنوان «موسیقی درمانی در ایران باستان تا عصر تیموریان» که سال ۱۳۹۴ در فصل نامه تاریخ پزشکی منتشر شد، می‌نویسند: در این عصر برخی نامداران در کنار استفاده از گیاهان و جراحی، از دعاها و اوراد موزونی به نام منثره برای روان درمانی استفاده می‌کردند. موسیقی در ایران باستان در قالب تلقینی مذهبی صورت می‌گرفت که امروزه در تمرین‌های تن آرامی مشاهده می‌شود.

بر اساس تعریف‌ها، موسیقی درمانی به معنی استفاده و کاربرد موسیقی در جهت برخی اهداف درمانی است که می‌تواند مواردی از جمله ایجاد تقویت و ساماندهی سلامت روانی و جسمی افراد را به دنبال داشته باشد

محققان این مقاله در بخش دیگری می‌نویسند: پس از بنا یا به عبارتی بازسازی گندی شاپور در خوزستان به دست شاپور اول ساسانی و تاسیس دانشکده پزشکی و بیمارستان آن و زمان شکوفایی آنجا به هنگام سلطنت شاپور دوم و خسرو انوشیروان، یکی از تخصص‌های پزشکی که به اوج پیشرفت خود رسید، روان درمانی و توجه به موسیقی درمانی بود.

این مقاله ادامه می‌دهد: در مراکز درمانی سرزمین ایران برای درمان بیماران از جمله بیماران روانی در کنار تمام تدابیر، اتاق موسیقی نیز در نظر گرفته شده بود که می‌توانست برای بیمارستان‌های سده‌های بعدی سرمشق باشد، به طوری که بعدها هنگامی که پزشکان جندی شاپور به دارالخلافه اسلامی نقل مکان کرده و اقدام به ساخت بیمارستان‌هایی در حوزه حکومت اسلامی کردند، در بیمارستان بغداد که پزشکان ایرانی ریاست آن را بر عهده داشتند و از گردانندگان آن بودند، نهرهایی جاری بود که صدای آن باعث آرامش روانی بیماران بود.

پژوهشگران این مقاله می‌نویسند: بر اساس کتیبه‌های یافت شده در سال ۱۳۴۹ در جندی شاپور، علم موسیقی و درمان با موسیقی از دپارتمان‌هایی بوده که هر دانشجوی پزشکی آن زمان باید فرا می‌گرفت. پرستارهایی هم که در آن بیمارستان تربیت می‌شدند، باید در نواختن چند ساز اصلی تبحر داشتند. موسیقی هنگام زایمان زنان دربار ساسانی نیز از لوازم کار یک پزشک بود.

جایگاه موسیقی درمانی در علوم پزشکی امروز

در مقاله‌ای با عنوان «موسیقی و پزشکی: تسریع در سرعت پیشرفت» که هفته گذشته در مجله معتبر لنست منتشر شد، محققان نوشته‌اند: نسل جدید می‌داند که موسیقی شادی آفرین است و رنج را کاهش می‌دهد و در حال حاضر محققانی که روی تاثیر مثبت موسیقی جهت کاهش علائم عصبی، روان پزشکی و بیماری‌های قلبی و عروقی کار می‌کنند، رو به افزایش است.

پیمان سلامتی «متخصص طب پیشگیری و پزشکی اجتماعی و استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران» در این رابطه می‌گوید: چند ماه قبل، یعنی در دسامبر ۲۰۲۳ کارگاهی با عنوان «موسیقی به عنوان دارو، علم و عملکرد بالینی» توسط موسسه‌های مختلفی مانند NIH برگزار شد که در ادامه کارگاه‌های قبلی در این راستا بوده است. در این کارگاه، ۱۵۰ متخصص در زمینه‌های مختلف شرکت داشتند و می‌خواستند پیشرفت‌های انجام شده در سال‌های گذشته و چالش‌های موجود را بررسی کرده و همچنین به بحث پژوهش‌های آتی در زمینه موسیقی و هنر و علوم تجربی و پزشکی بپردازند.

در این مقاله عنوان شده که تاکنون برخی منافع موسیقی درمانی شناخته و اثبات شده که از جمله آنها می‌توان به مواردی جهت استفاده در بیماری‌های آلزایمر، پارکینسون، اتیسم، بیماری‌های قلبی و عروقی، اختلال استرس پس از سانحه، دمانس و کاهش درد و اضطراب اشاره کرد.

تاکنون برخی منافع موسیقی درمانی شناخته و اثبات شده که از جمله آنها می‌توان به مواردی جهت استفاده در بیماری‌های آلزایمر، پارکینسون، اتیسم، بیماری‌های قلبی و عروقی، اختلال استرس پس از سانحه، دمانس و کاهش درد و اضطراب اشاره کردوی ادامه می‌دهد: در این مقاله همچنین به پژوهش‌های آتی نیز اشاره شده و گفته می‌شود که موسیقی درمانی درباره برخی سرطان‌ها و موسیقی درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی می‌تواند موثر واقع شود. همچنین به مثال‌هایی اشاره شده کسانی که دردهای شدید و مزمن دارند هم می‌توانند از موسیقی درمانی استفاده کنند یا در برنامه‌های آوازخوانی در گروه‌های کر شرکت کنند.

سلامتی در ادامه توضیحات خود درباره این مقاله می‌گوید: نکته مهم دیگری که برای کشور ما نیز اهمیت دارد، ضرورت آموزش موسیقی در مدارس است. در این مقاله گفته می‌شود که اثبات شده موسیقی و آموزش آن در مدارس موجب افزایش عملکرد حافظه کاری و کارکردهای اجرایی دانش آموزان می‌شود.

در ادامه به چالش‌های پژوهشی موسیقی و پزشکی می‌پردازد و می‌گوید به دلیل پیچیدگی بیولوژی انسانی و گوناگونی جمعیتی، چالش‌های زیادی وجود دارد و در پژوهش‌ها باید به این موضوع هم توجه کرد.

از جمله این‌که در موسیقی که می‌خواهیم درباره آن پژوهش کنیم، چه عناصر ترکیبی به کار رفته، نوع آن چه بوده، زمینه فرهنگی افراد تحت مطالعه چیست، نحوه ارائه موسیقی چطور بوده و همچنین تجربه شخصی افرادی که آن موسیقی را می‌شنوند، چه بوده است.

در این مقاله گفته شده که هوش مصنوعی تحولات زیادی پیدا کرده و می‌توانیم از این تکنولوژی برای پیشرفت و توسعه این حوزه استفاده کنیم. در انتها نیز گفته شده که موسیقی تاثیرات زیادی روی سلامت افراد دارد و برای استفاده کامل از این منافع، نیاز است موانعی که سر راه همکاری و ارتباط در حوزه‌های مختلف در این بخش وجود دارد، برداشته شوند.

موسیقی تاثیرات زیادی روی سلامت افراد دارد و برای استفاده کامل از این منافع، نیاز است موانعی که سر راه همکاری و ارتباط در حوزه‌های مختلف در این بخش وجود دارد، برداشته شوند

جمع بندی

بر اساس پژوهش‌های محدود انجام شده در این زمینه می‌توان نتیجه گرفت که موسیقی درمانی به عنوان یک روش مصطلح و عام، با دانش پزشکی و به خصوص رشته‌هایی مانند روان شناسی و روان پزشکی پیوند خورده و اگرچه موسیقی در نگاه اول، هنر محسوب می‌شود، اما هنری است که قابلیت کاربرد در علومی مانند پزشکی را دارد و می‌توان از این پیوند هنر و علم بهره برد.

حتی در برخی پژوهش‌ها از ابن سینا به عنوان نخستین دانشمندی یاد شده که از موسیقی به عنوان روشی درمانی استفاده کرده و همچنین دست نوشته‌ها و نسخه‌هایی خطی از موسیقی درمانی در سده دهم هجری از دیگران وجود دارد که نشانگر کارکرد هنر موسیقی در طب است. حتی در این دست نوشته‌ها، کاربرد موسیقی و اثربخشی آن با اوقات شبانه روز، نوع بیماری، دستگاه‌ها، مقامات و شعبات آن هم تنظیم شده است.

با پیشرفت روز افزون علوم پزشکی در جهان، برخی روش‌های دیگر مانند موسیقی درمانی به عنوان طب مکمل و در واقع کمک کننده، برای درمان برخی از بیماری‌ها پیشنهاد می‌شود و بهتر است نظام سلامت کشورمان به خصوص در دانشگاه‌های علوم پزشکی به این موارد که احتمالا مورد استقبال نیز واقع می‌شوند، توجه بیشتری شود.