قلیان اکسیژن؛ خوب یا بد؟

کلید واژه قلیان اکسیژن تقریبا از سال ۱۳۸۶ وارد ادبیات رسانه‌ها شد. ماجرایی که در آن زمان هم مخالفان خاص خود را داشت، اما در عین حال گفته می‌شد که این نوع از قلیان می‌تواند جایگزین مناسبی برای قلیان‌های با توتون طعم دار شود. در آن زمان گفته شده بود که با توجه به ضررهای قلیان و البته استفاده ایرانیان از آن، بهتر است نوع جدیدی از قلیان بی ضرر را جایگزین کرد تا به مرور این عادت ترک شود.

اختراعی که در فروردین ماه ۱۳۸۷ در رسانه‌ها از آن صحبت می‌شد، چند ماه قبل‌تر از آن، مجوزهایی را کسب کرده بود. همان موقع هم در وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی روی این ماجرا بحث‌های فراوانی وجود داشت و گویا بعد از حدود ۱۶ سال، دوباره موضوع قلیان اکسیژن برای برخی رسانه‌ها جذاب شده و بقیه رسانه‌ها را هم به دنبال این سوژه می‌کشند.

قلیان اکسیژن چه زمانی مجوز گرفت؟

مبتکر قلیان اکسیژن در همان سال ۱۳۸۷ تصویر مجوز اختراعش که از دانشگاه علوم پزشکی تهران و دانشگاه شهید بهشتی گرفته بود را به کاتالوگ معرفی قلیان ضمیمه کرده بود.
در نامه‌ای به تاریخ ۲۷ آبان ۱۳۸۶ با امضای فرید ابوالحسنی معاون سلامت دانشگاه علوم پزشکی تهران خطاب به رییس مرکز نظارت و اعتباربخشی امور درمان وزارت بهداشت آمده: «عطف به نامه شماره ۹/۱۶۶/۸/س مورخ اول آبان ۱۳۸۶ در خصوص طرح پیشنهادی اکسیژن درمانی با قلیان اختراعی آقای مظفری به اطلاع می‌رساند این طرح مورد تایید بوده و مناسب است مشروط بر این‌که نکات ایمنی زیر در استفاده از این قلیان رعایت شود:

۱.از مدل یک نفره قلیان استفاده شود.

۲.از رابط یک بار مصرف دهانی استفاده شود.

۳.آب قلیان ترجیحا بعد از هر یک بار مصرف، عوض شود.

۴.از اسانس مجاز در آب قلیان استفاده شود.

۵.استفاده از فشار شکن یا قلومتر جهت سیلندر اکسیژن

۶.استفاده از بست فلزی یا وسیله دیگر جهت مهار سیلندر اکسیژن برای جلوگیری از سقوط یا صدمه در محل مورد استفاده

۷.توجه به نکات استاندارد در زمینه استفاده از سیلندر اکسیژن.»

علاوه بر این نامه، دانشگاه شهید بهشتی هم در نامه دیگری، این اختراع را قابل تقدیر دانسته و استفاده از اکسیژن در موارد یاد شده را در زمینه روش‌های درمانی موثر می‌داند.
محمد رضا مسجدی «قائم مقام مرکز آموزشی درمانی سل و بیماری‌های ریوی خطاب به همایون زجاجی «معاون گروه داخلی دانشگاه شهید بهشتی» گفته که استفاده از این قلیان به جای کیوسک یا اتاق اکسیژن موثر و در دسترس‌تر است.

با این حال، مصطفی غفاری «رییس مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت» در سال ۱۳۸۷ اعلام کرده بود که این قلیان باید از وزارت بهداشت مجوز بگیرد، چون هرگونه اکسیژن تراپی نیاز به اعلام نظر وزارت بهداشت دارد. جدا از این‌که اساسا چنین اظهار نظری در آن زمان چرا از طرف مرکز سلامت و محیط کار وزارت بهداشت مطرح شده بود، موضوع در این ۱۶ سال چندان پر سر و صدا نشده بود.

اگر نام مخترع قلیان اکسیژن را جست‌وجو کنید، می‌توانید اطلاعات دقیق‌تری پیدا کنید. از جمله این‌که نادر مظفری از ۲۷ بهمن ۱۳۸۹ عضو هیات مدیره شرکتی با عنوان «پاک دم کوهسار» است که در همین تاریخ به ثبت رسیده و موضوع شرکت نیز به شرح زیر تعریف شده:

۱.تهیه، توزیع، فروش و صادرات انواع کالا به خارج از کشور و واردات اقلام مجاز با رعایت مقررات جاری کشور مخصوصا گاو، گوسفند، مرغ و سایر موجودات زنده و مایحتاج و فرآورده‌های آنها

۲.احداث کارگاه و مجتمع‌های تولیدی و خدماتی در نقاط مختلف و عملیات اقتصادی مربوطه

۳.استفاده از تسهیلات مالی دولتی و یا غیردولتی و بانک‌ها و موسسات اعتباری ریالی و ارزی داخل و خارج از کشور

۴.مدیریت و مشاوره برای طرح‌های تولیدی و خدماتی و تجاری به اشخاص حقیقی و حقوقی به منظور فعالیت‌های اقتصادی در رابطه با موضوع

۵. خرید اوراق بهادار و مشارکت در سایر شرکت‌ها از طریق تاسیس شرکت‌های جدید یا خرید سهام شرکت‌های موجود برای شرکت

۶.اخذ هرگونه نمایندگی مرتبط با موضوع فعالیت شرکت و تعیین و ایجاد شعبه و اعطا نمایندگی در داخل وخارج از کشور

۷.تهیه، تولید و فروش مکمل‌های غذایی و کودهای آلی شیمیایی برای مصرف گیاهی و دامی

۸.تهیه، تولید، مونتاژ و توزیع قلیان اکسیژن و لوازم جانبی.

همان طور که مشاهده می‌شود، در بند هشتم به موضوع قلیان اکسیژن اشاره شده و جالب‌تر این‌که قلیان اکسیژن در همین چند روز در رسانه‌ها با عنوان «پاک دم» نیز مطرح شده است. یعنی بخشی از اسم همین شرکت که در سال ۱۳۸۹ به ثبت رسیده است.

نکته قابل تامل دیگر این‌که مخترع قلیان اکسیژن در همان فروردین ۱۳۸۷ در گفت‌وگو با یکی از روزنامه‌ها گفته بود که اگر قلیان اکسیژن ممنوع شود، تولیدشان را صادر خواهند کرد.

طرح آزمایشی قلیان اکسیژن در سفره خانه‌ها

جالب این‌جاست که طرح آزمایشی که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی این روزها از آن حرف می‌زند، در همان سال ۱۳۸۶ آغاز شده بود. در خبری که ۲۸ اسفند ۱۳۸۶ روی خروجی خبرگزاری جمهوری اسلامی «ایرنا» رفته، در همین رابطه نوشته شده: طرح آزمایشی اکسیژن درمانی به عنوان جایگزین قلیان میوه‌ای و دخانی در سطح سفره خانه‌های سنتی کشور، با حضور جمعی از مقامات سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سفره خانه سنتی دف تهران آغاز شد.

در آن زمان (اسفند ۱۳۸۶)، اکبر فرهیخته «مدیرکل امور مراکز و خدمات گردشگری و استانداردسازی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری» گفته بود: طرح اکسیژن درمانی با استفاده از قلیان دارای گواهینامه‌های مربوطه از وزارت بهداشت، سازمان استاندارد و کمیته گردشگری سلامت سازمان میراث فرهنگی و دانشگاه علوم پزشکی تهران است.
در این طرح دیگر قلیان فاقد زیان‌های سنتی آن است و به دلیل بهره مندی از اکسیژن استفاده آن به لحاظ طبی نیز توصیه شده است. این طرح به صورت آزمایشی در تعدادی از مراکز و سفره خانه‌های کشور اجرا می‌شود و در صورت استقبال از آن به صورت سراسری به اجرا گذاشته خواهد شد.

بنا بر تمام مستندات فوق، نمی‌توان گفت که این طرح از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مجوزی نداشته و بر خلاف آن‌چه برخی رسانه‌ها تمایل دارند بر آن اصرار کنند، این طرح ۱۶ سال پیش ثبت اختراع شده و مجوزهای لازم را کسب کرده است

بنا بر تمام مستندات فوق، نمی‌توان گفت که این طرح از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مجوزی نداشته و بر خلاف آن‌چه برخی رسانه‌ها تمایل دارند بر آن اصرار کنند، این طرح ۱۶ سال پیش ثبت اختراع شده و مجوزهای لازم را کسب کرده که حتی با یک جست‌وجوی ساده هم می‌توان به این موارد دسترسی داشت.

ورود وزارت بهداشت با کلید واژه طرح مطالعاتی

پس از آن‌که موضوع در دوم اردیبهشت ۱۴۰۳ توسط یکی از خبرگزاری‌ها دوباره به جذابیت سابق برگشت، وزارت بهداشت با کلید واژه «طرح مطالعاتی» اعلام کرد که طرح مطالعاتی دستگاه پاک دم یا قلیان اکسیژن به‌ صورت آزمایشی تحت نظارت وزارت بهداشت با هدف کاهش مصرف قلیان دخانی در ۱۰ استان کشور آغاز شده است.

بهزاد ولی‌زاده «رئیس دبیرخانه ستاد کشوری کنترل دخانیات وزارت بهداشت» در این زمینه می‌گوید: طرح مطالعاتی دستگاه پاک دم یا قلیان اکسیژن اکنون به‌صورت آزمایشی، تحت نظارت وزارت بهداشت حدود دو سال است که در ۱۰ استان‌ کشور در حال اجراست. این وسیله ثبت اختراع شده و بعد از اینکه تاییدیه آن از سازمان غذا و دارو گرفته شد به‌عنوان تجهیزات پزشکی ثبت شده و در سازمان غذا و دارو استانداردهایی برای آن در نظر گرفته شده است.
در این وسیله از ترکیب گازهای اکسیژن و N۲O با رعایت حدود تعیین‌شده در سازمان غذا و دارو برای اطمینان از اینکه ضرری برای سلامتی افراد نداشته باشد استفاده می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: اجازه داده شد که طرح بررسی دستگاه پاک دم در ۱۰ استان کشور شامل تهران، آذربایجان شرقی، البرز، فارس، خوزستان، گیلان، مازندران، کرمان، بوشهر و سیستان و بلوچستان آغاز شود و در ادامه با درخواست دانشگاه‌های دیگر، هماهنگی برای توسعه مرحله آزمایشی طرح در استان‌های خراسان شمالی، اصفهان و زنجان انجام شد.

ولی‌زاده می‌گوید: این طرح در مرحله آزمایشی قرار دارد و بعد از مشخص شدن نتایج مطالعه که تحت نظارت دانشگاه‌های علوم پزشکی مرتبط انجام می‌شود؛ در صورت اثبات اثربخشی و تأثیر آن بر کاهش مصرف قلیان دخانی، به‌صورت سراسری اجرا خواهد شد.
وی می‌افزاید: وزارت کشور نیز به استان‌های مجری طرح، این موضوع را ابلاغ کرده است و نمونه‌برداری‌ها از استان‌های تحت پوشش این طرح در حال انجام است. در مرحله اولیه مطالعه، شاخص‌های سلامتی هنگام استفاده از این دستگاه مورد بررسی قرار گرفت که نتایج نشان داد براساس شاخص‌های مدنظر، استفاده از دستگاه پاکدم یا قلیان اکسیژن ضرری را از نظر سلامتی افراد ندارد.

ولی‌زاده ادامه می‌دهد: در این دستگاه گاز N۲O به‌عنوان گاز خنده و شادی‌آور در ترکیب با اکسیژن مورد استفاده قرار گرفته است و احتمال می‌رود که این ترکیب بتواند جایگزین اعتیاد به نیکوتین و تنباکو باشد. شواهد تاکنون نشان داده است افرادی که این وسیله را مصرف کرده‌اند پس از مصرف قلیان اکسیژن تمایل چندانی به مصرف مواد دخانی ندارند؛ البته باز هم باید نتایج آزمایش به‌طور قطعی مشخص شود.
وی تاکید می‌کند: انتظار داریم که با پایان یافتن مرحله آزمایشی این طرح، علاوه بر مشخص شدن اثرات مرتبط با سلامتی، درباره بحث جایگزینی آن با مواد اعتیادآوری مانند نیکوتین و تنباکو نیز به نتیجه برسیم. گازهای اکسیژن و N۲O اعتیادی برای مصرف‌کننده ایجاد نمی‌کند و به‌محض این‌که مصرف متوقف می‌شود فرد نیازی برای مصرف مجدد احساس نمی‌کند و بنابراین مصرف قلیان اکسیژن وابستگی‌آور نیست.

بازی رسانه‌ای با رمز «بازی با جان جوانان»

در حالی‌که برخی رسانه‌ها با رمز «بازی با جان جوانان» به ماجرای قلیان اکسیژن پرداختند، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در همین چند روز اخیر بارها و در مصاحبه‌های مختلف اعلام کرده که این موضوع یک طرح تحقیقاتی بوده و همه چیز تحت کنترل است. حالا این‌که این رسانه‌ها دقیقا به دنبال چه چیزی می‌گردند و چه تقابل عمیقی با وزارت بهداشت دارند، جای سوال و بررسی دارد.

در حالی‌که برخی رسانه‌ها با رمز «بازی با جان جوانان» به ماجرای قلیان اکسیژن پرداختند، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در همین چند روز اخیر بارها و در مصاحبه‌های مختلف اعلام کرده که این موضوع یک طرح تحقیقاتی بوده و همه چیز تحت کنترل است

غلامرضا حیدری «مجری طرح مطالعاتی بررسی قلیان اکسیژن» نیز در این رابطه می‌گوید: مقدار گازهای اکسیژن و نیتروژن موجود در قلیان اکسیژن تنظیم شده و استاندارد است و حدود ۱۰ سال از زمان ثبت اختراع رسمی این دستگاه در کشور می‌گذرد.
ادعای استفاده از گاز خنده در قلیان اکسیژن در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده که در پاسخ به ادعاهای مطرح شده باید گفت که استفاده از گاز خنده در قلیان اکسیژن صحت ندارد. سهم اکسیژن از ترکیب گازهای به کار گرفته شده قلیان اکسیژن حدود ۸۰ درصد است و نیتروژن می‌تواند به میزان ۵ درصد به ترکیب گازها اضافه شود.

مجری طرح مطالعاتی بررسی قلیان اکسیژن ادامه می‌دهد: اکسید نیتروژن که با گاز خنده شناخته می‌شود در قلیان اکسیژن وجود ندارد. انتونوکس در قلیان اکسیژن استفاده می‌شود که یک گاز بی‌ضرر است. پژوهش‌های متعددی درباره انتونوکس در سطح جهان انجام شده و یافته‌های این مطالعات از بی‌ضرر بودن این گاز حکایت می‌کند. انتونوکس باعث ایجاد مسائلی مانند وابستگی، اعتیادآوری و گازهای خنده‌آور نمی‌شود. با توجه به ویژگی‌های انتونوکس باید گفت ادعاهایی که در ارتباط با قلیان اکسیژن مطرح شده یک بازی رسانه‌ای است.

وی درباره طرح مطالعاتی بررسی دستگاه پاک دم می‌گوید: بررسی دستگاه پاک دم که توسط دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی انجام می‌شود یک طرح مطالعاتی به حساب می‌آید. این طرح مطالعاتی مورد تایید وزارت بهداشت واقع شده و کد اخلاق دارد.

جمع‌بندی

در شرایطی که مصرف قلیان در خانواده‌ها و دورهمی‌ها به شدت افزایش یافته و حتی سن مصرف پایین‌تر آمده و از طرفی میزان مصرف در زنان هم قابل تامل است، باید فکری به حال این وضعیت کرد.
در سال‌های گذشته بارها طرح‌های شکست خورده‌ای در راستای کاهش مصرف قلیان از طرف نهادهای مختلف مانند وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برپا شد که یکی از نمونه‌های آن، گلدان کردن قلیان بود. طرح‌هایی که نه توجه مردم را جلب کرد، نه به موفقیت چندانی رسید، زیرا تفاوتی در میزان مصرف جامعه رخ نداد و این موضوع به راحتی در قلیان سراها و کافه‌های سنتی سطح شهرها قابل مشاهده است.

اگر قرار است قلیان سنتی یا قلیان با توتون‌های به اصطلاح میوه‌ای از دست مردم گرفته شود، اولا باید با فرهنگ سازی انجام شود و ثانیا باید جایگزینی برای آن معرفی کرد که جذابیت لازم را داشته باشد.

طرح‌های جایگزینی مانند همین قلیان اکسیژن شاید بتوانند بخشی از خلا ناشی از عدم مصرف قلیان را برای مصرف کنندگان پر کنند، اما باید جزییات سلامت در آن رعایت شده و جزء به جزء آن بر اساس اصول علمی پیش برود، نه این‌که به صورت سیاه و سفید یا خوب و بد با آن برخورد کرد و با هجمه‌های رسانه‌ای به دنبال تخریب چنین طرح‌هایی بود که به دنبال معرفی جایگزین برای یک فرهنگ غلط هستند.