تحولِ رسانه‌ بر دو بال تکنولوژی و ایدئولوژی استوار است

محسن سوهانی پژوهشگر میان رشته ای علوم انسانی و مدیر کل هنرهای نمایشی رادیو و رادیو نمایش، همزمان با بیست و دومین جشنواره ملی رسانه‌های ایران درباره عدم حرکت رسانه‌های سنتی به سمت رویکردهای مدرن گفت: چالش گذار از سنت به مدرنیته و در مجموع مواجهه عرصه های حاکمیتی با ابزار و تکنولوژی‌های مدرن همواره یکی از چالش‌های اصلی تاریخ توسعه در جامعه ایرانی بوده است. ایران دارای پیشینه هزاران ساله تمدن و فرهنگ است. از طرفی گفتمان انقلاب اسلامی ایران یک چهارچوب ویژه و منحصر است که بعد از پیروزی در سال ۱۳۵۷، نظم جهانی را به چالش کشید.

وی افزود: باید توجه کنیم که توسعه و پیشرفت در جامعه ایرانی تک بعدی نیست و دو ساحت تعیین کننده دارد؛ نخست ایدئولوژی که شامل باورهای اعتقادی و آرمانی است و در نسبت با هویت و فرهنگ ملی وگفتمان انقلاب اسلامی تعریف می شود که در مجموع به آن ایدئولوژی می‌گوییم.

وی گفت: می‌توان گفت ساده‌ترین معنای ایدئولوژی همان مفهومی است که از ترکیب دو واژه‌ لاتین idea به معنی ایده و فکر و logos، هم به معنای علم و شناخت و هم به معنی سیستم و مجموعه تشکیل یافته. به عبارتی: "منظومه باورها" یا "نظام ارزش ها".

ساحت دیگر، جنبه تکنولوژیک، ابزارمحور یا فناورانه است. تکنولوژی نیز از ترکیب دو واژه لاتین techne به معنای هنر یا مهارت و پسوند logia تشکیل یافته و به عبارتی منظومه ی روش و مهارت است.

وی گفت: به عنوان مثال اگر پرنده افسانه‌ای سیمرغ را نماد فرهنگی همگرایی و پیشرفت جامعه ایرانی به سوی قله‌ی قاف آرمان هایش در نظر بگیریم، یکی از بال‌های آن ایدئولوژی است و دیگری تکنولوژی و اگر این دو باهم سازگار و همگون نباشند، توسعه و رشد همه‌جانبه رقم نخواهد خورد.

تاکید بر تکنولوژی منجر به غرب‌زدگی شد

سوهانی گفت: این نقد را می‌توان داشت که از شکل‌گیری اولین ایده‌های توسعه و پیشرفت که به دوران قاجار برمی‌گردد و گفت‌وگوی معروف عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلیشاه با ژوبر، سفیر ناپلئون را سرآغازش می دانند، گاهی صرفا به جنبه‌های تکنولوژیک و فناورانه پرداخته‌ایم که منجر به غرب‌زدگی شده و در امتدادش جریان روشن‌فکری شکل گرفته است. رواج تکنوکراسی و ظهور پدیده تکنوکرات ها که پس از انقلاب اسلامی نیز تداوم داشت حاصل همین نگاه تک بعدی و توسعه منهای فرهنگ و ایدئولوژی است.

رواج تکنوکراسی و ظهور پدیده تکنوکرات ها که پس از انقلاب اسلامی نیز تداوم داشت حاصل همین نگاه تک بعدی و توسعه منهای فرهنگ و ایدئولوژی استآن طور که ژوبر در کتاب مسافرت به ارمنستان و ایران نقل کرده شاهزاده نوجوان ایرانی عباس میرزا دردمندانه از او پرسیده:[نمی‌دانم این قدرتی که شما اروپایی‌ها را بر ما مسلط کرده چیست و موجب ضعف ما و ترقی شما چه؟ شما در قشون جنگیدن و فتح کردن و بکار بردن قوای عقلیه متبحرید و حال آنکه ما در جهل و شغب غوطه‌ور و به‌ندرت آتیه را در نظر می‌گیریم. مگر جمعیت و حاصل‌خیزی و ثروت مشرق زمین از اروپا کمتر است؟ یا آفتاب که قبل از رسیدن به شما به ما می‌تابد تأثیرات مفیدش در سر ما کمتر از شماست؟ یا خدایی که مراحمش بر جمیع ذرات عالم یکسان است خواسته شما را بر ما برتری دهد؟ گمان نمی‌کنم. اجنبی حرف بزن! بگو من چه باید بکنم که ایرانیان را هشیار نمایم؟!]. پاسخی همه جانبه به سوال قدیمی عباس میرزا، هنوز نیز در مسیر توسعه و عصر رسانه های نوظهور تعیین کننده است.

سوهانی خاطر نشان کرد: از طرفی برخی نگاه‌های صرفا ایدئولوژیک باعث شده که از جنبه ابزار و فناوری جا بمانیم در نتیجه این نقد و چالش جدی را باید نسبت به ارگان‌های حکومتی ما و مدیریت فرهنگیمان نیز وارد دانست‌. ایدئولوژی منهای تکنولوژی تبدیل می شود به شعار خشک و خالی که اثر معکوس می گذارد. می شود به قول مولانا: از قضا سرکنگبین صفرا فزود.

تعهد و تخصص در کنار هم راهگشا هستند

در کاربست عالی ترین مفاهیم هم "روش" و "ابزار" دو عنصر تعیین کننده اند که "تخصص" نامیده می شوند. تعهد و تخصص در کنار هم راهگشا هستند. باید نسبت به رفع این چالش بزرگ در سیاست‌گذاری و مدیریت فرهنگی خود کوشا باشیم.

سوهانی درباره دریافت خوراک خبری مخاطب در فضای رسانه‌ای کنونی گفت: با توجه به رقابت تنگاتنگی که بین رسانه‌ها در جهان پساوب با ظهور و بروز اینترنت به‌وجود آمده اگر رسانه‌های رسمی نتوانند مرجعیت خود را حفظ و در جذب مخاطب به خوبی عمل کنند، زمین بازی را به رسانه‌های غیررسمی واگذار خواهند کرد.

وی ادامه داد: در دوران رسانه‌های توده‌وار که پیش از ظهور رسانه‌های اینترنتی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی محوریت داشتند، عموما مخاطب از رسانه‌های یک‌سویه مانند رادیو، تلویزیون و قبل از آن روزنامه‌ها که کمتر تعاملی و یک سوی بودند اخبار و اطلاعات را دریافت می‌کرد اما با ظهور فضای مجازی سطح مخاطب به کاربر تغییر پیدا کرد.

وی گفت: حالا او دیگر منفعل نیست و می‌تواند در بحث‌ها و جریان‌ها تعامل داشته باشد و حق انتخاب دارد. این ماجرا قدرت مخاطب را افزایش می‌دهد و رقابت را بین رسانه‌ها تنگاتنگ می کند. باید این واقعیت را پذیرفت که ظهور و بروز اینترنت قواعد و حتی زمین بازی را در حوزه رسانه تغییر داده. فعالان رسانه ای باید با قواعد این بازی آشنا باشند تا بتوانند موفق عمل کنند.

وی درباره عملکرد رسانه‌های غیررسمی گفت: پدیده فیک نیوز یا خبر جعلی یکی از بحران‌های جدی رسانه‌ها در جهان امروز تلقی می‌شود که خطرات و آسیب‌های زیادی را متوجه افکار عمومی و امنیت ملی می‌کند و می‌تواند جامعه را به بحران‌های خطرناکی بکشاند.

سواد رسانه‌ای مهارت تشخیص راست از دروغ

وی افزود: در این شرایط بحث سواد رسانه‌ای یا مهارت تشخیص راست از دروغ که اخبار درست از نادرست، یکی از مظاهر و نمودهای اصلی سواد در دنیای جدید تلقی می‌شود اعتبار مرجع رسانه خبری موضوع مهمی در این مورد است. اگر رسانه‌های رسمی درست، قاعده‌مند و به روز در فضای رقابتی عمل و مرجعیت خودشان را تثبیت کنند، امنیت روانی و ملی جامعه پایدارتر خواهد بود. اگر این اتفاق نیافتد خطرات جدی دامن‌گیر جامعه و امنیت ملی خواهد شد.

وی درباره چگونگی فاصله گرفتن رسانه‌ها از فضای سنتی گفت: پیشنهاد من این است که مقولاتی نظیر جامعه‌شناسی، مخاطب شناسی و مخاطب‌پژوهی نسل جدید را جدی بگیرند. بستر وب خیلی از ارکان مهم در جهان را تغییر داده. مثلا در حوزه حکمرانی سیری تاریخی را پشت سر گذاشته ایم.

وی در دوره‌ای حکمرانی سلسه مراتبی در جوامع سنتی‌ معنا داشت که از بالا به پایین بود. در ادامه تبدیل به حکمرانی بازاری شد که سود و منفعت جمعی در این دوران اساس کار قرار گرفت. اما در عصر پساوب و جهان امروز شاهد مقوله‌ای به نام حکمرانی شبکه‌ای هستیم. بر این اساس نظریه‌های مختلفی در حوزه علوم انسانی شکل گرفت که به فلسفه جهان شبکه‌ای می‌پردازد.

مساله فرهنگی کشور پر کردن شکاف میان ذائقه مخاطب و هنجارهای نظام اسلامی است

وی افزود: برایان سولیس نظریه‌پرداز حوزه دیجیتال از نسل C (متولدین ۱۹۸۰ به بعد را شامل می‌شود) که در بستر فضای مجازی رشد کرده یاد می‌کند و می‌گوید شکل زیست و تعاملات اجتماعی آن‌ها با نسل‌های قبلی متفاوت است. این نسل باید از لحاظ علایق، سلیقه، ذائقه و... شناخته شود و کار رسانه رسمی در ایران از طرفی در اینجا سخت خواهد بود. چرا که هم باید قواعد و هنجارهای اصولی جامعه و نظام اسلامی را رعایت کند و هم ذائقه مخاطب را در نظر بگیرد. پر کردن این شکاف اساسی ترین مساله فرهنگی کشور است.

در حوزه علوم ارتباطات، نظریه‌های هنجاری از یک طرف معتقدند باید مصلحت را در نظر گرفت و از طرف دیگر میل و نیاز مخاطب را؛ باید بین این دو طیف، ارتباطی دیالکتیک برقرار و نقطه طلایی را پیدا کرد

این استاد دانشگاه و منتقد عنوان کرد: در حوزه علوم ارتباطات، نظریه‌های هنجاری از یک طرف معتقدند باید مصلحت را در نظر گرفت و از طرف دیگر میل و نیاز مخاطب را. باید بین این دو طیف، ارتباطی دیالکتیک برقرار و نقطه طلایی را پیدا کرد.

سوهانی گفت: رسانه‌های رسمی ما باید راهبرد مدیریتی خود را براساس نظریه‌های هنجاری تعریف کنند تا بتوانند پلی بین مصلحت نظام و خواست، ذائقه، میل و نیاز مخاطب ایجاد کنند.

مدیر اداره کل هنرهای نمایشی رادیو و رادیو نمایش درباره ایده و شعار بیست و دومین جشنواره ملی رسانه‌های ایران بیان کرد: برگزاری این جشنواره حتما امید و انگیزه‌ای را برای فعالان حوزه رسانه ایجاد خواهد کرد. این نگاه تحول خواهانه‌ای که در راهبرد اصلی جشنواره تعریف شده و شعار تامل برانگیز "فردا خبریست!" حس امید و افق‌های روشن فردا را تداعی می‌کند. در مجموع راهبرد محوری خوب و شعاری جذاب است. امیدوارم جشنواره ملی رسانه‌های ایران در رسیدن به اهداف خود موفق باشد و بتواند افق‌های نویی را پیش روی سپهر رسانه‌ای کشور بگشاید.

بیست و دومین جشنواره ملی رسانه‌های ایران ۱۷ مرداد ۱۴۰۲ برگزار می‌شود. آخرین مهلت ارسال اثر به این رویداد ۱۰ تیر ۱۴۰۳ از طریق سایت http://rasaneh.pressfestival.ir/ است.