کتاب‌های درسی چگونه متولد می‌شوند؟

تاریخ تولد کتاب‌های درسی

پس از تأسیس دارالفنون در سال ۱۲۳۰ و ورود استادان خارجی به ایران، تألیف و ترجمه کتاب‌های درسی با محتوای علوم و فنون که تا پیش از آن در ایران به این سبک رواج نداشت آغاز شد. انتخاب اصطلاحات و واژه‌های علمی مناسب فارسی به جای واژه‌های خارجی نامناسب نخستین نوآوری در این کتاب‌ها بود. ۴۸ سال بعد، با ایجاد نظام آموزشی رسمی و تأسیس دبستان‌ها و دبیرستان‌ها، مؤسسان، مدیران و معلمان این مدارس مسئول انتشار کتاب‌های درسی شدند.

پس از دوران مشروطیت و از سال ۱۲۹۷ ، کتاب‌های درسی براساس برنامه وزارت معارف و با تشکیل شورای عالی معارف نوشته شد. از سال ۱۳۱۰ کتاب‌های دوره ابتدایی و از ۱۳۱۷ کتاب‌های دوره دبیرستان را وزارت فرهنگ و کمی بعد «اداره نگارش» منتشر می‌کرد. در ۱۳۱۲، دولت «نظام‌نامه اداره انطباعات» را از تصویب شورای معارف گذراند و تألیف کتاب درسی را نظم جدیدی داد.
در سال ۱۳۲۰ بر اثر آشفتگی‌های سیاسی و اقتصادی، دولت تألیف و چاپ کتاب درسی را آزاد کرد. بر اثر رقابت آزاد در تألیف و چاپ کتاب درسی، بسیاری از دبیران و استادان دست به تألیف و ترجمه زدند و کتاب‌های مشابهی در یک موضوع منتشر شدند که به هرج و مرج منجر شد و سرانجام حق انتشار کتاب‌ها به انحصار دولت در آمد. پس از آن، دولت با تأسیس سازمان کتاب‌های درسی ایران و سپس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی، تألیف و انتشار کتاب‌ها را بر عهده گرفت.
تألیف کتاب‌های دوره ابتدایی همچنان در اختیار وزارت فرهنگ بود و از سال ۱۳۴۳-۱۳۳۷ به طور رایگان چاپ و توزیع می‌شد. پس از آن، دولت با تأسیس سازمان کتاب‌های درسی ایران و سپس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی، تألیف و انتشار کتاب‌ها را بر عهده گرفت.

در سال ۱۳۴۵ نظام آموزشی ایران از نظر هدف، برنامه و مواد آموزشی تغییر کرد. مقاطع تحصیلی از دو مقطع دبستان و دبیرستان به سه مقطع دبستان، راهنمایی و دبیرستان تغییر کرد. تعداد رشته ها و مواد درسی نسبت به گذشته افزایش کلی یافت. تهیه برنامه و تعیین سرفصل‌های هر ماده درسی بر عهده‌ دفتر تحقیقات و برنامه‌ریزی قرار گرفت و تالیف کتاب، چاپ و پخش آن برعهده سازمان کتاب‌های درسی ایران بود.

سازمان کتاب‌های درسی ایران علاوه بر کتاب‌های درسی دانش‌آموزان دبستان، راهنمایی و دبیرستان، تالیف و چاپ کتاب‌های درسی دانشجویان مراکز تربیت معلم، دانشسراها را نیز برعهده داشت.

قانون تشکیل سازمان پژوهش و نوسازی آموزشی که مسئولیت کار تالیف و چاپ و توزیع کتاب‌های درسی ایران نیز به آن سپرده شده بود در ۲٧ تیر ماه ۱۳۵۵ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و تشکیل شد. مسئولیت این سازمان، بسیار گسترده تر از تالیف کتاب درسی بود. نام این سازمان در سال ۱۳۵۸ به سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تغییر یافت.
پیش از اینکه هر کتاب درسی تالیف شود برنامه درسی برای آن حوزه نوشته می‌شود و کتاب درسی در واقع فرزند آن برنامه درسی محسوب می‌شود. برنامه درسی نقشه راه یادگیری و جهت‌دهنده به کلاس درس و معلم استداستان تولد یک کتاب درسی

دکتر حسن مظاهری که سال‌ها معلم بوده و سابقه مدیریت در بخش‌های مختلف وزارت آموزش و پرورش را در کارنامه خود داشته و در ۴ سال گذشته نیز دبیر شورای هماهنگی علمی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی بوده، میزبان ماست.
مظاهری قصه تولد یک کتاب درسی را در این روزگار تعریف کرد، از کارهای انجام شده و از کارهایی که باید انجام شود گفت؛ قبل از اینکه هر کتاب درسی تالیف شود برنامه درسی برای آن حوزه نوشته می‌شود و کتاب درسی در واقع فرزند آن برنامه درسی محسوب می‌شود.
برنامه درسی نقشه راه یادگیری و جهت‌دهنده به کلاس درس و معلم است. اما کتاب‌های درسی تنها منابع آموزشی در دسترس معلمان و دانش‌آموزان نیست. علاوه بر کتاب‌های درسی که در کلاس‌ها تدریس می‌شود، مجلات آموزشی رشد نیز به کمک دانش‌آموزان برای یادگیری و آموزش موضوعات درسی می‌آیند. در کنار این کتاب‌ها اجزای دیگری مانند فیلم، پادکست، و... برای تکمیل امر آموزش وجود دارد که در قالب بسته‌های آموزش و یادگیری در اختیار دانش‌آموزان و معلمان قرار می‌گیرد.
در این بسته کتاب درسی نقش محوری دارد. اما اجرای این برنامه‌ها و توسعه و تکمیل ‌آن نیازمند تکمیل زیرساخت‌های لازم در مدارس است که این کار بر عهده سازمان نوسازی، توسعه و تجهیز مدارس مدارس است.

یکی از کارهایی که برای تکمیل آموزش در کنار کتاب‌های درسی انجام شده، اضافه شدن بارکد یا رمزینه‌ سریع پاسخ در برخی از کتاب‌ها است که دانش‌آموزان با اسکن این بارکدها می‌توانند از فایل‌های آموزشی ضمیمه شده به درس مورد نظر استفاده کنند

یکی دیگر از کارهایی که برای تکمیل آموزش در کنار کتاب‌های درسی انجام شده، اضافه شدن بارکد یا رمزینه‌ سریع پاسخ است که در برخی از کتاب‌ها چاپ شده و دانش‌آموزان با اسکن این بارکدها می‌توانند از فایل‌های آموزشی ضمیمه شد به درس مورد نظر استفاده کنند.

دبیر شورای هماهنگی علمی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی از تغییرات کتاب‌های درسی بعد از انقلاب هم گفت: اعمال و اجرای تغییرات محتوای کتاب‌های درسی کار آسانی نیست و به هماهنگی بخش‌های مختلف و بررسی‌های دقیق نیاز دارد. با این حال بعد از پیروزی انقلاب و تقریبا از سال ۱۳۵۸ تا حوالی سال‌های ۱۳۶۲ به مرور بخشی از آثار رژیم طاغوت از کتاب‌های درسی مدارس حذف شد و مطالب منطبق با فلسفه و رویکرد تعلیم و تربیت اسلامی و مبتنی بر فرهنگ ایرانی_اسلامی جایگزین شد. از سال ۱۳۶۴ نیز تغییرات تحولی و اساسی در محتوای کتاب‌های درسی اعمال شد.

کتاب‌ها هر چند سال یکبار تغییر می‌کنند؟

مظاهری درباره تغییرات کتاب‌های درسی، از حذف و اضافه‌های مطالب در طول سال‌های مختلف گفت: اگرچه سازمان نیز به دنبال استاندارد کردن دوره زمانی مشخص برای تغییر کتاب‌های درسی است، اما به دلیل ماهیت کتاب درسی و تکلیفی که برای هر یک از دانش‌آموزان در هر سال تحصیلی دارد، مبنای زمانی و یا دوره زمانی مشخصی برای تغییر کتاب درسی بدست نیامده است.
گاهی ممکن است کتابی به صورت میانگین یک سال در میان تغییر یابد و کتاب دیگری چند سال بدون تغییر در چرخه آموزش مورد استفاده قرار گیرد. در دوره‌ای تصمیم سازمان بر این بود که مهر ۵ سال بدون تغییر بر روی کتاب‌ها درج شود. یعنی بعد از تغییرات اعمال شده در یک کتاب، مهری بر روی کتاب زده می‌شد، به این معنی که این کتاب تا ۵ سال آینده تغییر نمی‌کند اما این ایده به همان دلایلی که گفته شد، عمرش به زودی به پایان رسید و در عمل قابلیت اجرا در طولانی مدت پیدا نکرد؛ چرا که گاهی ضرورت طرح مباحث جدید علمی در کتاب درسی و یا اعمال نتایج ارزشیابیهای صورت گرفته از کتاب درسی و دلایل دیگر برنامهریزان و مولفان کتابهای درسی را وادار به تغییر کتاب درسی خواهد کرد.

گاهی نیز سیاست‌ها و تصمیم‌های نظام حکمرانی مانند مساله خانواده و جوانی جمعیت، منجر به تغییر در کتاب‌های درسی می‌شود.

آقا معلم سابق و مدیر امروز، همچنین چالش‌ها و سختی‌هایی را که در مسیر تغییر کتاب‌های درسی وجود دارد، اینگونه توصیف کرد: اگرچه تغییر در محتوای کتاب‌های درسی لازم است، اما تلاش می‌شود در حد امکان این اتفاق به خصوص در بازه‌های زمانی کوتاه‌، کمتر اتفاق بیافتد. یکی از علت‌های آن صرف منابع انسانی و مالی فراوان برای این مهم است. وقتی کتابی حتی به اندازه چند صفحه تغییر کند، باعث می‌شود باقیمانده نسخه‌های کتاب موردنظر استفاده نشده و کنار گذاشته شوند. از طرفی بسته به میزان تغییر کتاب، ممکن است هزینه‌ها برای آموزش معلمان، بودجه‌بندی کتاب و موارد دیگر صرف شود.

هر کتاب درسی جدیدی که چاپ می‌شود و با تغییرات در آن اعمال می‌شود بعد از یک سال مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد. در بعضی مواقع هم ممکن است نظرات و انتقادات در مورد محتوای کتاب درسی را از سوی معلمان، والدین و دانش‌آموزان داشته باشیم که در این موارد پس از انجام ارزشیابی اگر تشخیص داده شود که کتاب نیاز به تغییر دارد این تغییرات اعمال می‌شود. در واقع کتاب‌های درسی همواره در حال بررسی، بازخوردگیری و ارزشیابی هستند. بعضی از این ارزشیابی‌ها از طریق طرح پژوهشی و به صورت گسترده انجام می‌شود. بعضی دیگر هم از طریق گفت‌وگو و برگزاری جلسات بین مولفین و معلمان انجام می‌شود.

در دو سال گذشته و در اقدامی جدید سازمان نشست‌ها و جلساتی با حضور دانش‌آموزان در مورد نقد و بررسی کتاب درسی برگزار کرد. در آخرین مورد که در بهمن ۱۴۰۱ از میان ۴۰۰ دانش‌آموز صاحب ایده، ۷۰ نفر که بهترین نظرات را در مورد کتاب‌های درسی داشتند انتخاب شدند و در سالن اجتماعات با ریاست سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی درسی، مدیران کل دفاتر تالیف و روسای گروه‌های درسی به گفت‌وگو و تبادل نظر پرداختند.

گاهی ممکن است کتابی به صورت میانگین یک سال در میان تغییر یابد و کتاب دیگری چند سال بدون تغییر در چرخه آموزش مورد استفاده قرار گیرد. در دوره‌ای تصمیم سازمان بر این بود که مهر ۵ سال بدون تغییر بر روی کتاب‌ها درج شود  مولفان کتاب‌های درسی چه کسانی هستند؟

دبیر شورای هماهنگی علمی سازمان از ویژگی‌های مولفان کتاب‌های درسی هم گفت: در دوره‌های پیشین تالیف کتاب درسی معمولا توسط یک یا چند نفر متخصص موضوعی انجام میشد و متخصصان دیگر دیدگاه‌ها و نظرات خود را در مورد تالیف انجام شده اعلام

می‌کردند.

در سال‌های اخیر فرایند کار تغییر کرده و به جهت چندرشته‌ای بودن امر تالیف کتاب درسی تلاش می‌شود امر تالیف به صورت جمعی و با حضور متخصصان گوناگون از جمله متخصصان موضوعی، برنامه‌ریزان درسی، متخصصان تعلیم و تربیت اسلامی، تکنولوژیست‌های آموزشی، روانشناسان تربیتی، معلمان خبره انجام شود.

از سال ۱۳۹۹ سازمان سندی را با عنوان سند شایستگی‌های مولفین کتاب‌های درسی تدوین کرد که به تصویب شورای هماهنگی علمی رسید و به دفاتر نیز ابلاغ شد. در این سند ۱۰ ویژگی عمومی و ۱۰ ویژگی تخصصی برای مولفان آمده است. ویژگی‌های عمومی مانند اعتقاد و التزام به اسلام و نظام مقدس جمهوری اسلامی، داشتن روحیه کار تیمی، داشتن روحیه نقدپذیری است. ویژگی‌های تخصصی به حوزه تخصصی کار مربوط می‌شود و مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که برای این ۱۰ مورد و ۱۱۱ شاخص تعیین شده است.

برای تالیف یک کتاب درسی علاوه بر دارا بودن شاخص‌های عمومی، گروه تالیف باید ویژگی‌های تخصصی نظیر متخصص موضوعی، برنامه‌ریزی درسی، متخصص تعلیم و تربیت اسلامی، متخصص تکنولوژی آموزشی، کارشناسی هنری، روانشناس تربیتی، معلمان خبره، نویسنده کودک و نوجوان را داشته باشد.

علاوه بر این گروه برای هر درس و در هر مقطع یک کارشناس خبره و آشنا به موضوعات درسی وجود دارد که کار نظارت بر محتوای کتاب درس مورد نظر را انجام می‌دهد.

کتاب‌های درسی چقدر با نیاز دانش‌آموزان تناسب دارد؟

گفت‌وگوی ما به موضوع تناسب محتوای کتاب درسی با نیاز و درک دانش‌آموزان رسید. برای نمونه کتاب کار و فناوری پایه ششم را به دکتر مظاهری نشان دادم و از او در مورد متناسب بودن محتوای درس‌های این کتاب با درک و نیاز دانش‌آموزان پرسیدم. دانش‌آموزانی که در دنیایی فراتر از آموزش‌های مبتدی کتاب در رابطه با فناوری زندگی می‌کنند و محتوای این کتاب‌ها سطحی پایین‌تر از نیاز آن‌ها را ارائه می‌دهد.

مظاهری ضمن تایید برخی از این کاستی‌ها در پاسخ به این سوال توضیح داد: یکی از فیلترهایی که کتاب‌های درسی باید از آن عبور کند، تناسب محتوا با ویژگی‌های رشدی و نیازهای دانش‌آموزان است. شناسایی این نیازها ظرافت خاصی دارد و کار آسانی نیست. از طرفی مخاطبین کتاب‌های درسی در یک سطح نیستند، بنابراین محتوای کتاب درسی متناسب با سطح متوسط دانش‌آموزان تالیف می‌شود.

در چاپ جدید کتاب کار و فناوری که کتابی نو تالیف هم هست تغییراتی متناسب با نیازها و تغییرات روز در این حوزه اعمال شده است که در سال تحصیلی جدید ۱۴۰۴_۱۴۰۳ ارائه می‌شود.

تغییرات کتاب‌های عربی و زبان انگلیسی

مطالب درسی مانند علوم که آزمایش‌های مرتبط با موضوعات درسی و یا مباحث علوم اجتماعی مانند مفهوم پس‌انداز باید در دنیای واقعی هم به صورت عملی آموخته شود          

مظاهری در رابطه با تغییرات کتاب‌های درسی عربی و زبان انگلیسی و تناسب آن با نیاز دانش‌آموزان نیز گفت: از دهه ۱۳۹۰ تغییرات اساسی در کتاب عربی ایجاد شد. رویکرد قبلی این کتاب بیشتر تمرکز بر آموزش دستور و قواعد زبان عربی بود، اما در رویکرد جدید تاکید بر فهم متون است. در کتاب زبان انگلیسی هم رویکرد از آموزش گرامر و دستور زبان انگلیسی به رویکرد ارتباطی و تاکید بر فراگیری چهار مهارت اصلی زبان (Wrting,Listening,Reading,Speaking) مورد توجه قرار گرفت.

افزون بر مطالب و آموزش‌های کتاب درسی، زمینه‌های کاربردی شدن مطالب در خارج از کلاس نیز باید فراهم شود. برای مثال در دروسی مانند علوم که آزمایش‌های مرتبط با موضوعات درسی کتاب، تکمیل کننده آموزش هستند و یا مباحث علوم اجتماعی مانند مفهوم پس‌انداز باید در دنیای واقعی هم به صورت عملی آموخته شود. این امکان در مورد دروس مختلف باید وجود داشته باشد.

از وی سراغ کتابی را که در دوران تحصیل دهه ۱۳۶۰ زمانی که دسته‌بندی‌های نظام آموزشی آن دوران مقطعی به نام راهنمایی که اکنون به متوسطه اول تغییر کرده است، گرفتیم. کتابی با عنوان «جغرافیای استانی». دبیر شورای هماهنگی علمی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، در این زمینه گفت: کتاب جغرافیای استانی آن سال‌ها تغییر نام داده و با عنوان «استان‌شناسی» در پایه دهم مقطع متوسطه دوم در مدارس استان‌ها تدریس می‌شود و کتاب مربوط به هر استان در مدارس آن استان توزیع می‌شود.
محتوای این کتاب اگرچه در سال‌هایی که با عنوان قبلی چاپ می‌شد بیشتر بر شناخت جغرافیای هر استان تاکید داشت اما در بازنویسی و نسخه‌ جدید، مطالبی مرتبط با فرهنگ، آداب و رسوم و ویژگی‌های خاص هر استان نیز به آن افزوده شده است.

آموزش آنلاین که بخشی جدایی‌ناپذیر در روند آموزش و پرورش است، هم نیاز به محتوای خاص خود دارد، مظاهری در مورد اقدامات آموزش و پرورش در این زمینه پاسخ داد: از دوران کرونا که شرایط آموزش تغییر کرد، برنامه‌های درسی نیز به اقتضای شرایط تغییر کرده و متناسب با آموزش غیرحضوری شد. اما در دوران پس از کرونا برنامه درسی ترکیبی نوشته شد که شامل آموزش حضوری و در مواقع نیاز، آموزش غیرحضوری است تا در هر دو شرایط قابلیت اجرا داشته باشد.
آموزش مجازی محتوای درسی مختص خود را دارد. این محتوا چیزی فراتر از فایل‌های pdf کتاب‌های درسی کاغذی هستند. یعنی برای مثال در دوران کرونا و آموزش مجازی دانش‌آموزان برای انجام تمرین‌های درسی زمان کلاس آنلاین مجبور بودند، تمرین‌ها را در کتاب کاغذی انجام دهند و تصویر آن را در کلاس آنلاین بارگذاری کنند، اما پس از طراحی محتوای مناسب آموزش آنلاین که در دستور کار سازمان قرار دارد، دانش‌آموزان می‌توانند تمرین‌ها و تکالیف را در بستر کلاس آنلاین حل کرده و به معلم خود تحویل دهند.