جهان در سیطره هوش مصنوعی؛ دانشگاه‌های ایران کجا ایستاده‌اند؟

به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش ایرنا، هوش مصنوعی در ساده‌ترین تعریف به توانایی رایانه با سایر ابزارهای پردازشی گفته می‌شود که همچون یک موجود هوشمند مانند انسـان می‌تواند یاد بگیرد و مساله حل کند. هوش مصنوعی شامل حوزهای چندرشته‌ای و بین‌رشته‌ای است و از زمان معرفی رایانه‌های شخصی در دهه ۱۹۵۰ رشد فوق‌العاده‌ای داشته است. بیستمین نشست سالانه انجمن علم و فناوری در جامعه، (۲۰۲۳ - Forum STS) با مشارکت نزدیک به ۱۵۰۰ نفر از مقامات عالی، دانشمندان و سرآمدان حوزه های علم و فناوری، سیاستگذاری، تجارت و رسانه از بیش از ۸۰ کشور، منطقه و سازمان بین‌المللی اول و سوم اکتبر ۲۰۲۳ (مهر ۱۴۰۲) در کیوتو ژاپن برگزار شد.

موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) به همین مناسبت و به دلیل وظایف ذاتی خود همچنین تصویب سند ملی هوش مصنوعی در شورای عالی انقلاب فرهنگی اخیرا گزارشی از وضعیت مقالات و مدارک علمی هوش مصنوعی در جهان، رتبه‌بندی دانشگاه‌های مختلف در این زمینه، وضعیت کشورهای اسلامی در این مورد و دانشگاه‌های کشورهای اسلامی در این حوزه بر اساس نظام‌های رتبه‌بندی مختلف منتشر کرده است.

بر پایه این گزارش، درسال های اخیر موسسات رتبه‌بندی مختلف از سراسر جهان به رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در زمینه هوش مصنوعی پرداخته‌اند که از جمله این موسسات می‌توان به شاخص‌ هوش‌مصنوعی انسان‌محور دانشگاه استنفورد (HAI)، موسسه ای‌آی رنکینگز AI rankings، نظام رتبه‌بندی آموزشی اجورنک EduRank، پایگاه وب آو ساینس WOS، نظام رتبه‌بندی جهانی کیواس QS و نظام رتبه‌بندی سایمگو SCImago اشاره کرد.

شاخص هوش مصنوعی استنفورد یک ابتکار مستقل در دانشگاه استنفورد برای هوش مصنوعی انسان‌محور است که توسط کمیته راهبری شاخص هوش مصنوعی و یک گروه بین‌رشته ای متشکل از کارشناسان از سراسر دانشگاه و صنعت، انجام می‌شود.

گزارش سال ۲۰۲۴ این شاخص شامل تحلیل‌های جدیدی در مورد مدل‌های پایه، از جمله ژئوپلیتیک و هزینه های آموزشی آنها، تأثیر زیست محیطی سیستم‌های هوش مصنوعی و روند افکار عمومی در هوش مصنوعی است. شاخص هوش مصنوعی همچنین ردیابی قوانین جهانی هوش مصنوعی را از ۲۵ کشور در سال ۲۰۲۲ به ۱۲۷ در سال ۲۰۲۳ گسترش داده است.

تعداد مقالات منتشرشده هوش مصنوعی سال ۲۰۲۴

بر اساس گزارش شاخص هوش مصنوعی استنفورد ۲۰۲۴ در سال، ۲۰۲۲ حدود ۲۳۰ هزار مقاله در مجلات هوش مصنوعی منتشر شده است؛ در حالیکه تعداد مقالات کنفرانسی ۴۲ هزار مقاله است. انتشار مقالات مجلات و کنفرانسی هوش مصنوعی از سال ۲۰۱۵ با اندازه مشابهی افزایش یافته است.

افزون بر این، در سال ۲۰۲۴ تعداد مدارک علمی حوزه یادگیری ماشینی بیشترین رشد را در یک دهه گذشته داشته و از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۲ تقریبا هفت‌برابر شده است. تعداد مدارک علمی حوزه یادگیری ماشینی در سال ۲۰۲۲، ۷۲ هزار و ۲۳۰ مدرک، حوزه رایانش بصری ۲۱ هزار و ۳۰۹ مدرک و حوزه تشخیص الگو ۱۹ هزار و ۸۴۰ مدرک بوده است.

همچنین از سال۲۰۲۲ بخش عمده‌ای از اختراعات هوش مصنوعی در جهان (۷۵.۲ درصد) از شرق آسیا و اقیانوس آرام بوده و آمریکای شمالی بزرگترین مشارکت کننده بعدی با ۲۱.۲ درصد است. همچنین آمریکای شمالی تا سال ۲۰۱۱ در تعداد پتنت‌های جهانی هوش مصنوعی پیشتاز بود. اما از آن زمان، تغییر قابل توجهی در تعداد پتنت‌های جهانی هوش مصنوعی ناشی از از شرق آسیا و اقیانوس آرام صورت گرفته است.

رتبه‌بندی ای‌آی رنکینگز و وضعیت دانشگاه‌های مختلف

حوزه های اصلی رتبه‌بندی ای آی رنکینگز شامل حوزه‌های اصلی رایانش بصری، پردازش زبان طبیعی، یادگیری ماشین، استدلال شناختی، رباتیک، سیستم های چندعاملی و شبکه‌های عصبی است. بر اساس داده های این نظام رتبه‌بندی در بازه زمانی ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ در حوزه هوش مصنوعی به ترتیب آمریکا با ۳ هزار و ۱۸۷ نویسنده از ۱۸۷ دانشگاه و شاخص انتشارات ۳۱۸۸۱/۲ و شاخص هوش مصنوعی ۲۷۸۶، چین با هزار و ۱۳ نویسنده از ۳۳ دانشگاه، شاخص انتشارات ۱۴۴۷۸/۱ و شاخص هوش مصنوعی۷۶۳/۳۲ و انگلیس با ۹۳۹ نویسنده از ۴۳ دانشگاه، شاخص انتشارات ۶۴۵۲/۱ انتشارات و شاخص هوش مصنوعی ۶۴۲/۴ در رتبه های اول تا سوم قرار دارند.

همچنین بین دانشگاه‌های جهان دانشگاه کارنگی ملون از شهر پیتسبرگ ایالت پنسیلوانیا آمریکا با ۱۱۷ نویسنده و شاخص انتشارات تنظیمی/ Adjusted publications (مجموع تالیفات نگارنده (نویسنده یا پژوهش‌گر) در یک‌زمینه‌ منتخب خاص که با دو عامل (فاکتور) وزن‌دهی (تنظیم) شده: ضریب اهمیت (اعتبار) محل چاپ (احتمالا ضریب اثرگذاری IF) ۲۰۲۹/۹ و شاخص هوش مصنوعی ۱۴۳/۷۷ در رده اول قرار دارد.

بر اساس داده های این گزارش، در بین کشورهای اسلامی در بازه زمانی ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ در حوزه هوش مصنوعی، به ترتیب عربستان سعودی با ۲۰ نویسنده از ۲ دانشگاه، شاخص انتشارات تنظیمی ۵۰۸/۹ و شاخص هوش مصنوعی (تعداد مقالات منتشره در زمینه هوش مصنوعی) ۱۴/۹۹، امارات متحده عربی با ۲۸ نویسنده از ۳ دانشگاه، شاخص انتشارات ۳۰۸/۲ و شاخص هوش مصنوعی ۱۲/۹۷و ترکیه با ۵۸ نویسنده از ۸ دانشگاه، شاخص انتشارات ۱۲۷/۸ و شاخص هوش مصنوعی ۱۲/۲۵ در رتبه های اول تا سوم قرار دارند.

همچنین جمهوری اسلامی ایران با ۱۵ نویسنده از ۲ دانشگاه و با شاخص انتشارات ۳۳ و شاخص هوش مصنوعی ۲/۳۷ رتبه ۳۳ جهانی و رتبه پنجم کشورهای اسلامی را به خود اختصاص داده است. براساس شاخص‌های ارزیابی این موسسه، فقط دانشگاه‌های صنعتی شریف و علم و صنعت در این رتبه‌بندی حاضر هستند.

بیشترین تولیدات علمی دربازه زمانی۲۰ ساله در بخش هوش مصنوعی‌ به دانشگاه‌های تهران، تبریز و دانشگاه صنعتی امیرکبیر تهران‌ اختصاص دارد. در بخش ‌رایانش بصری و پردازش زبان‌طبیعی دانشگاه تهران، امیرکبیر و صنعتی شریف، در یادگیری ماشینی دانشگاه‌های تهران، امیرکبیر و تربیت مدرس در رباتیک دانشگاه‌های تهران، شریف و امیرکبیر، در شبکه عصبی دانشگاه‌های تهران، تبریز و علم و صنعت و در سیستم‌های چند عاملی دانشگاه امیرکبیر، علم و صنعت و دانشگاه تهران حائز بیشترین تولیدات علمی در بخش‌های مختلف فناوری و شاخه‌های هوش مصنوعی هستند.

رتبه ‌ندی اجو رنک نیز یک رتبه‌بندی مستقل مبتنی بر متریک است که ۱۴ هزار و ۱۳۱ دانشگاه از ۱۸۳ کشور را ارزیابی می‌کند. این نظام رتبه‌بندی از پایگاه اختصاصی داده با نمایه ۴۴ میلیون و ۹۰۹ هزار و ۳۰۰ نشریه علمی و یک میلیارد و ۲۳۷ میلیون و ۵۴۱ هزار و ۹۶۰ استناد برای رتبه‌بندی دانشگاه ها در ۲۴۶ موضوع تحقیقاتی استفاده می‌کند.

در این رتبه‌بندی فهرستی از بهترین دانشگاه‌های جهان که بر اساس عملکرد تحقیقاتی در هوش مصنوعی رتبه‌بندی شده‌اند، آورده شده است. بر اساس داده‌های این رتبه بندی تعداد ۱۰۰ دانشگاه از ایران بر اساس عملکرد پژوهشی آنها در زمینه هوش مصنوعی آورده شده اند. بر این اساس بهترین رتبه در بخش هوش مصنوعی، مربوط به دانشگاه تهران بوده است. دانشگاه‌های صنعتی امیرکبیر و دانشگاه علم و صنعت ایران در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

همانطور که در جدول ذیل مشهود است، بر اساس داده‌های گزارش پایگاه نمایه‌سازی وب‌آو ساینس/WOS بیشترین تولیدات علمی در بازه زمانی ۲۰ ساله در بخش هوش مصنوعی، مربوط به دانشگاه تهران، دانشگاه تبریز و دانشگاه صنعتی امیرکبیر بوده است. در رایانش بصری و پردازش زبان طبیعی، بیشترین تولیدات علمی مربوط به دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه صنعتی شریف؛ در یادگیری ماشینی، دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه تربیت مدرس در رباتیک، دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه صنعتی امیرکبیر؛ در شبکه‌های عصبی، دانشگاه تهران، دانشگاه تبریز و دانشگاه علم و صنعت ایران و در سیستم‌های چندعاملی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه علم و صنعت ایران و دانشگاه تهران بوده است.

وضعیت و رتبه دانشگاه‌های کشور در فناوری و شاخه‌های هوش مصنوعی

بر اساس نظام رتبه‌بندی اجو رنک ۱۰۰ دانشگاه ایران بر اساس عملکرد پژوهشی آنها در زمینه‌هوش مصنوعی رتبه‌بندی شده‌اند که رتبه اول مربوط به دانشگاه تهران بوده و دانشگاه‌های صنعتی امرکبیر و علم و صنعت ایران در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

فهرست دانشگاه‌های برتر ایران در هوش مصنوعی

براساس نظام رتبه‌بندی یادشده بین کشورهای جهان اسلام دانشگاه تهران با رتبه ۲۰۱ جهانی، دانشگاه فناوری مالزی رتبه ۳۰۶ جهانی، دانشگاه فنی استانبول با رتبه ۳۷۵ جهانی در رتبه های اول تا سوم قرار دارند.

فهرست دانشگاه های برتر کشورهای جهان اسلام در نظام رتبه بندی در هوش مصنوعی