گِل مالی، اوج اندوه مردم لرستان در عاشورای حسینی

به گزارش ایرنا، با فرا رسیدن ماه محرم و به ویژه روز عاشورا مردم لرستان غرق در عزا و ماتم می‌شوند که سنت گِل مالی به عنوان میراث معنوی اوج غم و اندوه مردمان این دیار را در روز تاسوعا و عاشورای حسینی را به نمایش می گذارند، سنتی که از دیرباز مردم این دیار برای از دست دادن عزیزان خود به آن پایبند بودند.

گِل مالی آیینی است که مردم لر در سوگواری‌های مختلف از جمله در مرگ افراد خانواده یا عزاداری‌های مذهبی انجام می‌دهند، گِل مالی در زبان لری با عنوان خَه‌رَّه گیری تلفظ می‌شود، خَه‌رّه به معنای گِل است، آیین گِل مالی در روز عاشورا در ماه محرم در استان‌های غربی ایران در منطقه زاگرس به ویژه استان‌های لرستان، کرمانشاه و ایلام برگزار می‌شود.

آیین خاص گِل مالی در خرم‌آباد و مناطق اطراف آن دارای چند مرحله است که از روز هفتم محرم که به روز تراش عباس موسوم است ، شروع و در روز هفتم محرم عزاداران حسینی به حمام رفته و پس از اصلاح سر و صورت و نظافت کامل، لباس‌های تمیز می‌پوشند.

از این روز به بعد، عده‌ای برای افروختن آتش در صبح عاشورا به جمع کردن و گردآوری هیزم می‌پردازند تا اگر در روز عاشورا برف و باران ببارد و هوا سرد باشد، عزادارانی که در گِل می‌افتند (مراسم گِل افتادن) با روشن کردن آتش از سرما حفظ شوند.

در روز تاسوعا نیز عزاداران، خاک نرم و مخصوصی به نام گِل (گل رس) را مهیا کرده و در حوضچه‌های بزرگ و کوچک که بطور معمول با آجر چینی در جلوی خیمه‌ها و تکیه‌های شهر درست می‌شود ، می‌ریزند و در روز عاشورا این خاک را با گلاب مخلوط کرده و گِل روز عاشورا را مهیا می‌کنند.

روز عاشورا، عزاداران فراخوانده شده با حضور در تکیه‌های محله و گِل مالی کردن خود گرد آتش می‌ایستند تا از سرما محفوظ مانده و شروع به سینه زنی و عزاداری می‌کنند.

عزاداری مردم خرم‌آباد در شب تاسوعا با حزنی خاص تا روز عاشورا ادامه دارد، حدود نیمه‌های شب عزادارانی که نذر دارند، وارد حوضچه‌های گِل شده و خود را آغشته به گِل می‌کنند و به اصطلاح به گل می‌افتند.

برخی دیگر از عزاداران تنها سر و صورت و کتف و شانه خود را گِل می‌زنند و در کنار شعله‌های آتش که به همین منظور تهیه شده خود را خشک می‌کنند که فرد به گِل افتاده این وضعیت را تا ظهر عاشورا حفظ می‌کند.

این آیین در خرم‌آباد توسط همه اقشار از هر فکر و سلیقه، فقیر و غنی و پیر و جوان و زن و مرد انجام می‌شود.

صبح عاشورا قبل از طلوع آفتاب ناله جانگداز ساز و دهل که نوای چمرونه می‌نوازد، شروع به نواختن می‌کند، عزادارانی که هنگام سحر به گل افتاده بودند در کنار آتش‌های برافروخته میدان محله بر سرزنان و (هی رو هی رو) گویان به عزاداری می‌پردازند.

در صبح روز عاشورا و قبل از طلوع آفتاب، جمعیت عزادار با صدای دلگیر ساز و دهل با نوای سوزناک و غم‌انگیزی "چمریونه" به‌ سمت میدان‌های شهر و محل اجرای مراسم گل‌مالی می‌روند؛ "چمر"یا "چمریونه" که همان موسیقی و آهنگ غم‌انگیز است، در سوگ و ماتم بزرگان به‌ وسیله‌ "سرنا" و "دهل" نواخته می‌شود که با نواختن این ساز همه‌ مردم می‌فهمند بزرگی از میان طایفه فوت کرده است، بنابراین با نواختن این موسیقی در صبح عاشورا زمین و زمان از این حادثه مطلع شده و بر سیدالشهدا و یاران باوفایش می‌گریند.

روز عاشورا ماندن در خانه میان مردم این منطقه ناپسند است و همه به خیابان‌ها می‌آیند و پس از گل‌مالی، عزاداری کنان به‌ سمت میدان اصلی شهر می‌روند، دسته‌های زنجیرزن جلوی هر خیمه متوقف می‌شوند و مداح آن تکیه، مداحی کرده و سپس به‌ سمت تکیه‌ بعدی می‌روند.

زنان نیز به یاد مصیبت و بی‌ برادر شدن حضرت زینب (س) گِل را بر چادر سیاه و سر خود می‌مالند و در دسته‌های عزاداری هر کدام سعی دارند خود و دیگری را کمک کنند، تا سر تا پای خود را گِل بگذارند به این ترتیب، مردم در روز عاشورا لباس سیاه خود را به رنگ گِل در می‌آورند و نماز ظهر عاشورا را با همان لباس‌ها برپا می‌کنند.

در حین گل‌مالی نوحه‌های محلی مانند دستگیر بی‌دس حسین دسم بیر، ساقی حنا رس حسین دسم بیر(ای برادر بی‌دست امام حسین(ع) کسی که پشت و پناه وی بوده کمک من هم بکن، ای ساقی بی‌دست حسین دست من را بگیر)، ده مین دریای خی دور گرو گم کردمه (در میان دریای خون (در مروارید) گران‌بها گم کرده‌ام، سر می‌دهند.

عزاداران ابتدا به‌صورت نشسته و با یک دست سینه می‌زنند و زمانی که نوحه‌خوان می‌گوید «ای وای شهیدان به دشت کربلا»، همه به پا می‌خیزند، به نوحه خوان جواب داده و در مقابل هم با ۲ دست سینه می‌زنند، این مراسم تا ظهر ادامه می‌یابد و با سنتی به نام «طوق اشگس» به پایان می‌رسد.

در بین برخی مردم دیده می‌شود که پدر و مادرهای لرستانی لباس‌های به گل مالیده جوانان خود را همچنان گل‌مالی شده برای سال آینده نگه‌داری می‌کنند که این کار به نیت بیمه شدن جان و مال و سلامتی فرزندان خود است.

آیین ویژه گِل مالی بامداد روز عاشورا از حدود ساعت چهار تا پنج صبح توسط نوجوانان، جوانان، مرد و زن، پیر و جوان در جای جای این استان آغاز می شود و مردان و زنان لر پس از اقامه نماز صبح و با گِل مالی کردن خود به عزاداری سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) می پردازند.

همچنین در گذشته ها گرمابه هایی نیز برای استفاده عزاداران حسینی در این روز در نظر گرفته می شد تا عزاداران پس از برگزاری عزاداری و برگزاری نماز ظهر عاشورا از این گرمابه ها استفاده کنند.

پس از پایان عزاداری در مساجد، حسینیه ها و مصلاهای شهرهای استان نیز نماز ظهر عاشورا برپا می شود و مردم عزادار لرستان در این روز با شور و حال خاصی به یاد امام حسین (ع) و شهدای دشت کربلا در این نماز به صورت گسترده می کنند.

همچنین برخی از مردم این استان نذورات خود را در این روز آماده کرده و هیات های عزاداری در قالب سینه زنان و زنجیرزنان را میهمان کرده و از آنان پذیرایی می کنند.

مردم این استان پس از برگزاری آیین های ویژه روز عاشورا خود را برای برگزاری آیین شام غریبان آماده می کنند.

نواختن سازهای چمرانه

در روز عاشورا سازهای غمگینی در استان لرستان که به زبان محلی به آن چمرونه می‌گویند، به صدا درمی‌آید و دسته‌های عزا همزمان با آن سازها بر سر و سینه‌های خود می‌زنند.

دسته‌های عزاداری در این زمان هر کدام بر درب خیمه‌های خود جمع و به سمت جایگاه‌های عزاداری و حسینیه‌ها با خواندن نوحه‌های لری مانند کرب و بلا معطر به خین گل هزارو / حسی غریو و بی‌کس د سوگ سروردارو/ نوب گرت هر که زیتر رو و میدو سر و جلو نیان د کف گرت جو و حرکت می‌کنند در بین این دسته‌ها کودکان سیاه‌پوش و جوانان گل مالیده و زنان گریانی دیده می‌شود که بر سوگ امام حسین(ع) گریان هستند و در این میان حوائج خود را بیان می‌کنند.

طوق اشگس

طوق نمادی از علم حضرت عباس (ع) است که در عزاداری‌های استان لرستان برافراشته می‌شود و سنت «علم برداری» یا «علم گردانی» نیز به اجرا در می‌آید که علم را از چوبی به بلندی ۸ تا ۱۰ متر می‌سازند که از یک متر به بالای آن از چند حلقه‌ متصل به چوب اصلی تشکیل می‌شود.

دور این حلقه‌ها پارچه‌ای از جنس مخمل می‌بندند و بالا و انتهای آن قندیلی از نقره قرار می‌دهند و با نوارهای رنگی ریشه‌دار و آیینه‌های کوچک تزیین می‌کنند، عده‌ای از عزاداران این علم را تا ظهر عاشورا حمل می‌کنند و هنگام ظهر به نشانه‌ افتادن علم حضرت ابوالفضل (ع)، قسمت‌های مختلف آن از هم جدا می‌شود که در اصطلاح به این کار «طوق اشگس» می‌گویند بنابراین افتادن علم، غم شهادت علمدار کربلا را به یاد می‌آورد و آه و ناله‌ حضار بلند می‌شود.

مردم حاجتمند به این علم پارچه و نخ‌های سبز گره می‌زنند و به آن دخیل می‌بندند و با پایان یافتن این مراسم، دسته‌ها و هیات های عزاداری به حسینیه‌ها و مساجد می‌روند تا خود را برای اقامه‌ نماز ظهر عاشورا آماده می کنند و در برخی از مناطق شهر نیز، نماز در مقابل تکیه‌ها و خیابان‌ها برگزار می‌شود.

این آیین سوگواری مردم لرستان نیز با شماره ۵۳ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.