منافع مشترک و نقش افغانستان در روابط تهران، دهلی و مسکو

وینسنت هوپر، استاد دانشگاه مدیریت جهانی در دوبی، در مقاله‌ای اختصاصی برای ایرنا نوشت: حل و فصل بحران افغانستان از طریق راهکاری سه‌جانبه، یکی از موضوعات مهم در دیدار اخیر نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند از مسکو بود.

در شرایطی که کشورها مشغول تنظیم سیاست خارجی خود در پاسخ به خروج ناتو و به قدرت رسیدن طالبان هستند، فرصتی بزرگ نیز برای ایران، هند و روسیه پدید آمده است تا اهداف خود را هماهنگ کنند و پنجره‌ای تازه از شراکت با یکدیگر بگشایند.

راه‌گذر بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) در اصل، هند، ایران و روسیه را به یکدیگر وصل می‌کند. با این حال، افغانستان نیز یکی از شریکان مهم در این پروژه ارتباطی و بازرگانی بوده است. در واقع، کابل نقشی مهم در مذاکرات مربوط به ثبات و همکاری‌های منطقه‌ای ایفا خواهد کرد.

تاریخچه و منافع راهبردی

ایران، هند و روسیه، روابط تاریخی، فرهنگی و راهبردی با افغانستان دارند. روابط تاریخی و دینی ایران و افغانستان، سرمایه‌گذاری‌های هند برای توسعه، و نگرانی روسیه از خیزش داعشِ شرقی و افراط‌گرایی در آسیای میانه، همگی ضرورت امنیت و ثبات در افغانستان را دوچندان می‌کند.

نگرانی‌های مشترک درباره امنیت و ثبات

امنیت و ثبات در افغانستان برای ایران، هند و روسیه از اهمیت فراوانی برخوردار است. بازگشت طالبان، به نگرانی‌ها از گسترش افراط‌گرایی در سرزمین‌های همسایه، دامن زد. هندی‌ها نگران ارتباط‌گیری شبه‌نظامیان مخالف هند با طالبان هستند و روسیه از تاثیر بی‌ثبات‌کننده بر آسیای میانه نگران است. ضرورت تبادل اطلاعات، همکاری در اقدام‌های ضدتروریستی و ایجاد سازوکار امنیتی در منطقه، در گفت‌وگوهای مودی با رهبران روسیه مطرح شد.

بازسازی اقتصادی و کمک‌های بشردوستانه

یکی دیگر از حوزه‌های همکاری در افغانستان، بازسازی اقتصادی و کمک‌های بشردوستانه است. ساختار اجتماعی-اقتصادی افغانستان به‌طور جدی آسیب دیده و نیازمند تلاش‌های همه‌جانبه برای احیا است. ایران به‌صورت فعالانه در عمیات بازسازی افغانستان به‌ویژه در مناطق غربی آن، مشارکت کرده و با گروه‌های مختلف افغان ارتباط داشته است. هندوستان در زیرساخت‌های افغانستان، به‌ویژه در جاده‌سازی، سدسازی، احداث مدرسه و بیمارستان، سرمایه‌گذاری فراوان کرده است. روسیه با توجه به جایگاه تاریخی و منابعی که در اختیار دارد، می‌تواند در اقدام‌های تکمیل‌کننده مشارکت داشته باشد.

هماهنگی دیپلماتیک و مشارکت چندجانبه

هماهنگی دیپلماتیک و مشارکت چندجانبه برای پاسخگویی به پیچیدگی‌های وضعیت افغانستان، ضروری است. ایران، هند و روسیه، با رویکردها و با درجات مختلف، کانال‌های دیپلماتیک خود را با طالبان حفظ کرده‌اند. هماهنگ کردن این تلاش‌های سیاسی، می‌تواند با ایجاد رویکرد یکسان، تاثیرگذاری بیشتری به دنبال داشته باشد. ظرفیت‌های همکاری دیپلماتیک در چارچوب‌هایی مانند سازمان همکاری شانگهای، بریکس و سازمان ملل برای ایجاد دولتی فراگیر، حمایت از حقوق بشر و جلوگیری از تبدیل افغانستان به خاستگاه فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده، در دیدار مودی از مسکو به بحث گذاشته شد.

از سوی دیگر، چین رویکرد محافظه‌کارانه‌تری دارد و روی همکاری‌های اقتصادی و توسعه زیرساخت‌ها برای ابتکار جاده و کمربند تمرکز کرده است. اگرچه پکن با طالبان و دیگران برای حفاظت از منافع اقتصادی و طبعا ثبات منطقه‌ای گفت‌وگو کرده است، اما اولویت این کشور، سرمایه‌گذاری اقتصادی و راه‌های بازرگانی است. چین می‌کوشد افغانستان را به ساز و کار اقتصاد منطقه‌ای خود متصل کند و همزمان از دخالت مستقیم در مسائل امنیتی افغانستان بپرهیزد.

این رویکردهای متفاوت، نشان‌دهندۀ تفاوت موضعِ کنشگرانۀ مسکو در مسائل امنیت منطقه در مقایسه با راهبرد اقتصاد-محور چین است.

پویایی منطقه و تاثیر قدرت‌های بیرونی

تاثیر قدرت‌های منطقه‌ای دیگر، مانند پاکستان و چین در افغانستان، روی همکاری ایران، هند و روسیه نیز اثر می‌گذارد. کشف این عوامل اثرگذار، برای تداوم همکاری سه‌جانبه، ضروری است. برقراری ارتباط با این قدرت‌های اثرگذار به منظور کاهش احتمال تنش و افزایش ثبات منطقه، در دیدار مودی با رهبران روسیه نیز مطرح شد.

تاثیر بر بازرگانی و ارتباطات

موقعیت جغرافیایی افغانستان، فرصت‌هایی برای این کشور فراهم می‌کند که بتواند راه‌های بازرگانی و ارتباطی منطقه را گسترش دهد. توسعه زیرساخت‌هایی مانند جاده‌ها و راه‌آهن، پیوستگی اقتصادی و بازرگانی منطقه را تسهیل خواهد کرد و به سود ایران، هند و روسیه خواهد بود.

بندر چابهار در ایران که با کمک هندی‌ها توسعه می‌یابد، با دور زدن پاکستان، باعث ارتباطات گسترده‌تر افغانستان خواهد شد. دیدار مودی از روسیه، موید تعهد هند به گسترش راه‌های ارتباطی از طریق پروژه‌های مشترک بود.

بحران انسانی و وضعیت پناهندگی

بحران انسانی در افغانستان، از جمله وضعیت پناهجویان در این کشور، نیازمند توجه فوری است. ایران که پیشاپیش، میلیون‌ها افغانستانی را میزبانی کرده است، می‌تواند نقشی محوری در هماهنگ کردن هند و روسیه با برنامه‌های کمک‌رسانی و پشتیبانی از آوارگان و جلوگیری از بحران بشری داشته باشد.

تبادل فرهنگی و آموزشی

تبادل فرهنگی و آموزشی، روش دیگری برای افزایش ثبات و نشان دادن حسن نیت به افغانستان است. ابتکارهای مشترک ایران، هند و روسیه برای پشتیبانی از برنامه‌های آموزشی و حفاظت از میراث فرهنگی، می‌تواند تاثیری پایدار بگذارد و به توسعه این کشور نیز در درازمدت کمک کند.

انرژی و منابع طبیعی

همکاری برای توسعه حوزه انرژی و منابع طبیعی در افغانستان، فرصت دیگری برای ایران، هند و روسیه به شمار می‌رود. سرمایه‌گذاری مشترک در این بخش‌ها نه‌تنها به اقتصاد افغانستان و امنیت انرژی در منطقه کمک می‌کند، بله همکاری سه‌جانبه تهران، دهلی و مسکو را نیز تقویت خواهد کرد.

نگرانی‌های زیست‌محیطی و مدیریت منابع طبیعی

پاسخگویی به چالش‌های زیست‌محیطی و مدیریت منابع طبیعی در افغانستان برای توسعه پایدار این کشور، ضرورت دارد. همکاری مشترک در بخش مدیریت آب‌ها، کشاورزی و توسعه پایدار، حتما به ثبات و مقاوم‌سازی درازمدت در منطقه کمک خواهد کرد.

تمرکز بر حقوق بشر و حکمرانی

تشویق حقوق بشر و حکمرانی خوب در افغانستان، برای ثبات درازمدت در این کشور، ضروری است. ایران، هند و روسیه می‌توانند با اقدام‌های هماهنگ، از سازوکاری برای دولت فراگیر که پشتیبان حقوق همه اقوام و مذاهب باشد حمایت کنند و با این کار، راه را برای ایجاد جامعه‌ای باثبات و دادگستر هموار نمایند.

ارتباط با جامعه مدنی

ارتباط با جامعه مدنی افغان، موسسه‌های مردم‌نهاد و رهبران جامعه، ضروری است تا اطمینان حاصل شود که روند بازسازی‌ها، جامعه-محور و پاسخگوی نیازهای مردم افغانستان است.

این ارتباط همچنین اعتماد و همکاری را افزایش خواهد داد و به صلح و توسعه پایدار کمک خواهد کرد.

افکار عمومی و ارتباط با رسانه‌ها

افکار عمومی و رسانه، در شکل‌دهی به روایتی که از همکاری ایران، هند و روسیه در افغانستان به وجود می‌آید، نقش محوری خواهد داشت.

ارتباط با رسانه‌ها و جامعه مدنی برای جلب پشتیبانی ضرورت دارد و امکان همکاری را در درازمدت تضمین خواهد کرد.

نگاه بلندمدت و نقشۀ راه

همکاری ایران، هند و روسیه در افغانستان باید شامل یک نقشه راهِ شفاف باشد. مشخص کردن اهداف قابل دست‌یابی و حفظ انعطاف‌پذیری برای هماهنگ شدن با شرایط مختلف، کلید موفقیت در این روند مشترک خواهد بود.

نتیجه‌گیری

چالش‌های موجود در افغانستان، چندوجهی است و به همکاری و پاسخ راهبردی نیاز دارد. در دیدار اخیر مودی از روسیه، بر روابط تاریخی، نگرانی‌های مشترک و منافع راهبردی که می‌تواند زمینه‌ساز همکاری سه‌جانبه ایران، هند و روسیه باشد، تاکید شد. این سه کشور می‌توانند با تمرکز بر امنیت، بازسازی اقتصادی، هماهنگی دیپلماتیک، پویایی منطقه‌ای، کمک‌های بشری، تبادل فرهنگی، همکاری در بخش انرژی، پایداری زیست‌محیطی، حقوق بشر، ارتباط با جامعه مدنی و رسانه‌ها و بالاخره ترسیم نقشه راه بلندمدت، نقشی مهم در توسعه افغانستان و گسترش ثبات در این کشور بازی کنند. حفظ ارتباط با دیگر قدرت‌های منطقه، برای ایجاد رویکردی جامع و متوازن، ضروری خواهد بود. این همکاری، نه‌تنها به سود این سه کشور است، بلکه به صلح منطقه و جهان نیز کمک خواهد کرد و اهمیت رویکردهای هماهنگی در مواجهه با موضوعات پیچیده را نشان خواهد داد. فعلا مجمعی که اختصاصا ایران، افغانستان، هند و روسیه را پای یک میز بنشاند، وجود ندارد. شاید باید به ایجاد چنین مجمعی اندیشید.

نویسنده: وینسنت هوپر، استاد دانشگاه مدیریت جهانی در دوبی