تب دنگی و پشه آئدس؛ بیشتر بدانیم

به گزارش خبرنگار ایرنا، هنوز تبعات و خاطرات تلخ دوران کرونا از اذهان مردم بیرون نرفته است که رسانه‌ها از بروز یک بیماری دیگر موسوم به "تب دنگی" خبر می‌دهند که از نیش نوعی خاص از پشه‌ها به انسان منتقل می شود.

پشه‌ها یک گروه از حشرات متعلق به راسته ۲بالان بوده که دارای تنوع زیادی در روی کره زمین هستند و با وجود داشتن تنها یک جفت بال نازک و ظریف دارای قدرت پروازی خوبی هستند، برخی از انواع پشه‌ها از خون انسان و دام تغذیه می‌کنند و تغذیه برخی دیگر از پشه‌ها نیز از مواد پوسیده و پس‌مانده غذایی است و عده‌ای نیز ناقل بیماری‌های مختلف بوده و برخی از جمله آفات محصولات کشاورزی محسوب می‌شوند.

از زمان‌های قدیم، نیش پشه‌ها مرتبط با بیماری‌های انسانی بوده و در سال ۱۸۷۸ میلادی پشه ها اولین بندپایانی بودند که به طور رسمی به عنوان بندپایان ناقل بیماری گزارش شدند.

در طول یک قرن گذشته مشخص شده که پشه‌ها بیشترین تأثیر را بر تهدید سلامتی انسان‌ها داشته‌اند و ناقل بیماری‌هایی از جمله مالاریا، فیلاریازیس لنفاوی، تب زرد، تب نیل غربی، آنسفالیت، تب دنگی (dengue)، چیکونگونیا، تب زیکا و تب رودخانه راس بوده‌اند.

این بیماری‌ها بیشتر در مناطق در حال توسعه استوایی شدت داشته و باعث مرگ زودهنگام و ناتوانی مزمن در مبتلایان می‌شود و بیماری‌های منتقله از طریق پشه همچنین در کشورهای صنعتی معتدله نیز شیوع دارد، اما هنوز هم نیش پشه‌ها یکی از نگرانی‌های انسان است به طوری که در ایالات متحده آمریکا سالانه میلیون‌ها دلار هزینه صرف کنترل پشه‌ها می‌شود و علاوه بر این، جمعیت زیادی از پشه‌ها می‌توانند باعث تحریک شدید و کم خونی گسترده دام‌ها و حیوانات وحشی شده و در نتیجه باعث کاهش بهره وری و حتی مرگ شوند.

پشه‌ها در هر منطقه‌ای از هر قاره جهان به جزء قطب جنوب وجود دارند، آن‌ها در طیف گسترده‌ای از جوامع زیستی رشد می‌کنند و تاندراهای قطبی، جنگل‌های شمالی، کوه‌های مرتفع، دشت‌ها، بیابان‌ها، جنگل‌های استوایی، باتلاق‌های نمکی و مناطق جزر و مدی اقیانوس از جمله سکونت‌گاه‌های پشه‌ها محسوب می‌شود.

بیشترین تنوع گونه‌ای پشه‌ها در جنگل‌های استوایی رخ می‌دهد، اما تراکم بسیار زیاد پشه‌ها حتی در زیستگاه‌های فقیر از گونه‌ها، مانند تاندرا نیز رایج است و بسیاری از گونه‌ها از تغییرات انسانی در محیط بهره‌مند و تعداد کمی نیز اهلی شده‌اند و پشه‌ها به دلیل تاثیرگذاری بسیار زیادی که در سلامتی انسان دارند موضوع بسیاری از کتاب‌های مهم و مجلات کشاورزی و پزشکی در دنیا می باشند.

"تب دنگی" توسط ویروس دنگی (DEN) از پشه ناقل آئدس (پشه ببری) به انسان منتقل می‌شود و برخلاف اکثر پشه‌ها، آئدس فقط در طول روز نیش می‌زند و اوج گزش‌های آن در اوایل صبح و عصر قبل از غروب است.

محل پیدایش و سکونت اولیه این پشه ابتدا در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری دنیا بود که باتوجه به توسعه فعالیت‌های انسانی، دامنه پراکنش این پشه در سایر نقاط جهان نیز گسترش یافت.

آئدس در زبان لاتین (یونانی باستان) به معنای "ناخوشایند" است و پشه‌های آئدس از نظر شکل شناسی متمایز و دارای لکه‌های سیاه و سفید قابل توجهی روی بدن و پاهای خود هستند.

تب دنگی دارای علائمی چون با تب، بثورات پوستی، سردرد شدید و درد طاقت‌فرسا در عضلات و مفاصل مشخص می‌شود که نام آن را "تب شکستن استخوان" نیز می‌نامند و آثار بالینی آن پنج تا هشت روز پس از نیش پشه آلوده ایجاد و اغلب پس از طی یک دوره خفیف در حدود یک هفته منجر به بهبودی کامل می‌شود.

بنا به گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO) از مارس سال ۲۰۲۳، تب دنگی در بیش از ۱۰۰ کشور گزارش شد و در حال حاضر طبق تخمین این سازمان چهار میلیارد نفر در معرض خطر عفونت دنگی هستند، هرچند تخمین میزان کامل ابتلا به این بیماری دشوار است، زیرا بسیاری از موارد آن خفیف هستند و به درستی تشخیص داده نمی‌شود.

اولین بار به عنوان عوارض تب دنگی در سال ۱۹۵۴ مشاهده شد و در سال ۲۰۱۳، تخمین زده شد که سالانه ۳۹۰ میلیون عفونت دنگی در دنیا اتفاق می‌افتد، که ۵۰۰ هزار مورد از این علائم شدید و ۲۵ هزار مورد نیز مرگ و میر ناشی از ابتلا به تب دنگی را نشان می‌دهد.

خبرنگار خبرگزاری ایرنا باتوجه به اهمیت عارضه نوظهور تب دنگی در کشور یک گفت و گویی را با حشره شناس و دانشیار گروه گیاه پزشکی دانشگاه ایلام در خصوص پشه ائدس و تب دنگی انجام داده که ماحصل این مصاحبه در متن زیر آمده است.

پشه آئدس بیشتر در چه مناطقی یافت می شود؟

حشره‌شناس و دانشیار گروه گیاه پزشکی دانشگاه ایلام گفت: تب دنگی توسط چهار سر و تیپ نزدیک به هم به نام‌های دنگی یک، ۲، سه و چهار نشان داده می‌شود و این بیماری در انسان به اشکال تب دنگی کلاسیک یا تب خونریزی دهنده دنگی شدیدتر (DHF) یا سندرم شوک دنگی (DSS) است.

مجید میراب‌بالو اظهار کرد: ناقل اصلی اپیدمی ویروس‌های DEN، Aedes aegypti است که معمولاً در داخل خانه ها استراحت و ترجیحاً از خون انسان تغذیه می‌کند و تمایل به خوردن وعده‌های خونی مکمل دارد و اغلب هنگام تخم‌گذاری از یک محل به محل دیگر نقل مکان می‌کند.

وی افزود: لاروها در اماکن مرطوب مانند بشکه‌ها و کوزه‌های آب، ظروف گلدانی، لاستیک‌های دور ریخته شده رشد می‌کنند و همین نزدیکی زیستگاه‌های لارو به خانه‌های انسان، چرخه زیستی آئدس را برای فعالیت و آلوده کردن انسان‌ها تسهیل می‌کند و تماس با انسان اجازه می‌دهد تا جمعیت‌های بزرگ پشه‌ها رشد کنند.

وی ادامه داد: در برخی مکان‌ها که ذخایر آب مستقل از بارندگی است احتمال دارد در فصل گرم و خشک که دما بالاتر است دوره نهفتگی ویروس‌ها در پشه برای همه‌گیری و طغیان در پشه‌ها کوتاه شود و در مناطقی که محل رشد و نمو این حشره عمدتاً به آب باران بستگی دارد، اپیدمی های DEN در فصول بارانی رخ می‌دهد.

میراب بالو بیان کرد: انسان‌ها به طور کلی تنها میزبان مهره‌دار ویروس دنگی است (البته در جاهایی که میمون ها زندگی نمی‌کنند) ولی در برخی مکان‌ها احتمال ابتلای دیگر پستانداران در معرض خطر این پشه نیز وجود دارد.

فعالیت پشه ناقل تب دنگی در مناطق مختلف شهری و روستایی با هم تمایز دارد؟

حشره شناس و دانشیار گروه گیاه پزشکی دانشگاه ایلام تصریح کرد: شیوع عفونت‌های تب دنگی در محیط‌های شهری توسط گونه‌های پشه Aedes aegypti منتقل می‌شود که این گونه با محیط و فضای شهری سازگار شده است و به طور کلی در نزدیکی محل سکونت انسان‌ها یافت می شود و انسان را به عنوان میزبان اصلی خود ترجیح می‌دهد و از آب‌های ساکن و راکد مانند مخازن و سطل‌ها برای تولید مثل و نمو استفاده می‌کند.

وی ادامه داد: در محیط‌های روستایی نیز ویروس تب دنگی توسط گونه A. aegypti و سایر پشه های مرتبط مانند Aedes albopictus به انسان منتقل می‌شود که دامنه رشد و فعالیت این گونه‌ها نیز در حال گسترش است.

میراب بالو تصریح کرد: شیوع تب دنگی در دهه های اخیر افزایش یافته است به طوری که سازمان بهداشت جهانی (WHO) بین سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۹ افزایش ۱۰ برابری این بیماری را ثبت کرده است که در این مدت از ۵۰۰ هزار نفر جمعیت مبتلا اکنون به پنج میلیون مورد رسید.

به گفته این محقق حشره شناس افزایش تب دنگی در جهان ارتباط نزدیکی با افزایش دامنه فعالیت و رشد پشه‌های Aedes دارد که ترکیبی از شهرنشینی، رشد جمعیت و آب و هوای گرم‌تر نیز در آن دخیل است و در مناطق بومی، عفونت دنگی زمانی به اوج خود می‌رسد که بارندگی برای پرورش پشه مطلوب باشد.

میراب بالو تاکید کرد: این بیماری همه نژادها، جنس ها و سنین را به یک اندازه درگیر می کند و در مناطق اندمیک، عفونت بیشتر در کودکان دیده می‌شود و پس از آن نسبت به این بیماری مصونیت نسبی مادام العمر به دست می آورند.

پشه آئدس چگونه افراد را آلوده می کند؟

به گفته میراب بالو به مدت ۲ تا ۱۰ روز پس از آلوده شدن، جریان خون فرد حاوی سطح بالایی از ذرات ویروس خواهد شد و پشه ماده که یک وعده غذایی خون از میزبان آلوده می گیرد و سپس ویروس را در سلول‌های روده‌اش منتشر می‌کند و طی چند روز آینده ویروس به بافت‌های دیگر از جمله غدد بزاقی پشه گسترش می‌یابد و در بزاق آن منتشر می شود.

وی اضافه کرد: وقتی بار دیگر که پشه از خون انسان تغذیه می‌کند، بزاق عفونیش به جریان خون انسان تزریق می‌شود و در نتیجه بیماری در بین افراد گسترش می‌یابد و البته به نظر می‌رسد این ویروس هیچ اثر مضری بر خود حشره آئدس ندارد و این پشه تا آخر عمر آلوده و ناقل ویروس باقی می‌ماند.

حشره شناس و دانشیار گروه گیاه پزشکی دانشگاه ایلام ادامه داد: تب دنگی همچنین امکان انتقال از طریق فرآورده‌های خونی آلوده و یا از راه اهدای عضو نیز دارد و البته انتقال عمودی (از مادر به کودک) در دوران بارداری یا هنگام تولد نیز گزارش و مشاهده شده است.

وی بیان کرد: هنگامی که پشه حامل ویروس دنگی فردی را نیش می زند، ویروس همراه با بزاق پشه وارد پوست می‌شود و سلول‌های پوستی مجاور به نام کراتینوسیت و همچنین سلول‌های ایمنی تخصصی واقع در پوست به نام سلول‌های لانگرهانس را آلوده می‌کند و سلول‌های لانگرهانس به غدد لنفاوی مهاجرت می‌کنند و عفونت به گلبول‌های سفید خون نیز گسترش می‌یابد و در داخل سلول‌های بدن تکثیر می‌شوند.

این پژوهشگر حشره شناس یادآور شد: گلبول‌های سفید خون با تولید چندین پروتئین سیگنال‌دهنده مانند سیتوکین‌ها و اینترفرون‌ها به آلودگی های داخل بدن پاسخ می‌دهند و علائمی مانند تب و دردهای شدید را از خود بروز می دهد و در عفونت شدید، تولید ویروس در داخل بدن به شدت افزایش می‌یابد و اندام‌های بیشتری مانند کبد و مغز استخوان را تحت تأثیر قرار می گیرد.

وی افزود: به دلیل افزایش نفوذپذیری مویرگی، مایع عفونی از طریق دیواره رگ های خونی کوچک مویرگ ها به حفره های بدن نشت می‌کند و در نتیجه حجم خون بدن کاهش می یابد و فشار خون آنقدر پایین می‌آید که خون کافی به اندام‌های حیاتی بدن نمی رسد و انتشار ویروس به مغز استخوان منجر به کاهش تعداد پلاکت‌ها که برای لخته شدن خون موثر ضروری است، می شود و این امر خطر خونریزی را افزایش می‌دهد که یکی دیگر از عوارض اصلی تب دنگی است.

روش های کنترل پشه آئدس چیست و آیا این بیماری همانند کرونا واکسن دارد؟

میراب بالو با بیان اینکه پشه آئدس در جاهای فاقد بهداشت نامناسب و آب‌های راکد به راحتی تولیدمثل می کند، اظهار کرد: با انجام اقداماتی مانند پوشیدن لباس‌هایی که کاملاً پوست را می‌پوشاند، استفاده از پشه‌بند در حین استراحت و استفاده از سموم دفع حشرات از فعالیت و گسترش جمعیت این پشه‌ها جلوگیری کرد و حفاظت از خانه را نیز می‌توان با نصب پرده‌های در و پنجره یا توری، نصب تهویه مطبوع و با تخلیه و تمیز کردن منظم همه ظروف و وسایل چه در داخل و چه در خارج که ممکن است آب جمع کنند (مانند سطل، گلدان، استخر یا سطل زباله)انجام داد.

وی در مورد واکسن مقابله با عفونت تب دنگی هم توضیح داد: از مارس ۲۰۲۴، ۲ واکسن دنگواکسیا (Dengvaxia) و قدنگا (Qdenga) تولید شده است البته داروی (Dengvaxia (CYD-TDV در سال ۲۰۱۵ در دسترس قرار گرفت و برای استفاده در ایالات متحده، اتحادیه اروپا و در برخی از کشورهای آسیایی و آمریکای لاتین تأیید شده که در واقع یک ویروس ضعیف شده که برای افراد ۶ تا ۴۵ ساله مناسب است و در برابر هر چهار سروتیپ دنگی محافظت می‌کند.

حشره شناس و دانشیار گروه گیاه پزشکی دانشگاه ایلام بیان کرد: با توجه به نگرانی‌های ایمنی در مورد افزایش وابسته به آنتی‌بادی (ADE)، این دارو فقط باید به افرادی داده شود که قبلاً به دنگی مبتلا شده‌اند تا از عفونت مجدد محافظت شوند، این دارو به صورت زیر جلدی در سه دُز در فواصل ۶ ماهه تجویز می‌شود.

وی ادامه داد: واکسن Qdenga (TAK-۰۰۳ سابق) آزمایشات بالینی را در سال ۲۰۲۲ تکمیل کرد و در دسامبر ۲۰۲۲ برای استفاده در اتحادیه اروپا تأیید و توسط تعدادی از کشورهای دیگر از جمله اندونزی و برزیل نیز تأیید و توسط SAGE توصیه شده است و کمیته سازمان بهداشت جهانی این دارو برای پیشگیری از بیماری دنگی در افراد چهار سال و بالاتر نشان داده شده که می توان آن را برای افرادی که قبلاً به دنگی مبتلا نشده‌اند تجویز کرد که یک واکسن زنده ضعیف شده برای مهار چهار سروتیپ ویروس دنگی است که به صورت زیر جلدی در دو دُز به فاصله سه ماه تجویز می‌شود.

به گزارش ایرنا، هرچند تاکنون در منطقه غرب کشور و استان ایلام مواردی از مشاهده پشه آئدس و تب دنگی گزارش نشده است اما باتوجه به اینکه احتمال سرایت این بیماری در نقاط مختلف کشور وجود دارد، آحاد مردم باید دانسته های خود در مورد این بیماری و حشره ناقل آن را افزایش دهند.

بدون شک همانگونه که کرونای مرموز، کشنده و ویرانگر مغلوب شد تب دنگی نیز از پای درخواهد آمد و این مهم حاصل نخواهد شد مگر با همت و همراهی تمام اقشار جامعه.