برای مدیریت سالمندی در کشور چه تمهیداتی اندیشیده شده است؟

امروزه به دلیل پیشرفت علوم پزشکی و بهبود کیفیت تغذیه، جمعیت بسیاری از کشورها را سالمندان تشکیل می‌دهند؛ به‌طوری‌که برآوردهای سازمان ملل در سال ۲۰۲۰ نشان داد جمعیت سالمندان ۶۵ ساله به بالا در جهان ۷۲۷ میلیون نفر بوده که این تعداد در سال ۲۰۵۰ دو برابر خواهد شد و به بیش از ۱.۵ میلیارد نفر خواهد رسید.

در ایران نیز با توجه به شاخص‌ها و ابزارهای آماری و جمعیت‌شناسی روند سالمندشدن جمعیت آغاز شده است. طبق آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال ۱۳۹۵، سهم جمعیت سالمندان ۶۵ سال و بالاتر ۶.۱ درصد بوده که همین مرکز در پیش‌بینی‌های جمعیتی خود برآورد کرده است که به ترتیب در سال ۱۴۰۵ به ۹، در سال ۱۴۱۰ به ۹.۳ و در سال ۱۴۱۵ به ۱۱.۰ درصد برسد.

برآوردهای سازمان ملل در سال ۲۰۲۰ نشان داد جمعیت سالمندان ۶۵ ساله به بالا در جهان ۷۲۷ میلیون نفر بوده که این رقم در سال ۲۰۵۰ دو برابر خواهد شد و جمعیت سالمندان به بیش از ۱.۵ میلیارد نفر خواهد رسیدافزایش تعداد سالمندان و به تعبیری بروز انقلاب خاموش، در حالی است که این جمعیت در کشورهای مختلف با مسایل و مشکلات متعددی رو به رو هستند که از جمله موضوع سلامت آنهاست. سالمندان در برابر بیماری‌ها بیشتر آسیب‌پذیرند و با بالارفتن سن‌، خطر بسیاری از بیماری‌های مزمن و حتی همزمانی چند بیماری در آنها افزایش می‌یابد.
طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، یکی از اتفاقاتی که به دلیل افزایش سن و تحلیل عضلات، سالمندان را تهدید می‌کند، مساله زمین خوردن آنهاست. اهمیت این موضوع به گونه‌ای است که این سازمان در تازه‌ترین گزارش خود عنوان کرده است که حدود ۳۰ درصد از سالمندان زمین می‌خورند و زنان بیشتر از مردان با این مشکل روبه‌رو هستند، زیرا آن‌ها روند کاهش قدرت عضلات را سریع‌تر سپری می‌کنند.
از آنجا هزینه‌های بهداشت و درمان به ویژه برای این گروه از جمعیت بسیار است و از طرفی تغییر ساختار خانواده و روابط بین نسلی، فرزندان را از دسترس والدین دور ساخته و سبب شده از حمایت فرزندان بی‌بهره باشند، بنابراین ضرورت دارد موضوع سلامت و خصوصا مسایلی مانند زمین خوردن سالمندان بیش از پیش مورد توجه مسئولان و برنامه‌ریزان شهری قرار بگیرد و در این باره تدابیر لازم را اندیشیده و فضای شهری و حمل و نقلی مناسبی تعبیه کنند.

با توجه به افزایش روند سالمندی در کشور، پژوهشگر ایرنا با دو تن از جمعیت‌شناسان «احمد دراهکی» مدیر گروه جمعیت‌شناسی دانشگاه علامه طباطبایی و «صالح قاسمی» پژوهشگر حوزه تحولات جمعیتی به گفت‌وگو بنشیند.

روند تغییر هرم سنی جمعیت به سمت سالمندی

دراهکی در مورد سالمندی و تغییر هرم سنی جمعیت می‌گوید: اولین نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که سالمندی فردی با مفهوم سالمندی جمعیت متفاوت است. در طول تاریخ همواره افرادی بوده‌اند که بالاتر از ۶۵ سال عمر کردند؛ ولی اینکه جمعیت‌های انسانی سالخورده شوند، در طول تاریخ پدیده‌ای بی‌سابقه است.
برای مشخص کردن سالمندی، جمعیت شاخص‌های متعددی وجود دارد. یکی از این شاخص‌ها درصد کهنسالان در جمعیت است، به طور مثال اگر ۱۰ درصد یا بالاتر در یک جمعیتی، افراد ۶۵ سال و بالاتر داشته باشد به آن ترکیب کلی آن جمعیت، جمعیت سالمند می‌گویند.
به لحاظ تاریخی پدیده سالمندی جمعیت، پدیده‌ای بی‌سابقه در طول تاریخ بشر بوده است، زیرا در بستر تاریخ ، جمعیت‌های انسانی در حالت جوانی جمعیت بوده‌اند. در نتیجه‌ گذار جمعیتی و حرکت از مرگ و میر بالا به مرگ و میر پایین و حرکت از باروری بالا به باروری پایین ساختار سنی جمعیت‌های انسانی با تحولات اساسی روبرو شده است که از آن به عنوان گذار سنی جمعیت یاد می‌شود.
یکی از مراحل گذار ساختار سنی جمعیت، سالمندی جمعیت است. سازمان ملل متحد در گزارش سالخوردگی جمعیت دنیا که در سال ۲۰۱۳ منتشر کرده است، سالمندی جمعیت را دارای ویژگی‌های ذیل دانسته است:
۱- بی‌سابقه: به این معنی که در طول تاریخ جمعیت دنیا مشابهی برای آن نمی‌توان یافت.
۲- فراگیر: یعنی جهانی است که البته کشورهای مختلف دنیا در مراحل متفاوتی از این فرایند هستند.
۳- سرسخت و بازگشت ناپذیر: به این معنی که جهانی با جمعیت سالخورده به جمعیتی جوان باز نخواهد گشت.
۴- با دلالت‌های عمیق برای بسیاری از جنبه‌های زندگی انسان: به این معنی که تمامی جنبه‌های زندگی انسان چه به لحاظ بهداشتی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی را تغییر خواهد داد؛ توصیف می‌کند.

کوفی عنان دبیرکل وقت سازمان ملل متحد در ۱۹۹۸ در مراسم افتتاحیه سالی که این سازمان به نام سالمندان نامگذاری کرده بود، سالخوردگی جمعیت را انقلاب خاموش توصیف کرد و گفت: ما در میانه یک انقلاب خاموش قرار گرفته‌ایم که از تحولات جمعیت‌شناختی فراتر رفته و پیامدهای عظیمی را در سایر عرصه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، روانشناختی و حتی معنوی به دنبال خواهد داشت.
بنابراین سالخوردگی جمعیت صرفاً پدیده‌ای با پیامدهای جمعیتی نیست و بر همه عرصه‌های زندگی بشر تاثیرگذار خواهد بود. همانطور که انقلاب کشاورزی، انقلاب صنعتی و انقلاب ارتباطات تمامی عرصه‌های زندگی بشر را تغییر دادند؛ این انقلاب خاموش یعنی انقلاب سالخوردگی تمامی عرصه‌های زندگی بشر را متحول خواهد کرد.

وی می‌افزاید: اگر به آمارهای سرشماری دقت داشته باشیم متوجه می‌شویم تا سال ۱۳۷۵ کمتر از ۵ درصد جمعیت ایران بالاتر از ۶۵ سال سن داشته‌اند. در سال ۱۳۸۵ به حدود ۵.۱ درصد و در آخرین سرشماری یعنی سال ۱۳۹۵ به حدود ۶.۱ درصد رسید. در طی سالهای اخیر بر این درصد افزوده و سالهای آینده و در افق ۱۴۲۰ جمعیت ایران ساختار سالمند به خود خواهد گرفت. توجه به این نکته لازم و ضروری است که سرعت و شدت سالمندی جمعیت با سرعت و شدت گذار باروری در ارتباط است. در این رابطه جان بونگارت می‌گوید: سالخوردگی سریع بی‌سابقه از نظر تاریخی بخشی اجتناب‌ناپذیر از آینده‌ی بسیاری از کشورهای با باروری پایین است ... سالخوردگی بسیار سریع جمعیت ایران در نیمه‌ی اول قرن بیست‌ویکم قطعی خواهد بود. بنابراین یکی از مسائل اصلی آینده جمیعتی ایران، سالخوردگی سریع و بی‌سابقه جمعیت است که حتی با بسیاری از جوامع سالخورده کنونی متفاوت خواهد بود.
تا سال ۱۳۷۵ کمتر از ۵ درصد جمعیت ایران بالاتر از ۶۵ سال سن داشته‌اند. در سال ۱۳۸۵ به حدود ۵.۱ درصد و در آخرین سرشماری یعنی سال ۱۳۹۵ به حدود ۶.۱ درصد رسیدقاسمی نیز در این باره می‌گوید: سالمندی در تمام کشورها به عنوان یک روند عمومی در حال تحقق است،اما این موضوع در ایران دو یا سه ویژگی خاص دارد که آسیب‌ها را بیشتر می‌کند:
۱- سرعت روند سالخورده شدن جمعیت در ایران بسیار بسیار بالاتر از دنیا است. در حالی که در دنیا کشورها حدود ۱۴۰ الی ۱۵۰ سال طول می‌کشد تا از یک کشور جوان به یک کشور سالمند تبدیل شوند، اما ایران از این مسیر ۲۵ ساله عبور می‌کند .
۲- در دنیا سالمند شدن جمعیت به طور معمول پس از توسعه‌یافتگی، صنعتی شدن و رشد اقتصادی اتفاق می‌افتد. اما در ایران سالمند شدن جمعیت پیش از توسعه است و این آسیب‌های سالخوردگی جمعیت را برای کشور ما را بیشتر خواهد کرد.
۳- در دنیا کشورها به صورت منطقه‌ای و همراه با هم سالمند می‌شوند، اما کشور ما در غرب آسیا، در میان کشورهای بسیار جوان در حال تبدیل شدن به یک کشور سالخورده است که این امر آسیب‌های امنیتی، اقتصادی و اجتماعی بیشتر را دامن می‌زند.

۳۰ درصد افراد بالای ۶۵ سال زمین می‌خورند

دراهکی در خصوص مسایل و مشکلات سالمندان می‌گوید: سالمندی بر تمامی عرصه‌های زندگی بشر تاثیرگذار خواهد بود. یکی از این جنبه‌ها عرصه سلامت و بهداشت است. در این رابطه من به گزارش سازمان بهداشت جهانی در رابطه با سالمندی استناد می‌کنم. سازمان جهانی بهداشت پنج اولویت مداخله‌ای برای سلامت سالمندان را شامل موارد ذیل می‌داند:
۱- مراقبت و پیشگیری از افتادن یا زمین خوردن
۲- افزایش و ارتقای فعالیت‌های بدنی
۳- واکسیانسیون آنفلوانزا برای سالمندان و پیشگیری از بیمارهای عفونی، در مراکز سلامت
۴- حمایت یا پشیبانی عمومی برای مراقبت‌های غیر رسمی، به ویژه در خانه مسکونی همراه با خود مراقبتی
۵- ظرفیت‌سازی متناسب سالمندی، در چارچوب مراقبت‌های اجتماعی و سلامتی

اولین نکته‌ای که در رابطه با مسائل فیزیکی و بهداشتی، سازمان بهداشت جهانی به آن توجه داشته است؛ مساله زمین خوردن و از دست رفتن تعادل فیزیکی سالمندان است. با افزایش سن، خطر سقوط یا زمین خوردن نیز افزایش می‌یابد.
بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی هر سال نزدیک به ۳۰ درصد افراد بالای ۶۵ سال زمین می‌خورند که آمار بسیار قابل توجهی است. نکته قابل تامل آن است که زنان سالمند بیش از مردان آسیب‌پذیرند، چون زنان سالمند روند کاهش قدرت عضلات را سریع‌ترسپری می‌کنند. بنابراین حتی در این رابطه باید به تفاوت‌های جنسیتی توجه شود.
مطالعات جمعیتی نشان می‌دهد تعداد زنان سالمندان از مردان بیشتر است و در سطح جهانی امید به زندگی زنان به طور متوسط ۴.۵ سال بیشتر از مردان است. تعداد زنان از مردان در گروه‌های سنی سالمند بیشتر است و با افزایش سن این عدم تعادل افزایش می‌یابد.
طبق گزارش‌های جهانی به ازای هر ۱۲۳ زن بالای ۶۰ سال، ۱۰۰ مرد بالای ۶۰ سال وجود دارد. این آمار نشان دهنده زنانه شدن سالمندی در سطح جهانی است. بنابراین توجه به تفاوت‌های جنسیتی در بحث سیاست‌گذاری سالمندی لازم و ضروری است.
نکته مهم آن است که مصدومیت‌ها و شکستگی‌های ناشی از افتادن در سنین بالا را باید جدی گرفت و سالمندانی که یک‌بار مصدوم یا دچار شکستگی می‌شوند در معرض ابتلا به بیماری بلند مدت، بستری شدن به علاوه مسائل و چالش‌های پیچیده‌تری قرار می‌گیرند. این گونه مصدومیت‌ها یا شکستگی‌ها به ویژه در ناحیه لگن هزینه‌های سنگین بیمارستانی و سایر مراقبت‌ها پس از آن را دارد. بنابراین ما در آینده نزدیک با افزایش قابل توجه هزینه‌ها نظام سلامت روبرو هستیم که بر زندگی تک‌تک افراد جامعه به ویژه سالمندان ثاثیرات زیادی خواهد داشت.

طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی هر سال نزدیک به ۳۰ درصد افراد بالای ۶۵ سال زمین می‌خورندوی می‌افزاید: ترکیبی از رشد آگاهی از عوامل خطرزا، برنامه‌های ورزشی، مراقبت‌ها و درمان‌ها جسمانی و آموزش‌های لازم برای تداوم آنها برای کنترل تعادل، می‌تواند خطر افتادن و شکستگی ناشی از آن را کاهش دهد. یکی از عواملی که می‌تواند بر توانمندی در این زمینه تاثیرگذار باشد فعالیت فیزیکی است. فعالیت فیزیکی یکی از قوی‌ترین معرف‌های سالمندی سالم شناخته می‌شود. فعالیت فیزیکی منظم و متعادل موجب افزایش سلامت اجتماعی، فیزیکی و روحی – روانی است، و از بیماری‌ها و ناتوانی جلوگیری می‌کند.
افرادی که در آستانه ورود به مرحله سالمندی، از لحاظ فیزیکی یا جسمانی وضعیت بهتری دارند، می‌توانند برای مدت طولانی‌تری سالم‌تر بمانند. برای سالمندان فعالیت فیزیکی و جسمانی نه تنها در پیشگیری بیماری مفید است، بلکه در کاهش خطر مصدومیت و شکستگی، بهبود سلامت روان و فعالیت‌های شناختی، و نیز تقویت ورود به مسائل اجتماعی، تاثیر دارد. بنابراین برای سیاست‌گذاری درست در زمینه سلامت و بهداشت سالمندان شناخت دقیق از مسائل مرتبط با سلامت و بهداشت سالمندان لازم و ضروری است.
علاوه براین تربیت نیروی متخصص در حوزه‌های مختلف مرتبط با سالمندی از پزشک، پرستار، متخصصین اجتماعی و .. لازم و ضروری است.

قاسمی نیز به پیامدهای سالخوردگی جمعیت اشاره کرده و می‌گوید: سالمندی یکی از پدیده‌های اجتماعی است که اکنون از منظر جمعیت‌شاختی بسیار مهم است و حتی یکی از مگاترندها و ابرروندهای حاکم بر تمام جوامع بشری در دنیا است که پیامدها و آسیب‌هایی را نیز برای جوامع بشری به وجود می‌آورد.
همترین تاثیرات سالخوردگی جمعیت بر روی ساختارهای اقتصادی است. برای مثال کاهش نیروی کار، کاهش تولید ملی، GDP و GNP و منفی شدن تراز تجاری اتفاقاتی است که در حوزه اقتصادی بسیار جدی است. به علاوه مهاجر پذیری اجباری نیروی کار جوان از سایر کشورها که می‌تواند پیوست‌های فرهنگی و امنیتی را نیز ایجاد کند.
به هر حال سالخوردگی جمعیت یکسری پیامدها و آسیب‌های دیگری را هم ایجاد می‌کند. برای مثال بر روی بسیاری از صندوق‌های بیمه و تامین اجتماعی فشار مضاعف و سنگینی وارد می‌شود تاحدی که برخی از این صندوق‌های بازنشستگی در آستانه ورشکستگی و انهدام قرار می‌گیرند. زیرا نسبت جمعیت بیمه پردازان و حقوق بگیران این صندوق‌های بازنشستگی به هم می‌ریزد. همچنین فشار بسیار شدیدی روی شبکه بهداشت و درمان ایجاد می‌کند، به این ترتیب که برآورد شده که هر سالمند ۴.۵ تا ۵ برابر یک جوان هزینه‌های بهداشت، درمان و مراقبت دارد.

وی می‌افزاید: اکنون در جامعه و در بسیاری از شهرهای بزرگ با پدیده‌هایی مانند پدیده سالمندان سر راهی، سالمندان رها شده و بدون سرپرست رو به رو هستیم که پیش از این در فرهنگ اصیل و جامعه ما وجود نداشته است و همین امر خود مسایل سالمندان را در حوزه‌های مختلف مانند سلامت دو چندان کرده است.

اقداماتی که می‌توان برای بهبود وضعیت سلامت سالمندان انجام داد

دراهکی به راهکارهایی در این زمینه اشاره کرده و می‌گوید: نکته‌ای که بر آینده سالمندی جمعیت تاثیرگذار است، استفاده از فرصت‌های بالقوه امروز است. غلفت از تهدیدات آینده سالخوردگی جمعیت اشتباه است؛ اما اشتباه بزرگتر غفلت از فرصت‌های بالقوه امروز است. همانطور که در قران کریم آمده است: وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِیَ الْأَمْرُ وَ هُمْ فِی غَفْلَةٍ وَ هُمْ لا یُؤْمِنُونَ، آنان را از روز ندامت و حسرت بترسان، آن هنگام که کار (از کار) بگذرد (و همه چیز پایان یابد) در حالی که (اکنون) آنان در غفلتند و ایمان نمی‌آورند.
اگر ما به دنبال سالمندی فعال هستیم باید به دنیال جوانی فعال باشیم. همانطور که سازمان بهداشت جهانی بیان کرده است اینکه افراد با چه شرایط جسمانی وارد دوره سالمندی می‌شوند بر سلامت آنها در دوره سالمندی تاثیر بسزایی خواهد داشت.
بنابراین اینکه افراد با چه شرایط اقتصادی، اجتماعی، بهداشتی و ... وارد دوره سالمندی می‌شوند بر رفاه آنها در دوره سالمندی تاثیرگذار خواهد بود.
جامعه نیز باید خود را برای مواجهه با این شرایط آماده کند. در آینده با حرکت جمعیت کشور به سمت سالمندی نیاز به خدمات بهداشتی و سلامت افزایش خواهد یافت.
بنابراین پیشنهاد می‌شود از آنجا که سالمندان نیازمند به نوعی از خدمات بهداشتی و سلامت هستند، از هم اکنون به تربیت نیروی پزشک، پرستار و زیر ساخت‌های مرتبط با آن برای جمعیت سالمند توجه ویژه شود.

حرکت جمعیت کشور به سمت سالمندی نیاز به خدمات بهداشتی و سلامت را افزایش خواهد داد، بنابراین جامعه باید از نظر سلامت و بهداشت و همچنین ساختارها و امکانات شهری آماده و دوستدار سالمند باشدوی می‌افزاید: آن گونه که موضوع شهرهای دوستدار کودک مطرح است، موضوع شهرهای دوستدار سالمند نیز دارای اهمیت است. ساختارها و امکانات شهری برای این امر باید آماده باشند. مراقبت از سالمندان با توجه به تحولاتی که در زمینه خانواده و تعداد فرزندان در حال وقوع است مساله اساسی خواهد بود که بر رفاه سالمندان تاثیرگذار خواهد بود.

همانطور که نتایج سرشماری ۱۳۹۵ نشان می‌دهد ۹۹.۷ درصد سالمندان ایرانی در خانوارهای معمولی زندگی می‌کنند. بنابراین فرزندان مهمترین منبع حمایت و مراقبت از سالمندان هستند، اما سوال اساسی این است که با تحولاتی که در خانواده و به ویژه تعداد فرزندان رخ داده است مراقبت و حمایت از سالمندان در آِینده به چه صورت خواهد بود؟

برای نمونه دیگر وضعیت زناشویی جمعیت نشان می‌دهد که ۹۸.۸ درصد زنان سالمند کشور در سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ حداقل یکبار ازدواج کرده‌اند. آیا وضعیت زناشویی زنان سالمندان برای مثال در سال ۱۴۳۰ به همین صورت است یا تغییرات اساسی خواهد یافت؟ این‌ها تغییراتی است که می‌تواند بر رفاه سالمندان در آینده تاثیرگذار باشد.
بنابراین اگر ما به دنیال سیاست‌گذاری رفاهی درست در حوزه سالمندی هستیم ضمن شناخت دقیق و واقع بین نسبت به مسائل حال و آینده سالمندان نباید از فرصت‌های بالقوه خود غافل شویم که به قول حافظ،« دهقان سال‌خورده، چه خوش گفت با پسر/ کای نورِ چشمِ من! به‌جز از کِشته، نَدرَوی»

قاسمی نیز به راهکارهایی در این زمینه اشاره کرده و می‌گوید: دو اتفاق بدیهی است. باید این میزان از جمعیت سالمند را مدیریت کرده و خدمات دهیم. دردنیا این امر در قالب بسند سالمندی فعال مدیریت می‌شود. در واقع در دنیا اسنادی طراحی می‌شود با عنوان سند سالمندی فعال. سالمندی سالم، سالمندی با کیفیت و فعال. اما در مقابل جمعیت جایگزین سالمندان باید تامین شود که اساسا از طریق زاد و والد و یا مهاجرت است.
بنابراین ما همزمان باید سالمندان را با کمک تجارب جهانی مدیریت کنیم و هم با سیاست‌های کلی جمعیت، فرصت برای جایگزینی جمعیت را فراهم کنیم که مستلزم اجرا و پیگیری قانون جوانی جمعیت و سیاست‌های کلی جمعیت است.