آبان ماه آغاز زمستان کُردی؛ گاه‌شماری کهن در باور مردم ایلام

به گزارش ایرنا، در بطن دیار کهن آلامتو، این سرزمین "طلوع خورشید"، فرهنگ‌ها و باورهای زیادی برگرفته از زندگی سنتی مردمان این سامان جای گرفته است.

ایلام کنونی بخشی از تمدن‌های بزرگ عیلام و امپراطوری‌های بزرگ ایران باستان و حکومت‌های بعد از اسلام است و این پیشینه که به درازای تاریخ است، از ایلام سرزمینی غنی از فرهنگ و اصالت ساخته است.

یکی از این باورهای زیبا که از گذشته‌های بسیار دور برای مردم استان ایلام به یادگار مانده، گاهشمار کُردی است که تقسیم بندی‌های فصل، سال و ماه آن با تقویم رسمی و جلالی بسیار متفاوت و متمایز است.

این گاه‌شمار محلی هنوز هم در بین مردم این سرزمین و به ویژه در میان افراد کهنسال کاربرد دارد و همچنان زنده و پویا به حیات خود ادامه می‌دهد.

هرچند بیشتر نسل‌های جدید به اقتضای تغییر سبک زندگی، شاید آشنایی چندانی با این تقویم کُردی نداشته باشند اما این گاه‌شمار در نزد کهنسالان استان همچنان جایگاه خود را حفظ کرده و در بین روستائیان و عشایر کاربرد دارد.

در تقویم رسمی کشور سال به چهار فصل بهار با ماه‌های فروردین، اردیبهشت و خرداد، تابستان شامل تیر، مرداد و شهریور، پاییز با ماه‌های مهر، آبان و آذر و زمستان شامل ماه های دی، بهمن و اسفند تقسیم شده و سال با بهار و اولین روز فروردین شروع و با زمستان و آخرین روز اسفند تمام می‌شود.

اما در تقویم کُردی خاص منطقه ایلام فصول سال ترتیب ویژه خود را دارند و چینش فصول و ماه‌ها تمایز چشمگیر با تقویم رسمی دارد.

به عنوان مثال اول آبان ماه که در تقویم رسمی دومین ماه از فصل برگ‌ریز پاییز است ولی در گاهنامه کُردی در واقع امروز اولین روز از زمستان کُردی محسوب می‌شود.

تقویم کردی استان ایلام به علت شرایط اقلیمی و بن‌بست جغرافیایی این منطقه که محصور در میان کوه‌ها بوده، در گذشته‌های دور ابداع شده و مورد کاربرد کشاورزان و دامداران این دیار قرار داشته است.

گاه‌شمار کُردی ۲ ماه جلوتر از تقویم رسمی کشور است و همچنان کهنسالان و کشاورزان در کنار تقویم رسمی اما بیشتر از گاه‌شمار محلی ایلام استفاده می‌کنند.

در گاه‌شمار کُردی فصل وَهار (بهار) از بهمن تا فروردین ماه، پاییز از اردیبشهت تا آخر تیر ماه، " سَردَهَ وا " از مرداد تا مهر و زِمِسان (زمستان) از آبان تا بهمن ماه است.

بنابراین در این گاهنامه اولین روز آبان مصادف با اول زمستان کُردی است که از سه ماه با اسامی پَپگه گَهَ (آبان)، مانگِ سیهَ (آذر) و خاکَ لیوهَ (دی) است.

در گذشته مردم استان ایلام همچون شب یلدا در شب اول آبان که آغاز زمستان کُردی بوده دور هم جمع شده و به شب‌نشینی و قصه گفتن و انجام برخی بازی‌ها و سرگرمی‌ها می‌پرداختند و معتقد بودند که کسی که در این شب بخوابد، زمستان آن سال همیشه در خواب می‌ماند و کارهایش عقب می‌افتد و در حال حاضر هم این موضوع در برخی نقاط مرسوم است.

صیدمحمد درخشنده پژوهشگر شاخص استان ایلام که در زمینه فرهنگ و آداب و سنن بومی استان ایلام فعالیت دارد در کتاب فصول سال در فرهنگ کُردی ایلامی آورده است: زمستان کُردی که از اول آبان شروع می شود و تا پایان بهمن ماه ادامه دارد در واقع به جای بهار اولین فصل سال از تقویم محلی این استان است و فصول این گاه شمار به ترتیب شامل زِمِِسان (زمستان)، وَهار (بهار)، پاییز و سَردَهَ وا است.

این تقویم از گذشته‌های دیرباز تاکنون برای جوامع محلی نظیر ایلات و طوایف، روستاها و عشایر کوچ نشین و کوچرو، کشاورزان و دامداران کاربرد داشته است.

در این کتاب آمده است که در گذشته همزمان با اولین روز از زمستان کُردی، زنان روستایی و عشایر نوعی نان محلی ضخیم به نام پَپًگ را می‌پختند (این نان هنوز هم پخته می‌شود) و در آن مُهره‌ای رنگی قرار می‌دادند و سپس نان را به قطعات کوچکتر برش داده و بین حضار و حتی حیوانات حاضر در آن مکان تقسیم می‌کردند و مُهره به هر فرد یا حیوان می‌رسید، آن را به فال نیک می‌گرفتند و معتقد بودند نیکویی یا نحسی سال پیش رو برای همه افراد آن جمع از اقبال و پیشانی فرد یا حیوانی است که مُهره داخل نان به او افتاده است.

آبان ماه شروع زمستان کُردی و زمان جمع‌آوری آذوقه برای ایام سرد زمستان بوده است و مردم خود را برای شب‌های طولانی و سرد زمستان آماده می‌کردند.

دومین ماه از فصل زمستان کُردی، مصادف با آذرماه را ماه نامِگً (وسط ) می‌نامند و باتوجه به اینکه در این ماه زمین عاری از سبزه و گیاه و طراوت است به آن در این ماه مانًگهَ سیه یا ماه سیاه گفته می‌شود.

سومین ماه از فصل زمستان کُردی در دی ماه رخ می‌دهد که به آن خاکهُ لیوهَ (خاک دیوانه یا زمین دیوانه شده است) که در این ماه بارش برف و باران زیاد شده و زمین خود را برای رویش علفزارها و گل‌ها آماده می‌کند و در برخی مناطق گرمسیری رویش گل‌ها و علفزارها شروع می‌شود.

در فرهنگ اصیل ایرانی واژه‌ای با عنوان "چِله زمستان" بیانگر سختی‌های این فصل به علت بارش شدید باران و برف و وزش تندبادهای زمستان است و در گاهشمار کُردی نیز چله زمستان وجود دارد که به آن کُرً سیهَ (پسر سیاه ) می‌گویند.

درخشنده در کتاب فصول سال در فرهنگ کُردی ایلامی در خصوص تعریف کُرً سیهَ (پسر سیاه ) برای چله زمستان آورده است که این پسر سیه روی و سیاه چُرده نماد هشدار به مردمان به ویژه ساکنان روستایی و عشایری و دامداران برای آمادگی گذراندن زمستان سخت و پوشیدن لباس مناسب و خوردن غذاهای گرم و جمع آوری آذوقه است.

در گاهشمار کُردی برای فصل زمستان ۲ چِله کوچک و بزرگ آمده است که چله بزرگ از اول آبان ماه شروع می‌شود و بعد از گذشت ۴۰ روز، آن گاه شروع چِله کوچک تا پایان زمستان کُردی در آخر دی‌ماه ادامه دارد و با پایان زمستان کُردی بهار (وَهًار) کردی از اول بهمن ماه آغاز می‌شود.

در زمستان کُردی مردم این دیار واژگان محلی متعدد دیگری نیز برای اوقات خاص زمستان وجود دارند که هر کدام از این واژه‌ها برای زمان خاصی از ماه‌های فصل زمستان کُردی به کار برده می‌شود.

حُمیل چِمِیتً خِسً (حمیل هیزم انداخت) استعاره از رو به گرما رفتن هوا در ماه آخر فصل زمستان کُردی است و در باور عامیانه مردم این دیار حمیل پسر ننه سرما است که برای رهایی از سردی هوا به بالای کوه بلندی رفته و هیزمی افروخته را به سوی آسمان پرتاب می‌کند تا هوا گرم و از سردی آن کاسته شود.

سِهً شَشً (سه تا ۶ تایی) گوران شامل ۶ روز آخر دی‌ماه و ۱۲ روز اول بهمن‌ماه، یکی دیگر از اصطلاحات زمستان کُردی ایلامی است که به زمانی اطلاق می‌شود در نواحی سردسیری استان هوا سرد همراه با برف و باران و در مناطق گرمسیر هوا رو به لطافت و گرما نهاده و زمین خود را برای رویش سیزه و گل آماده می‌کند و خاکَه لیوهَ (زمین دیوانه) را یادآوری می‌کند.

خَرهَ گَهَ وَ آوَ مَهَ وَرً (خر را کنار آب یا رودخانه نبر ) اصطلاحی دیگر از زمستان کُردی است که بیانگر سرمای سوزناک هوا و در خانه ماندن افراد است و همچنین نباید در ایام سِهً شَشً گوران حیوانات را از طویله و اسطبل خارج کنند که سرمای استخوان سوز هوا برای حیوان آزاردهنده است.

در گذشته که خبری از فناوری های روز نظیر رادیو، نشریات، تلوزیون، گوشی همراه و دیگر سرگرمی‌ها نبود و شهرنشینی گسترش نیافته بود، مردم شب‌های سرد و بلند زمستان را با خاطره‌گویی، داستان و افسانه‌سرایی و مَتَل‌های عامیانه و دورهمی‌های خانوادگی سپری می‌کردند.

با فرارسیدن بهمن ماه زمستان کُردی ایلامی و اولین فصل سال از گاهشمار این دیار نیز به پایان می‌رسید و فصل وَهار کُردی آغاز می‌شود.

به گزارش ایرنا، شرایط جغرافیایی و کمبود امکانات برای مردمان گذشته ایلام موجب شده است که از دل این سختی‌ها گنجینه‌های ناملموس فرهنگی زیبایی را استخراج کنند که در کمتر ادبیات و فرهنگی می‌توان نمونه‌ای از آن را مشاهده کرد.

هرچند امروزه به لطف فناوری‌های روز دنیا، زندگی مردم این سامان در حال گذار از سنتی به مدرنیته است اما نباید از کنار داشته‌های ارزشمند فرهنگی، ساده بگذریم و آنها را فدای سبک زندگی نوین کنیم.

بلکه ارزش ما وقتی بیشتر می‌شود که این گنجینه‌های ناب را به فرزندانمان به عنوان میراث‌داران آینده فرهنگ و سنن این مرز و بوم بسپاریم همانگونه که مادران و پدارانمان آن را به ما ارزانی داشتد.