پروژه تنگ سرخ شیراز: فرصت یا تهدید؟

به گزارش خبرنگار ایرنا، پروژه سد تنگ سرخ که عملیات آن بهمن سال ۱۳۹۰ آغاز شد، در فاصله ۲ کیلومتری شهرک‌های شمال غرب شیراز قرار دارد؛ این سد از نوع خاکی با هسته‌رسی و به ارتفاع حدود ۸۰متر از بستر سنگی پیش بینی شده و متولیان حوزه آب یکی از اهداف ساخت این سازه را جلوگیری از آسیب‌های سیلاب عنوان کرده‌اند.

آنها معتقدند سیلاب‌های مخرب رودخانه خشک شیراز در سال‌های گذشته موجبات تحمیل مشکلات و آسیب‌های فراوانی به کلانشهر شیراز و شهروندان را فراهم کرده؛ این در حالیست که رودخانه خشک از شاخه‌های مختلفی تغذیه می‌کند و یکی از این شاخه‌ها که همواره پتانسیل ایجاد سیلاب و مخاطرات پس از آن را دارد، تنگ سرخ است.

بنابراین سازه ای برای کنترل این سیلاب طراحی شد.

اگرچه از طراحی این پروژه حدود ۲ دهه می‌گذرد اما احداث این سد طی سال‌های اخیر با انتقادات فنی یا زیست‌محیطی همراه بوده؛ نظراتی که بعضا موجب نگرانی و دغدغه مردم هم شده است.

منتقدان ساخت سد تنگ سرخ بر این باورند، این سد بدون مطالعات کافی زمین شناسی احداث شده و ترکیدن یا شکستن سد در آینده، شهرکهای شمالی شیراز را به زیر گل و لای می برد و موجب وقوع فاجعه اقلیمی، انسانی می‌شود.

این منتقدان همچنین خشک شدن دریاچه مهارلو در جنوب شیراز و احتمال وقوع توفان‌های نمک و برخاستن ذرات خطرناک و سرطان زا را از دیگر پیامدهای احداث سد تنگ سرخ بیان کرده اند.

اما عملیات ساخت این سازه به دلیل اختلاف نظرها برای مدتی متوقف شد؛ در سال ۱۴۰۲ اخباری مبنی بر صدور مجوز ساخت این سد منعکس شد که اداره‌کل حفاظت از محیط زیست استان فارس این مساله را تکذیب کرد.

در این اطلاعیه آمده بود که تاکنون هیچ‌گونه مجوزی برای ساخت این سد از طرف محیط زیست صادر نشده است و خبر منتشره که منتسب به استاندار است احتمالا مبنی بر دستور وی به منظور پیگیری بررسی گزارش ارزیابی پروژه بوده است.

در هفته‌های اخیر دوباره زمزمه‌های ساخت این سد بالا گرفته و از سر گرفتن عملیات احداث این سازه بار دیگر موجب واکنش دوستداران محیط زیست و دیگر دغدغه‌مندان در این عرصه شده است.

برخی از دغدغه‌مندان معتقدند این سازه در کنار گسل‌های فعال زاگرس واقع شده و نگرانی‌های جدی درباره تأثیرات آن بر ایمنی شهروندان و محیط زیست ایجاد کرده است.

فعالان محیط زیست، تأکید می‌کنند که موقعیت سد بر روی زمین‌های آهکی و گسل‌های زاگرس، خطر شکستن آن را در پی وقوع زلزله افزایش می‌دهد.

بدین ترتیب‌مدیر مشارکت های مردمی و طرح های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس و نماینده مجری پروژه تنگ سرخ شیراز توضیحاتی را در خصوص احداث سد تنگ سرخ که اخیراً با عنوان «آب‌بند گردشگری و ورزشی» مطرح شده ارائه داد.

مدیر مشارکت‌های مردمی و طرح‌های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس در پاسخ به این پرسش که آیا پروژه تنگ سرخ مورد بازنگری قرار گرفته و مراحل تصویب مجدد را طی کرده، گفت: در نیمه دوم سال ۱۴۰۱ به پیشنهاد شرکت آب منطقه‌ای و تاکید استاندار وقت فارس، کارگروه تخصصی متشکل از استادان دانشگاه و نخبگان و مسئولان دستگاه‌های مرتبط ملی و استانی، تشکیل شد و طی چند جلسه امتیازات و چالش‌های پروژه از ابعاد مختلف مورد نقد و بررسی قرار گرفت.

امین قربانی افزود: در نهایت مقرر شد با توجه به تغییر اقلیم و کاهش آبدهی رودخانه، اهداف مرتبط با تأمین و تخصیص آب به کلی کنار گذاشته شده و پروژه تنگ سرخ با تمرکز بر هدفی اصلی یعنی"کنترل سیلاب" و با عنایت به چالش های مورد اجماع کارگروه تخصصی مورد بازنگری قرار گیرد.

او ادامه داد: مطالعات بازنگری طرح از اوایل ۱۴۰۲ آغاز و سیمای طرح به کلی دگرگون شد و بارزترین وجه آن، تغییر نوع سازه از "مخزنی" به "تأخیری-مخزنی" بود.

نماینده مجری پروژه تنگ سرخ شیراز در خصوص هدف از تغییر نوع سازه از "مخزنی" به "تأخیری-مخزنی" گفت: در اهداف سابق طرح، تأمین پنج میلیون مترمکعب از نیاز آبی باغ‌های قصردشت و نیز تخصیص ۹.۶ میلیون متر مکعب جهت برقراری جریان آب در رودخانه خشک پیش‌بینی شده بود؛ طبیعتاً تحقق این دو هدف مستلزم ذخیره‌سازی آوردهای سیلابی رودخانه در مخزن و رهاسازی آنها همزمان با نیازهای آبی پایین‌دست بود؛ به عبارت دیگر پروژه تنگ سرخ در طرح اولیه یک سد مخزنی بود که باید سالانه بیش از ۱۴ میلیون متر مکعب از آورد رودخانه را در خود ذخیره و برای مصارف مشخص تنظیم می‌کرد.

قربانی اضافه کرد: همین عملکرد موجب دغدغه‌مندی و اعتراض آن دست از دوستداران محیط زیست بود که این حجم از ذخیره‌سازی و مصرف را تعرض به حقابه دریاچه مهارلو و آسیبی به چرخه هیدرولوژیک آن تلقی می‌کردند.

او یادآور شد: موافقان سد تنگ سرخ هم همواره پاسخ می‌دادند که وسعت حوضه آبریز سد تنها کمتر از سه درصد کل حوضه آبریز دریاچه است و علی‌القاعده ذخیره و مصرف آورد این زیرحوضه کوچک نمی‌تواند تأثیرات منفی چشمگیری بر دریاچه مهارلو داشته باشد اما در مطالعات بازنگری طرح، این چالش به طور کامل مرتفع و هدف اصلی، "کنترل سیلاب" شد.

مدیر مشارکت‌های مردمی و طرح‌های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس گفت: برای تحقق این هدف، سازه‌ای تأخیری-مخزنی احداث می‌شود که اولاً یک پهنه آبی تقریباً ۷۰ هکتاری را برای اهداف گردشگری در اختیار قرار می‌دهد، ثانیاً سرریز آن با دو آستانه روگذری، به نحوی طراحی شده که سیلاب‌ها را به طور موقت مهار کرده و پس از تسکین با دبی ایمن به سمت پایین‌دست روانه می‌کند.

قربانی اضافه کرد: به عبارت دیگر پس از آبگیری اولیه و تشکیل دریاچه، آورد رودخانه چه به صورت سیلابی و چه غیر سیلابی در مخزن ذخیره نمی شود، بلکه با تأخیری چند ساعته، بدون دخالت بهره بردار، از سرریز پلکانی تخلیه شده و به رودخانه می‌ریزد.

مدیر مشارکت‌های مردمی و طرح‌های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس گفت: بنابراین سالانه بخش اندکی از آورد رودخانه به عنوان جایگزین تبخیر، در مخزن ذخیره می شود که تأثیر چندانی بر دریاچه مهارلو ندارد، به‌ویژه اینکه اکنون نزدیک به ۸۵ میلیون مترمکعب آب از حوضه رودخانه کُر ( انتقال آب بین حوضه ای از سد درودزن ) به شیراز منتقل می‌شود که حدود ۷۰ میلیون متر مکعب تولید پساب می‌کند و به سمت دریاچه مهارلو جریان می‌یابد؛ بنابراین در بازنگری سیمای طرح، با تغییر نوع سد تنگ سرخ از مخزنی به سازه‌ای تأخیری-مخزنی، دغدغه‌های مرتبط با دریاچه مهارلو به طور کامل حل شده است.

او در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه آیا تنگ سرخ روی گسل احداث می‌شود و برای افزایش ایمنی در برابر زلزله چه تمهیداتی اندیشیده شده، گفت: هیچ گسل فعال و لرزه‌زایی ساختگاه پروژه را قطع نکرده؛ مهمترین و نزدیکترین گسل فعال، سبزپوشان است که تقریباً از فاصله سه کیلومتری ساختگاه می‌گذرد.

آن طور که قربانی می‌گوید این گسل در مطالعات لرزه‌زمین‌ساخت به طور خاص مورد توجه و مطالعه بوده و در نهایت مبنای تعیین پارامترهای لرزه‌خیزی ساختگاه قرار گرفته است.

نماینده مجری پروژه تنگ سرخ شیراز ادامه داد: در مطالعات اولیه طبق ضوابط نشریه شماره ۶۲۴ سازمان برنامه و بودجه کشور، ضریب زلزله افقی ساختگاه معادل ۰/۱۸ برآورد و بر مبنای آن پایداری سد به صورت اطمینان بخشی کنترل شده بود.

او اضافه کرد: در عین حال در مرحله بازنگری مطالعات، نظر به اهمیت شهر شیراز که در پایین‌دست سد واقع شده، رعایت جنبه‌های محافظه‌کارانه در دستور کار قرار گرفت و با اعمال تغییر در ناحیه‌بندی بدنه سازه و استفاده از مصالح سنگ کوهی به جای آبرفت رودخانه‌ای، نسبت به مقاوم‌سازی بدنه اقدام و پایداری با ضریب ۰/۲۵ کاملاً محافظه‌کارانه شد.

مدیر مشارکت‌های مردمی و طرح‌های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس گفت: نشریه شماره ۶۲۴ که مرجع تخصصی تحلیل و طراحی لرزه‌ای سدهای خاکی و سنگریزه‌ای است، حداکثر ضریب زلزله افقی را در بدترین شرایط لرزه زمین‌ساخت برابر ۰/۲توصیه کرده؛ بنابراین می توان نتیجه گرفت سد تنگ سرخ به لحاظ لرزه‌خیزی یکی از مقاوم‌ترین سدهای ایران خواهد بود.

او در پاسخ به این پرسش که آیا سد تنگ سرخ روی سازند گچساران که میان‌لایه‌های گچی متعدد و ضخیمی در آن وجود دارد ساخته می‌شود، گفت: قسمت انتهایی مخزن، روی سازند گچساران واقع شده، اما سازه سد روی سازند آغاجاری احداث می‌شود؛ شاید به دلیل اینکه در ۲ سوی دره تنگ سرخ و ترانشه‌های مشرف به بزرگراه حسینی الهاشمی، سازند گچساران و بعضا حفرات کارستیک مشاهده می‌شود، این گمان ایجاد شده که ساختگاه سد روی گچساران است.

مدیر مشارکت‌های مردمی و طرح‌های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس افزود: باید مد نظر داشت که دره تنگ سرخ ساختار ناودیسی دارد و سازند آغاجاری میانه این ناودیس، خاستگاه سد خواهد بود؛ سازند آغاجاری برخلاف گچساران لایه‌های گچی بسیار محدودی دارد که آنها هم در حفاری پی، برداشته خواهد شد.

وی این پرسش که آیا پتانسیل فرار آب از جناح چپ مخزن به سمت حوضه مجاور یعنی شهرک‌های حافظ و شهید بهشتی وجود دارد که پیامدهای بعدی آن مانند نشست پی ساختمان‌ها و آسیب‌دیدگی آنها محتمل باشد را اینگونه پاسخ داد که برای اطمینان از این موضوع افزون بر گمانه‌های قبلی، در مرحله بازنگری مطالعات، چهار گمانه اکتشافی جدید در جناح چپ مخزن، حفاری و بر اساس نتایج آن اکتشافات، اطمینان حاصل شد که در این جناح پتانسیل فرار آب به حوضه مجاور وجود ندارد، چراکه اولاَ تراز آب زیرزمینی در این جناح به اندازه کافی بالاتر از رقوم نرمال مخزن است و همانند حائلی هیدرولیکی در برابر هرگونه فرار احتمالی آب عمل خواهد کرد؛ ثانیاً ساختار ناودیسی مخزن، مانع از ارتباط بین میانلایه‌های گچی سازند آغاجاری با سازند گچساران در حوضه مجاور است. بنابراین وقتی فرار آب به حوضه مجاور منتفی باشد، پیامدهای آن هم موضوعیت نخواهد داشت و احداث سد هیچ‌گونه تهدیدی برای شهرک‌های مجاور نیست.

قربانی در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه آیا این احتمال وجود دارد که تنگ سرخ همانند سد "درنه" لیبی، بر اثر وقوع یک سیلاب غیرقابل پیش‌بینی و محدودیت ظرفیت سرریز، دچار روگذری شده و در معرض تخریب قرار گیرد، گفت: در بازنگری اخیر ضمن آنکه مقدار سیلاب حداکثر محتمل (PMF) به صورت محافظه‌کارانه معادل با دو برابر دبی اوج سیلاب ۱۰هزار ساله، اختیار شد، ظرفیت گذردهی سرریز و ارتفاع آزاد سد به گونه‌ای طراحی شد که تا ۱/۵ برابر سیلاب (PMF) بدون هرگونه روگذری تخلیه شود.

آن طور که قربانی می‌گوید هندسه و طول آستانه سرریز به نحوی است که چنانچه کمتر از یک متر به ارتفاع سد افزوده شود، ظرفیت گذردهی سرریز بالغ بر ۲ برابر سیلاب (PMF) خواهد شد و به جرأت می‌توان گفت چنین تمهید محافظه‌کارانه‌ای مختص سد تنگ سرخ است و در سطح ملی نمونه مشابه ندارد؛ بنابراین موضوع احتمال روگذری بدنه سد در اثر سیلاب کاملاً منتفی است.

او درباره نگرانی‌ها از تهدید احداث سد تنگ سرخ در بالادست شهر شیراز گفت: شیراز نخستین شهری نیست که در بالادست آن سدی ساخته می‌شود؛ در ایران و در دنیا سدهای متعددی در بالادست شهرها ساخته شده که حجم مخزن آنها ده‌ها برابر تنگ سرخ است.

طبق گفته مدیر مشارکت‌های مردمی و طرح‌های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس در طراحی و احداث چنین سدهایی باید ضرایب اطمینان چنان بالا اختیار شود که احتمال تخریب به سمت صفر میل کند؛ این همان رویکردی است که در احداث ساختمان‌ها و سایر سازه‌های شهری، متناسب با اهمیت شان اعمال می‌شود تا در برابر عوامل مخربی همچون زلزله مقاوم باشند.

قربانی معتقد است در بازنگری مطالعات سد تنگ سرخ هم با توجه به اهمیت و ضرورت ایمن‌سازی شهر شیراز دو رویکرد اساسی مورد اهتمام بوده؛ اول انتخاب حجم حداقلی، دوم حصول ضرایب اطمینان حداکثری.

او اضافه کرد: در مورد معیار اول، حجم مخزن ابتدا از ۲۸ میلیون متر مکعب به ۱۷ و سپس به حدود ۱۱ میلیون متر مکعب کاهش پیدا کرده که از این میزان هفت میلیون مترمکعب حجم مفید است؛ به عبارت دیگر حجم مخزن به عنوان یکی از پتانسیل های خطرآفرین تقریباً به حدود یک سوم حجم اولیه تقلیل یافته است.

مدیر مشارکت‌های مردمی و طرح‌های زودبازده شرکت آب منطقه ای فارس افزود: در مورد معیار دوم هم چنان که تشریح شد ضرایب اطمینان سد در قبال زلزله و روگذری سیلاب بسیار محافظه‌کارانه انتخاب شده، آنچنان که برای اهل فن، احتمال تخریب سد در اثر این عوامل منتفی است.

نماینده مجری پروژه تنگ سرخ شیراز گفت: شرکت آب منطقه‌ای فارس آمادگی دارد زمینه برگزاری جلساتی با صاحب‌نظران و متخصصان را فراهم کرده و ضمن دریافت دیدگاه‌ها و نظرات، به پرسش‌ها و ابهامات احتمالی، به شکل کامل تخصصی پاسخ دهد.