در سال‌های اخیر، سیاست خارجی ایران شاهد تغییرات اساسی بوده است. چرخش به سمت قدرت‌های بزرگ و اصیل جهانی مانند روسیه و چین، که از آن به‌عنوان یک استراتژی برای کاهش فشارهای بین‌المللی و یافتن متحدانی در سطح جهانی یاد می‌شود، به یکی از ارکان اصلی سیاست خارجی جمهوری اسلامی تبدیل شده است.
اما علیرغم این اتحاد استراتژیک، ایران نتوانسته است از تمامی ظرفیت‌ها و دستاوردهای این دو کشور قدرتمند بهره‌برداری کافی داشته باشد. روسیه و چین، با تاریخچه‌ای از روابط اقتصادی، سیاسی و نظامی و فرهنگی قدرتمند، توانسته‌اند در عرصه جهانی جایگاه ویژه‌ای پیدا کنند.
در حالی که ایران تلاش می‌کند روابط خود را با این کشورها تقویت نماید و ارتقا بخشد، اما در بسیاری از زمینه‌ها نتواسته است از همکاری‌های این دو کشور به شکلی مؤثر بهره‌برداری کند.
برخی از این محدودیت‌ها عبارتند از:
الف. محدودیت‌های تجاری و اقتصادی
اگرچه ایران به‌ویژه در دوره تحریم‌های اقتصادی به دنبال تقویت روابط تجاری با چین و روسیه بوده است، اما این روابط به اندازه‌ای که انتظار می‌رفت به نفع اقتصاد ایران نبوده است. چین به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین اقتصادهای جهان، به‌راحتی در موقعیت‌هایی وارد بازارهای ایران می‌شود، اما بسیاری از قراردادهای تجاری میان ایران و چین محدود به پروژه‌های خاص یا کوتاه‌مدت بوده و به ندرت به توسعه پایدار و بلندمدت می‌انجامد.
روسیه نیز در حوزه‌های انرژی و نظامی به ایران کمک‌هایی کرده است، اما در بسیاری از موارد، سیاست‌هاو منافع ملی خود را بر منافع ایران اولویت داده است.
ب. چالش‌های دیپلماتیک و عدم هماهنگی کامل
یکی از دلایل اصلی ناکامی ایران در استفاده از فرصت‌ها، عدم هماهنگی کامل در سیاست‌های دیپلماتیک و اقتصادی است. ایران در حالی که روابط نزدیک‌تری با روسیه و چین برقرار کرده است، اما همچنان با برخی از محدودیت‌های داخلی و بین‌المللی روبه‌رو است که مانع از بهره‌برداری کامل از این روابط می‌شود. سیاست خارجی ایران نیاز به شفافیت و هماهنگی بیشتری دارد تا بتواند از این روابط در عرصه‌های مختلف به نفع کشور بهره ببرد.
ج. عدم استفاده از فناوری‌های پیشرفته
یکی از مهم‌ترین فرصت‌های موجود در روابط ایران با چین و روسیه، انتقال فناوری‌های پیشرفته و تقویت صنایع داخلی است. اما ایران در این زمینه نتوانسته است بهره‌برداری مؤثری داشته باشد. روسیه به‌ویژه در حوزه‌های نظامی و انرژی، از فناوری‌های پیشرفته‌ای برخوردار است که ایران می‌تواند از آن‌ها بهره ببرد، اما به دلیل عدم هماهنگی در برنامه‌ریزی‌های بلندمدت، ایران نتواسته است این فرصت‌ها را به شکلی مؤثر به کار گیرد.
در همین راستا، چین به‌عنوان یک قطب فناوری جهانی می‌تواند در بسیاری از بخش‌ها به ایران کمک کند، اما محدودیت‌های تجاری و سیاسی باعث شده است که این همکاری‌ها در سطح مطلوبی قرار نگیرند.
برای بهره‌برداری بهینه از فرصت‌های موجود در روابط ایران با روسیه و چین، ضروری است که ایران رویکردهایی استراتژیک و مبتنی بر واقعیت‌های جهانی و ملی اتخاذ کند.
برخی از این رویکرد ها عبارتند از:
۱. تقویت هماهنگی در سیاست خارجی و اقتصادی
یکی از اولین گام‌ها در استفاده بهینه از فرصت‌های روابط با روسیه و چین، تقویت هماهنگی بین وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولتی مرتبط با سیاست خارجی، اقتصادی و صنعتی است.
باید یک استراتژی جامع و هماهنگ تدوین شود که در آن اهداف کوتاه‌مدت و بلندمدت به‌وضوح مشخص شده و تمامی دستگاه‌های مربوطه برای تحقق آن‌ها همکاری کنند. این استراتژی باید متناسب با اولویت‌های ملی ایران تنظیم شود تا بتوان در تعاملات با این دو کشور، از ظرفیت‌های آن‌ها به‌طور مؤثر بهره‌برداری کرد.
۲. تمرکز بر همکاری‌های بلندمدت و توسعه‌ای
ایران باید به‌جای تمرکز صرف بر پروژه‌های کوتاه‌مدت و مقطعی، به دنبال توافقات بلندمدت و توسعه‌ای با روسیه و چین باشد. این همکاری‌ها باید بر اساس نیازهای واقعی و تقاضاهای ایران در بخش‌های مختلف (از جمله فناوری، انرژی، صنعت، کشاورزی و آموزش) شکل بگیرند.
به‌طور خاص، همکاری‌های علمی و تحقیقاتی، انتقال فناوری‌های پیشرفته و پروژه‌های توسعه‌ای مشترک باید در اولویت قرار گیرند. این نوع روابط نه‌تنها برای توسعه صنعتی و اقتصادی ایران مفید است، بلکه می‌تواند به ایران کمک کند تا در سطح بین‌المللی نقش قوی‌تری ایفا کند.
۳. افزایش استفاده از فناوری‌های پیشرفته
چین و روسیه در حوزه فناوری‌های پیشرفته، به‌ویژه در زمینه‌های نظامی، دیجیتال، انرژی و ساخت‌وساز، دارای ظرفیت‌های بالایی هستند. ایران باید به‌ویژه در عرصه‌های فناوری اطلاعات، انرژی‌های تجدیدپذیر، و زیرساخت‌های حمل‌ونقل از تجربیات این دو کشور بهره‌برداری کند.
برای این منظور، باید توافقاتی در زمینه انتقال دانش فنی، آموزش متخصصان و راه‌اندازی پروژه‌های مشترک برقرار شود. همکاری در زمینه‌های فناوری می‌تواند به تقویت صنایع بومی ایران و رشد اقتصادی آن کمک کند.
۴. ایجاد روابط تجاری متوازن و دوطرفه
یکی از مسائلی که در روابط ایران با چین و روسیه باید مورد توجه قرار گیرد، ایجاد روابط تجاری متوازن و دوطرفه است. ایران باید از واردات صرف و رابطه تک‌جانبه با این کشورها پرهیز کرده و به سمت تأمین نیازهای خود از طریق صادرات محصولات و خدمات بومی پیش رود.
در این راستا، به‌ویژه در صنایع دانش‌بنیان، باید بر صادرات کالاها و خدمات ایرانی تمرکز شود. در عین حال، ایران باید به دنبال تأسیس مراکز تجاری مشترک با روسیه و چین باشد که در آن‌ها تبادل کالا، خدمات و سرمایه‌گذاری‌ها صورت گیرد.
۵. تقویت دیپلماسی فرهنگی و علمی
برای بهره‌برداری بهتر از فرصت‌های موجود در روابط با چین و روسیه، ایران باید دیپلماسی فرهنگی و علمی خود را تقویت کند. این امر می‌تواند از طریق اعزام هیئت‌های علمی، دانشگاهی و فرهنگی به این کشورها، برگزاری همایش‌ها و نمایشگاه‌های فرهنگی، و همچنین ایجاد برنامه‌های مشترک آموزشی و پژوهشی صورت گیرد. با ارتقای سطح تبادل علمی و فرهنگی، ایران می‌تواند علاوه بر تقویت روابط خود با این دو کشور، در آینده‌ای نه‌چندان دور به مرکز تبادل دانش و فناوری منطقه‌ای تبدیل شود.
۶. تعامل هوشمندانه در مسائل جهانی
ایران باید در تعاملات خود با چین و روسیه، به‌ویژه در مسائل جهانی و منطقه‌ای، با دقت عمل کند. ایران می‌بایست از فرصت‌هایی که در این روابط برای تقویت موقعیت خود در سطح جهانی به‌وجود می‌آید، به‌درستی بهره ببرد. به‌عنوان مثال، ایران می‌تواند در مذاکرات بین‌المللی (مانند مذاکرات تغییرات اقلیمی یا بحران‌های منطقه‌ای) از حمایت‌های این دو کشور بهره‌برداری کرده و در عین حال موقعیت خود را تقویت نماید.
برای بهره‌برداری بهینه از فرصت‌ها و نقاط قوت چین و روسیه که دوقطب بزرگ ثروت و دانش و قدرت در جهان امروز هستند ، ایران باید رویکردهای استراتژیک و بلندمدتی اتخاذ کند که بر مبنای هماهنگی بیشتر در سیاست‌های داخلی، ایجاد روابط تجاری متوازن، تقویت استفاده از فناوری‌های پیشرفته و دیپلماسی فرهنگی و علمی باشد. تنها در این صورت است که ایران می‌تواند از این اتحاد استراتژیک به‌طور مؤثر بهره‌برداری کرده و در عرصه‌های مختلف اقتصادی، علمی و سیاسی به موفقیت‌های بزرگ‌تری دست یابد.
*عضو هیات علمی دانشگاه
انتشار مطالب در باشگاه نخبگان ایرنا به منظور تبادل آرا و نظرات گوناگون جامعه است و الزاما به معنای تأیید کامل محتوای آن نیست. ایرنا آمادگی انتشار نقد و بررسی دیدگاه‌های منتشر شده را دارد.
نظر شما