اخلاق پژوهش، ستون فقرات اعتماد به علم است

به گزارش خبرنگار گروه علمی ایرنا، کتاب‌سازی، مقاله‌سازی، استفاده از منابع مکتوب و سخنرانی‌ها بدون ذکر منبع، داوری‌های ضربدری (داوری دو استاد برای مقالات یکدیگر) یا داوری‌های نادرست (اینکه یک داور بدون اینکه در آن رشته تخصص کافی داشته باشد، مقاله را داوری کند) انجام پژوهش‌هایی که در زمینه حل مشکلات جامعه نیست یا پژوهش‌هایی که مبانی اخلاقی یک جامعه را با مشکل روبرو می‌کند؛ از جمله آفت های پژوهش و تحقیق است و سوالات فراوانی را در ذهن پدید می‌آورد. از جمله اینکه چطور می توان مبانی و قواعد لازم را در این زمینه تبیین کرد؛ طوری که پژوهش ها مسئولانه و در راستای حل مشکلات جامعه انجام شود، مبانی اخلاقی یک جامعه را در نظر بگیرد و از مقاله سازی و کتاب‌سازی نیز دور باشد.

این مقدمه پژوهشگر را به کلیدواژه اخلاق در پژوهش می‌رساند؛ اما اخلاق در پژوهش چیست و مولفه‌های آن کدام است؟ اصول و قواعد آن چیست و چطور باید این اصول را در سطح جامعه دانشگاهی و محققان کشور جاری و نهادینه کرد. این سوالات و سوالاتی مانند آن هر چند همیشه و همه جا مهم و پاسخ به آنها مهم و بنیادین است، در هفته پژوهش هر سال بیشتر پرسیده می‌شوند و همزمان با این هفته که امسال در سطح ملی از ۲۳ تا ۲۹ آذر گرامی داشته می‌شود، قرابت طرح و پاسخ به آنها محتمل‌تر است.

موضوع سرقت علمی که در حوزه اخلاق پژوهش قرار می‌گیرد هر از چندگاهی در جامعه دانشگاهی ایران مانند بقیه جوامع مطرح می‌شود و بازگرداندن یک یا چند مقاله از یک استاد دانشگاه یا استفاده از نقل قول‌ها بدون استناد باعث می‌شود کل زحمات استادان دانشگاه تحت تاثیر قرار بگیرد و نگاه جامعه به اقدامات علمی آنها تغییر کند. همین امر ضرورت توجه بیشتر به اخلاق پژوهش و تبیین و ترویج آن را در جامعه نشان می‌دهد.

در آستانه روز پژوهش با صمد خاکسار، دانش آموخته رشته شیمی و از پژوهشگران برتر در این زمینه در مورد اخلاق پژوهش گفت‌وگو کرده‌ایم. پرسش‌های ما و پاسخ‌های خاکسار را می‌خوانید.

تبیین جایگاه اخلاق پژوهش

اخلاق پژوهش در دنیای امروز چه جایگاهی دارد و چرا مهم است؟

اخلاق پژوهش در دنیای امروز جایگاه بسیار مهم و بنیادینی دارد؛ زیرا پژوهش نه‌تنها به کشف دانش جدید کمک می‌کند، بلکه تأثیر عمیقی بر جامعه، محیط زیست و زندگی افراد می‌گذارد. دلایل اهمیت اخلاق پژوهش در دنیای امروز را می‌توان به چند بخش تقسیم کرد.

حفظ صداقت علمی، به این معنا که اخلاق پژوهش تضمین می‌کند داده‌ها، نتایج، و تحلیل‌ها دقیق و بدون تحریف باشند. تخلفات اخلاقی مانند دستکاری داده‌ها، سرقت علمی(Plagiarism)، یا انتشار نتایج نادرست می‌تواند اعتماد به جامعه علمی را به شدت تضعیف کند.

محافظت از حقوق و رفاه انسان‌ها؛ پژوهش‌هایی که شامل شرکت‌کنندگان انسانی هستند، باید حقوق و رفاه آنها را در اولویت قرار دهند. این امر شامل احترام به حریم خصوصی، دریافت رضایت آگاهانه و جلوگیری از آسیب روانی یا جسمی به افراد می‌شود.

تأثیرات اجتماعی و زیست‌محیطی؛ پژوهش‌ها می‌توانند تأثیرات گسترده‌ای بر جامعه و محیط زیست داشته باشند. اخلاق پژوهش کمک می‌کند تا از سوءاستفاده از فناوری‌ها یا روش‌هایی که می‌توانند به آسیب‌های اجتماعی یا زیست‌محیطی منجر شوند، جلوگیری شود.

تشویق به همکاری و احترام متقابل؛ رعایت اصول اخلاقی، به ویژه در پژوهش‌های چندملیتی یا بین‌رشته‌ای، باعث تقویت همکاری، احترام به فرهنگ‌ها و باورهای مختلف، و ایجاد محیطی پویا برای تبادل دانش می‌شود.

پاسخگویی به چالش‌های جهانی؛ در دنیای امروز، پژوهش‌ها با چالش‌هایی مانند تغییرات اقلیمی، بیماری‌های همه‌گیر و پیشرفت فناوری‌های حساس (مانند هوش مصنوعی) سروکار دارند. بدون رعایت اصول اخلاقی، پژوهش ممکن است به جای حل مشکلات، باعث ایجاد بحران‌های جدید شود. اخلاق پژوهش، به طور کلی ستون فقرات اعتماد به علم است و به ارتقای کیفیت، تأثیرگذاری و مسئولیت‌پذیری پژوهش‌ها کمک می‌کند. محققان باید همیشه به این اصول پایبند باشند تا اطمینان حاصل شود علم در خدمت بشریت و پیشرفت پایدار باقی می‌ماند.

ضرورت ایجاد سازوکارهای فردی، نهادی و سیستمی

چه سازوکارهایی می‌تواند از تخلفات پژوهشی مانند سرقت علمی جلوگیری کند؟

برای جلوگیری از تخلفات پژوهشی؛ مانند سرقت علمی (Plagiarism) و دیگر تخلفات مشابه، باید سازوکارهایی در سطوح فردی، نهادی و سیستمی برقرار شود. این سازوکارها شامل آموزش، استفاده از فناوری و ایجاد فرهنگ پایبندی به اخلاق پژوهش باشند. مهم‌ترین راهکارها شامل موارد ذیل است؛

آموزش و آگاهی‌بخشی؛ آموزش اخلاق پژوهش: ارائه دوره‌های تخصصی در مورد اخلاق پژوهش در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برای محققان و دانشجویان.

آگاهی از قوانین سرقت علمی، آموزش تفاوت بین نقل قول درست، پارافریز، و سرقت ادبی به پژوهشگران.

آشنایی با منابع استناددهی، آموزش استفاده از سیستم‌های استناددهی مانند اِی‌پی‌اِی، میلا برای استناد صحیح به آثار دیگران.

استفاده از فناوری و ابزارهای دیجیتال؛ نرم‌افزارهای تشخیص سرقت علمی: استفاده از ابزارهایی مانند Turnitin، iThenticate، یا Grammarly که توانایی شناسایی شباهت‌های متنی را دارند و به محققان کمک می‌کند آثارشان را پیش از انتشار بررسی کنند.

سیستم‌های مدیریت مراجع: نرم‌افزارهایی؛ مانند EndNote، Mendeley یا Zotero به پژوهشگران کمک می‌کنند تا منابع و استنادهای خود را به‌درستی مدیریت کنند.

ایجاد زیرساخت‌های شفافیت پژوهش؛ پایگاه‌های داده باز (Open Access): دسترسی آزاد به داده‌ها و مقالات باعث می‌شود دیگران بتوانند کیفیت پژوهش را ارزیابی کنند و تخلفات احتمالی را شناسایی کنند.

ثبت‌نام در پایگاه‌های استنادی: ارائه گزارش دقیق از منابع استفاده شده و همکاری با پایگاه‌هایی مانند ORCID برای شفاف‌سازی در مورد هویت پژوهشگر.

قوانین و مقررات بازدارنده؛ تدوین سیاست‌های اخلاق پژوهش: دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی باید سیاست‌های مشخصی در مورد تخلفات پژوهشی تدوین کنند.

مجازات تخلفات: اعمال مجازات‌هایی نظیر محرومیت از انتشار، لغو گواهی مقالات، یا اخراج از پروژه‌های تحقیقاتی می‌تواند بازدارنده باشد.

نظارت و داوری دقیق؛ داوری همتا (Peer Review): مقالات و پایان‌نامه‌ها باید توسط داوران مستقل بررسی شوند تا کیفیت و صحت علمی آنها ارزیابی شود.

بازبینی درون‌سازمانی: دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی باید کمیته‌های اخلاق پژوهش فعال داشته باشند که بر روند پژوهش‌ها نظارت کنند.

ترویج فرهنگ پژوهشی سالم؛ تشویق به پژوهش شفاف: محققان باید به اشتراک‌گذاری داده‌ها و روش‌ها برای بازتولید پژوهش‌های خود تشویق شوند. ارزش‌گذاری به کیفیت، نه کمیت: ارزیابی محققان بر اساس تأثیرگذاری پژوهش، نه صرفاً تعداد مقالات، می‌تواند از عجله در انتشار و تخلفات جلوگیری کند.

تشویق اخلاق‌مداری در تیم‌های پژوهشی؛ تدوین توافق‌نامه‌های تیمی: محققان باید پیش از آغاز پروژه، نقش‌ها، مسئولیت‌ها، و نحوه استناد به کارهای یکدیگر را مشخص کنند. تقویت ارتباطات علمی: برگزاری جلسات تیمی برای مرور پیشرفت کار و تشویق به صداقت در ارائه نتایج.

به طورکلی ترکیبی از آموزش، فناوری، قوانین بازدارنده و ترویج فرهنگ پژوهشی اخلاق‌مدار، می‌تواند به طور مؤثر از تخلفات پژوهشی؛ مانند سرقت علمی جلوگیری کند. نهادهای علمی باید به صورت یکپارچه و اصولی این راهکارها را به کار گیرند تا اعتماد به پژوهش‌های علمی حفظ شود و دانش به طور صحیح پیشرفت کند.

تقویت فرهنگ رعایت اخلاق پژوهش با اقدامات هدفمند
چگونه می‌توان فرهنگ رعایت اخلاق پژوهش را میان دانشجویان و پژوهشگران ترویج داد؟

ترویج فرهنگ رعایت اخلاق پژوهشی در میان دانشجویان و پژوهشگران نیازمند ترکیبی از آموزش، الگوسازی، ایجاد انگیزه و زیرساخت‌های حمایتی است. برای تقویت این فرهنگ، باید اقدامات هدفمند و مداوم انجام شود. راهکارهای مؤثر در این زمینه می‌تواند.

آموزش مداوم و اصولی؛ دوره‌های تخصصی اخلاق پژوهش: ارائه دروس یا کارگاه‌های آموزشی در زمینه اصول اخلاق پژوهش، استناددهی صحیح، و اهمیت شفافیت علمی.

آموزش تجربی: تشویق دانشجویان به شرکت در پروژه‌های پژوهشی با نظارت اساتید، تا اصول اخلاقی را به صورت عملی یاد بگیرند.

آشنایی با پیامدهای تخلفات: آگاهی‌بخشی درباره پیامدهای سرقت علمی، داده‌سازی، و دیگر تخلفات برای حرفه علمی و اعتبار شخصی.

الگوسازی از سوی اساتید و پژوهشگران ارشد؛ نمایش رفتار اخلاق‌مدار: اساتید و محققان ارشد باید با رفتار خود، احترام به اصول اخلاقی را به نمایش بگذارند. ترویج شفافیت علمی: به اشتراک‌گذاری داده‌ها و منابع در پژوهش‌ها می‌تواند الگویی برای دانشجویان باشد. تقدیر از رفتار اخلاقی: دانشجویانی که در پژوهش‌های خود اصول اخلاقی را رعایت می‌کنند، باید مورد تقدیر قرار گیرند.

ایجاد انگیزه و ارزش‌گذاری؛ ارزش‌گذاری به کیفیت به جای کمیت: ارزیابی پژوهش‌ها باید بر اساس کیفیت و تأثیرگذاری آنها انجام شود، نه صرفاً تعداد مقالات. تشویق به همکاری‌های اخلاقی: ایجاد برنامه‌هایی برای تشویق پژوهش‌های گروهی که بر پایه شفافیت و صداقت بنا شده‌اند. جوایز اخلاق پژوهش: اختصاص جوایزی برای پژوهش‌هایی که به بهترین نحو اصول اخلاقی را رعایت کرده‌اند.

استفاده از ابزارهای فناورانه؛ نرم‌افزارهای بررسی سرقت علمی: معرفی ابزارهایی مانند Turnitin و iThenticate به دانشجویان برای بررسی کارهای خود قبل از ارائه.

پلتفرم‌های مدیریت منابع: آموزش استفاده از ابزارهایی مانند Mendeley یا Zotero برای مدیریت صحیح منابع و استنادها.

نظارت و ایجاد ساختارهای حمایتی؛ کمیته‌های اخلاق پژوهش: تشکیل کمیته‌های فعال در دانشگاه‌ها برای نظارت بر پژوهش‌ها و ارائه مشاوره در زمینه اخلاق. ارائه راهنماهای اخلاق پژوهش: تهیه و توزیع منشورهای اخلاق پژوهش و دستورالعمل‌های شفاف برای دانشجویان. تضمین حمایت از افشاگران تخلفات: ایجاد محیطی که دانشجویان و پژوهشگران بتوانند بدون ترس از عواقب، تخلفات را گزارش دهند.

ایجاد فرهنگ گفت‌وگو و نقد؛ برگزاری همایش‌ها و میزگردها: بحث‌های آزاد در مورد اخلاق پژوهش می‌تواند آگاهی و حساسیت نسبت به این موضوع را افزایش دهد. تشویق به نقد سازنده: دانشجویان باید یاد بگیرند که پژوهش‌های دیگران را با احترام و در چارچوب علمی نقد کنند.

ترویج پژوهش مسئولانه در جامعه علمی، تشویق به پژوهش‌های مرتبط با مشکلات جامعه: هدایت پژوهش‌ها به سمت مسائل مهم اجتماعی و اخلاقی، باعث افزایش حساسیت پژوهشگران نسبت به مسئولیت‌های خود می‌شود.

تقویت ارزش‌های انسانی: تأکید بر اینکه هدف اصلی پژوهش باید بهبود کیفیت زندگی و گسترش دانش باشد، نه صرفاً پیشرفت حرفه‌ای.

پیامدهای روشن و عادلانه برای تخلفات؛ تعیین سیاست‌های مشخص: دانشگاه‌ها باید پیامدهای روشنی برای تخلفات پژوهشی داشته باشند. ایجاد فرصت‌های اصلاحی: در کنار مجازات، فرصت یادگیری و اصلاح برای پژوهشگران تازه‌کار فراهم شود. در کل، ترویج فرهنگ رعایت اخلاق پژوهشی نیازمند اقداماتی جامع و فراگیر است. با تمرکز بر آموزش، الگوسازی، و ایجاد انگیزه، می‌توان این فرهنگ را در میان دانشجویان و پژوهشگران تقویت کرد. این تلاش‌ها نه‌تنها کیفیت پژوهش‌ها را افزایش می‌دهد، بلکه اعتماد عمومی به علم را نیز ارتقا می‌بخشد.

چگونه می‌توان بین نیاز به انتشار مقالات علمی و حفظ اصول اخلاقی تعادل برقرار کرد؟

برقراری تعادل میان نیاز به انتشار مقالات علمی و حفظ اصول اخلاقی با رعایت چند اصل کلیدی ممکن است: کیفیت به جای کمیت: تمرکز بر انتشار مقالات با کیفیت بالا به‌جای تولید انبوه که باعث می‌شود پژوهشگران زمان کافی برای کار دقیق و اخلاقی داشته باشند. برنامه‌ریزی پژوهشی مناسب: مدیریت صحیح زمان و منابع برای جلوگیری از عجله در انتشار و تضمین رعایت اصول اخلاقی. آموزش و آگاهی‌بخشی: ارتقای دانش پژوهشگران در مورد اخلاق پژوهشی و اهمیت صداقت علمی. پایبندی به قوانین نشریات: رعایت دقیق دستورالعمل‌های نشریات برای استناددهی، همکاری و گزارش نتایج. شفافیت در داده‌ها: ارائه داده‌ها و روش‌ها به‌صورت شفاف و باز برای جلوگیری از هرگونه شبهه در نتایج. این اصول تضمین می‌کنند که پیشرفت علمی با حفظ صداقت و مسئولیت‌پذیری همراه باشد.

ترکیب سازوکارهای تشویقی و تنبیهی برای رعایت اخلاق پژوهش
چه راهکارهایی برای مقابله با تقلب علمی مانند دستکاری داده‌ها وجود دارد و تجربه‌های موفق کشورها در این زمینه چیست؟

برای مقابله با تقلب علمی مانند دستکاری داده‌ها، راهکارهایی در سطوح مختلف پیشنهاد شده که با موفقیت در برخی کشورها اجرایی شده است.

آموزش و فرهنگ‌سازی آموزش اخلاق پژوهش: کشورهای پیشرفته مانند آلمان و سوئد دوره‌های الزامی در مورد اخلاق پژوهش برگزار می‌کنند. تشویق به شفافیت: دانمارک پژوهشگران را به اشتراک‌گذاری داده‌های خام در کنار مقالات علمی تشویق می‌کند.

نظارت و داوری دقیق؛ داوری همتا (Peer Review) : سیستم‌های سختگیرانه مانند آنچه در ایالات متحده توسط NIH اجرا می‌شود، بر شفافیت نتایج پژوهش تأکید دارند. کنترل درون‌سازمانی: در ژاپن، دانشگاه‌ها کمیته‌های داخلی فعال برای بازبینی پروژه‌ها و داده‌ها دارند.

استفاده از فناوری؛ نرم‌افزارهای بررسی داده: انگلستان از ابزارهایی برای تحلیل داده‌های پژوهشی و شناسایی الگوهای غیرطبیعی استفاده می‌کند. بسترهای داده‌های باز: اتحادیه اروپا پروژه‌هایی مانند Horizon ۲۰۲۰ را برای انتشار داده‌های شفاف راه‌اندازی کرده است.

مجازات تخلفات؛ اعمال قوانین سختگیرانه: در کره جنوبی، پژوهشگرانی که مرتکب تخلف می‌شوند، از دریافت بودجه‌های تحقیقاتی محروم می‌شوند. ابطال مقالات: چین با بازبینی مقالات علمی منتشر شده، تعدادی از مقالات با داده‌های دستکاری‌شده را ابطال کرده است.

ایجاد انگیزه مثبت؛ تشویق به گزارش‌دهی تخلفات: در هلند، سیستم حمایت از افشاگران تخلفات علمی ایجاد شده است. جوایز اخلاق پژوهش: برخی دانشگاه‌های کانادا جوایزی برای پژوهشگران متعهد به اخلاق پژوهش در نظر گرفته‌اند. ترکیبی از آموزش، نظارت، فناوری و تشویق به شفافیت علمی می‌تواند تقلب علمی را کاهش دهد. کشورهایی که به این اصول پایبند بوده‌اند، توانسته‌اند اعتماد به پژوهش‌های علمی خود را افزایش دهند.

دانشگاه‌ها چه نقشی در آموزش اخلاق پژوهش به دانشجویان دارند؟

دانشگاه‌ها نقشی محوری در آموزش اخلاق پژوهش به دانشجویان دارند، زیرا این نهادها مرکز اصلی شکل‌گیری مهارت‌ها و ارزش‌های علمی هستند. دانشگاه‌ها با مجموعه ای از اقدامات نظیر تدوین برنامه‌های آموزشی؛ ارائه دروس یا کارگاه‌های الزامی در زمینه اصول اخلاق پژوهش و استناددهی. گنجاندن مباحث اخلاقی در تمامی رشته‌های تحصیلی. ایجاد ساختارهای نظارتی: تشکیل کمیته‌های اخلاق پژوهش برای بررسی پروژه‌ها و پایان‌نامه‌ها. نظارت دقیق بر رعایت اصول اخلاقی در پژوهش‌های دانشجویی.

آگاهی‌بخشی و فرهنگ‌سازی: برگزاری همایش‌ها و نشست‌های علمی درباره اهمیت اخلاق پژوهش. ترویج ارزش‌های صداقت، شفافیت، و مسئولیت‌پذیری در میان دانشجویان.

الگوسازی از سوی اساتید: رفتار اخلاقی اساتید و پژوهشگران ارشد، تأثیر مهمی در شکل‌گیری نگرش دانشجویان دارد. نظارت و هدایت دانشجویان برای رعایت اخلاق پژوهش در پروژه‌های تحقیقاتی. می‌توان دانشجویانی تربیت کرد علاوه بر مهارت‌های علمی، پایبند به اصول اخلاقی باشند.

استادان چه کنند؟ وزارت علوم چه کند؟

مسئولیت اساتید در جلوگیری از تخلفات دانشجویان و مسئولیت دانشگاه و نهادهای دیگر مانند وزارت علوم در جلوگیری از تخلف استادان چیست؟

مسئولیت اساتید در جلوگیری از تخلفات دانشجویان

آموزش اخلاق پژوهش: آشنا کردن دانشجویان با اصول اخلاق پژوهش، روش‌های استناددهی صحیح و پیامدهای تخلف.

نظارت دقیق: کنترل مراحل پژوهش و ارزیابی کیفیت و اصالت کارهای دانشجویی، از جمله پایان‌نامه‌ها و مقالات.

الگوسازی: رعایت اصول اخلاقی توسط اساتید به‌عنوان الگوی رفتاری برای دانشجویان.

تشویق به صداقت: تقویت فرهنگ صداقت علمی و تشویق دانشجویان به شفافیت و مسئولیت‌پذیری در کارهای تحقیقاتی.

مسئولیت دانشگاه و نهادهای دیگر در جلوگیری از تخلفات اساتید

ایجاد کمیته‌های اخلاق پژوهش: بررسی تخلفات علمی و اعمال مقررات سخت‌گیرانه برای تخلفات اساتید.

آموزش مستمر: برگزاری دوره‌های آموزشی اخلاق پژوهش برای اساتید و پژوهشگران.

استفاده از فناوری: به‌کارگیری نرم‌افزارهای تشخیص سرقت علمی و نظارت بر اصالت مقالات.

اعمال قوانین بازدارنده: تدوین و اجرای مقررات شفاف برای برخورد با تخلفات پژوهشی اساتید، نظیر تعلیق پروژه‌ها یا محرومیت از بودجه‌های تحقیقاتی.

نظارت وزارت علوم: بررسی منظم کیفیت و صحت پژوهش‌های اساتید و حمایت از گزارش‌دهندگان تخلفات. با هماهنگی بین اساتید، دانشگاه‌ها و نهادهای ملی، می‌توان محیطی سالم و اخلاق‌مدار در پژوهش ایجاد کرد.

صمد خاکسار دانش‌آموخته مقطع کارشناسی از دانشگاه مازندران، کارشناسی ارشد و دکتری از دانشگاه تربیت مدرس در رشته شیمی‌آلی است. وی در سال ۲۰۱۰ به عنوان محقق فوق دکتری در دانشگاه خرونینگن به گروه پروفسور داملینگ پیوست و در سال های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۲ به عنوان پژوهشگر برتر برای طرح انتشاراتی و پژوهشی خود، همچنین در سال ۱۳۹۴ به عنوان پژوهشگر برتر استان مازندران انتخاب شد.

وی در حال حاضر استاد دانشگاه گرجستان تفلیس و رئیس گروه شیمی دارویی است. علایق تحقیقاتی فعلی او به توسعه روش‌های سنتزی جدید برای سنتز کمپلکس های فلزی، ماکروسیکل‌ها، نانوکاتالیست‌ها و طراحی دارو اختصاص دارد. او تا امروز حدود ۱۰۰ مقاله علمی در مجلات معتبر پژوهشی منتشر کرده است.