غمنامه جنگل‌های شمال

به گزارش ایرنا، ۵۰ سال پیش که رفیق مدام جنگل و دریا و صحرا بودیم نشانه ای از چالش های امروزی در عرصه های طبیعی کشور خبری نبود اما از سه دهه اخیر بی‌تامل، غم و غصه زمین و زمان را در همه جای کشور عزیزمان بهتر می‌توانی ببینی، روزگاری بس عجیبی شده است.

کافی است از سمت خط ساحلی شهرستان های غرب مازندران از ابتدای مرز جنگل به مسافت سه کیلومتر به عمق این رویای دل انگیز حرکت کنی که همه دردهای رفته بر این میراث طبیعی را می بنیی به طوری که شکوائیه درختان از تهدید، تخریب، تصرف، معدن کاوی و جنگل خواری را حس می‌کنی.

آری - هرگز روزی باور نمی‌ کردیم ریه های زمین را تخریب کنند و یا پهن دشت فلات ایران بی آب شود و در آرزوی باران دستان به آسمان برد و خشکسالی های مستمر بر تشنگی این سرزمین بیفزاید و یا جشن پرندگان را در آسمان جنگل و دشت نبینیم و مهمتر رانش زمین هرگز در ذهن جنگل خطور نمی کرد.

می‌گویند الزامات عصر کنونی این است که ندیده‌ها را باید دید و نشنیده‌ها را باید شنید اما آن سوی سخن، که به قول صاحبنظران این همه تخریب و تهدید و نابودی در عالمی که عقلانیت خشک می‌خواهد فرمانروای محض باشد و فجایعی را ببار بیاورد، پذیرفتنی هم نیست.

تا کی باید غم تو را سرود ای جنگل، چه کسانی همچنان سینه‌های بکرت را می‌شکافند و بر این اطلس تمام نمای نقاشی الهی این همه درد می‌ریزند؟ آیا کسی نیست از این همه تهدید و تخریب و تصرف جنگل بگرید و بپاخیزد؟، چه شده است فلات بزرگ ایران را که در غم آب و خشکسالی و آلودگی هوا و تخریب محیط زیست می‌نالد و چشمه‌ها و رودها و قنات و جنگلش فریاد وااسفا سر می‌دهند، جنگلش بدتر از بیابانش و بیابانش بدتر از خیابانش مشکل حاد دارند.

دردا، خجالت‌آور است در عصر پیشرفت علوم، چنین بلایی بر سر جنگل های هیرکانی آورده‌ایم که در تاریخ بی‌سابقه است، آه! علاوه بر استمرار قتل عام درختان، آتش سوزی ها، شهرک و ویلاسازی ها، معدن کاوی ها - رانش های وسیعی را در این عرصه ها می‌بینیم وحشتناک، که با تو از غمی مضاعف حرف می‌زنند که ای انسان، چرا بیدار نمی‌شوی. چرا ریه های خودت را نابودی می کنی. دست از تخریب بردار.

نگارنده گزارش همگان را دعوت می کند تا به هر بهانه ای برای تلطیف روح و روان به جنگل بروند تا مصداق تهدیدهای گوناگون از جمله شکاف ها و رانش ها و مرگ درختان ناشی از آن را مشاهده کنند که دستان ناپاک چه فاجعه‌ای ببار آورده اند و این چنین بیرحمانه هندسه جنگل را آشفته کرده‌اند، به قول آن شاعر صحبت از مرگ یک درخت نیست وای جنگل را بیابان می کنند.

سوال مردم این است، چرا برای چالش های یادشده از جمله رانش در جنگل تدبیری نمی‌اندیشیم؟ دست روی دست گذاشتیم فقط حرف می‌زنیم، چرا به هشدارهای پیدا و پنهان آن بی‌توجه شده‌ایم؟ برنامه‌ نهادهای اجرایی برای رفع اوضاع وخیم جنگل و محیط زیست چیست؟ تیغ برنده قانون کجاست.

چه کسانی جنگل های جلگه ای شمال ایران را در ۵۰ سال اخیر به نابودی کشانده اند که امروز اندکی از آن باقی نمانده است، چرا اطلاع‌رسانی در این زمینه را نادیده می‌گیریم، چرا زمان برای ما مهم نیست، چرا فرهنگ حفاظت از جنگل را در نظام آموزشی نهادینه نکرده‌ایم؟ آیا راهبرد توسعه این است که زمین و خاک و محیط زیست و جنگل را نابود کنیم، چرا در امورات عمومی جامعه مدیریت علمی نداریم؟ چرا مسوولیت اجتماعی در جامعه پررنگ نیست و دهها چراهای دیگر.

جنگل های شمال بنا به گفته شماری از صاحبنظران امر با مشکل جدی رانش زمین مواجه است، معضلی که سال به سال خسارت هایی فراوانی به این عرصه ها وارد می کند که ضروری است علاوه بر افزایش آگاهی عمومی جامعه و برخورد قانونی، برای تهیه و تدوین نقشه علمی مناطق رانشی تدابیر ویژه ای اندیشیده شود.

جنگل‌های هیرکانی با افزون بر ۲ میلیون هکتار وسعت از آستارا در شمال استان گیلان شروع می شود و تا گُلی‌داغ در شرق استان گلستان به طول تقریبی ۸۰۰ کیلومتر و عرض ۲۰ تا ۷۰ کیلومتر پراکنش دارد. بخشی کوچکی از جنگل‌های هیرکانی هم معادل ۲۰ هزار هکتار در کشور آذربایجان قرار دارد.

رانش زمین (Landslide) یا زمین لغزش به حرکت لایه‌های رسوبی غیر متراکم و متراکمی بر روی سطح شیبدار که ناپایدار شدند گفته می شود و علت های متفاوتی چون زمین لرزه یا راه سازی و معدن کاوی ها سبب پیدایش این رخداد می شود.

به اعتقاد کارشناسان، عامل حرکت توده رسوبی، تغییرات آب های زیرزمینی، به هم خوردن یا تغییرات شیب زمین، نیروی جاذبه، زلزله، معدن کاوی، جاده سازی، باران یا فشار منفذی سیالات، سبک سازی پایین دست توده و سایر موارد سبب رانش یا لغزش زمین می شود.

بنا به آمار موجود، منطقه شمال ایران به طور تقریبی نیمی از پنج هزار زمین لغزش شناسنامه دار کشور را دارا هستند و به گفته مسوولان امر این میزان لغزش ها در سال های اخیر افزایش یافته است.

رانش، درد مضاعف جنگل

کارشناس ارشد منابع طبیعی در استان مازندران با اشاره به معضل فراگیر رانش زمین در جنگل های شمال گفت : برآیندها نشان می دهد که این چالش در کنار دیگر معضلات فراروی این عرصه ها از تهدید و تخریب و تصرف گرفته تا خشونت های دیگر این اکوسیستم را به سمت نابودی پیش می برد.

مجیدرضا محمودی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: متولیان امر باید رانش زمین یا زمین لغزش در جنگل به عنوان ریه های کشورمان را جدی بگیرند و برای آن راهکارهای علمی ارایه کنند، در این امر مهم زمان خیلی مهم بوده و نباید آن را از دست داد.

وی تصریح کرد : هر روز به عناوینی خبری از تهدید و تخریب و تصرف جنگل های شمال را در رسانه ها می شنویم و این خبرهای روز افزون مبین چیست؟ پس ما نتوانستیم امر مهم حفاظت از عرصه های طبیعی را در جامعه و نظام آموزشی فرهنگ سازی کنیم.

این فعال و کنشگر محیط زیست ادامه داد : طرح مدیریت پایدار جنگل های شمال "هیرکانی" نیاز ضروری این میراث طبیعی ارزشمند بوده که باید هرچه زودتر به اتمام برسد چرا که در این طرح های راهگشا به طور قطع مشکل رانش هم مورد بررسی قرار می گیرد.

تهیه طرح مدیریت پایدار جنگل های شمال به گفته کارشناسان امر در صورت اتمام آن همه چالشها و نیازهای مربوط از حفاظت و احیا گرفته تا سایر بهره برداری مدنظر اعم از گردشگری، اقتصادی و علمی را تامین خواهد کرد.

محمودی با بیان این که ارزش جنگل های شمال قابل مبادله با جنگل های دنیا نیست و بسیار با ارزش است، گفت: جذب اکسیژن و کربن و گرد و غبار و آب از جمله شاخص های این عرصه هاست بنابراین باید با رویکرد علمی آن اکوسیستم زنده را حفظ کرد تا آیندگان بر ما خورده نگیرند.

وی اظهارکرد: بنا به مشاهدات و گزارش های مردمی جنگل‌های شمال این موزه طبیعی در زمان حاضر با معدن‌کاوی‌های گسترده مواجه است که باید برای درمان آن تدابیر ویژه ای اتخاذ کرد و حتی قوای سه گانه برای رفع چالش های فراروی جنگل از جمله رانش برنامه ریزی جدی داشته باشند.

قدمت جنگل های شمال ایران به حدود ۳۰ تا ۴۰ میلیون سال قبل بر می گردد و دارای ۹۰ گونه درختی و ۲۱۱ گونه درختچه ای و هزار و ۵۵۸ گونه علفی و بوته ای است، مساحت این عرصه ها در حدود یک درصد جنگل های اروپاست ولی تعداد گونه های آن ۱۶ درصد گونه های موجود در کل قاره اروپاست.

این مقایسه ها نشان می دهد جنگل های هیرکانی در شمال ایران با وجود مساحت کم، تنوع گونه ای بسیار زیادی دارد و از این نظر و به دلیل تنوع زیستی و گستردگی ذخایر ژنتیکی، شایسته حفاظت و حراست و تحقیقات بیشتری است.

حفاظت جنگل وظیفه همگانی است

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری غرب مازندران گفت : جنگل های هیرکانی یکی از مهمترین و قدیمی ترین جنگل های جهان بوده که حفاظت از آن وظیفه همگانی است.

مهرداد خزایی پول در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود : جنگل های هیرکانی بیش از ۴۰ میلیون سال قدمت دارد و نقش بسیار ارزشمندی رو در تامین اکسیژن و هوای پاک در ایران و جهان بازی می کند که باید برای حفاظت از این عرصه ها تلاش همه جانبه داشته باشیم.

وی حفاظت از منابع طبیعی را بدون مشارکت مردم امکان‌پذیر ندانست و گفت: لازمه دستیابی به توسعه پایدار، حفاظت از منابع طبیعی به عنوان بستر توسعه و زیربنای توسعه همه جانبه کشور است.

خزایی پول خاطرنشان کرد : حفاظت از عرصه و اعیان منابع طبیعی و ذخائر جنگلی و جلوگیری از تخریب و تجاوز این مواهب الهی وظیفه‌ای همگانی بوده که همه تلاش های این اداره کل در حفظ و حراست از این عرصه ها متمرکز شده است.

زمین لغزش مهمترین موضوع سال های اخیر

مدیرکل حفاظت آب و خاک سازمان منابع طبیعی کشور گفت : لغزش ها در سال های اخیر یکی از مهمترین موضوع تخریب سرزمین حوزه فرسایش خاک بوده است با توجه به این که ایران با میانگین سالانه ۱۵.۴ دهم تن در هکتار به لحاظ فرسایشی وضعیت قابل قبولی ندارد و از میانگین های جهانی فاصله دارد بنابراین عزم و اراده ملی را می طلبد که برای مدیریت این فضای در حال تغییر از جمله تنش های تغییر اقلیم و تغییرکاربری اراضی و تغییر الگوهای بارشی برنامه علمی داشته باشیم.

حمید نوری در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در نوشهر افزود : منطقه شمال ایران به طور تقریبی نیمی از پنج هزار لغزش شناسنامه دار کشور را دارا هستند و پیش بینی ها این است که این میزان لغزش در سال های اخیر بنا به عکس های هوایی و بازددیدها صورت گرفته بیشتر شده است و ممکن است تا ۲ برابر به ویژه در یک دوره پنج ساله اخیر این افزایش یافته است.

وی اظهارکرد: عمده این لغزش ها در سه موضوع تقسیم بندی می شود که یکی زمین لرزه هایی است که ممکن است در مناطق حساس زمین شناسی و خاک شناسی با شیب هایی که امکان تغییر جابجایی خاک در آن وجود دارد رخ بدهد.

تخریب جنگل ها نقش کلیدی در ایجاد لغزش ها دارد

وی خاطرنشان کرد : موضوع دوم تغییرکاربری اراضی است که به ویژه تخریب جنگل ها و مراتع نقش کلیدی را در ایجاد لغزش ها دارند، نقشه ها نشان می دهد مناطق تخریبی جنگل ها با مناطقی که لغزش ها شکل گرفته همخوانی دارد.

مدیرکل حفاظت آب و خاک سازمان منابع طبیعی کشور یادآور شد : به طور طبیعی تغییرات پوشش گیاهی می تواند و مطالعه نیابتی در شناسایی لغزش های منطقه موثر باشد.

نوری اضافه کرد : موضوع سوم بارش ها و مقادیر حدی بارش ها تحت تاثیر تغییرات اقلیمی است که خشکسالی های پر تکرار و سیلاب و مدل بارش ها و رواناب ها را تغییر داده و مدیریت کردن بارش ها و رواناب بدون رابطه امکان پذیر نیست، این عوامل شاید در کنترل ما نباشند اما کلیدی ترین موضوعی که در کنترل ما است آن را می تواند استفاده بکند و آن موضوع جاده ها، ساخت و سازها و معدن کاوی ها است بنابراین ما نمی گوییم توسعه شکل نگیرد و یا جاده سازی ها رخ ندهد بلکه باید با پیوست های قطعی زیست محیطی با سنجه هایی که لغزش ها را بتوانیم پایش کنیم، جلوی حساسیت های اراضی و زمین ها و اکوسیسم ها را بگیریم.

وی ادامه داد: آنچه که خیلی مشخص است طبق آمار جهانی که در کنفرانس فائو در رم مطرح شد عددی که برای هر تن فرسایش از دست رفته داریم به طور معمول از بین ۲۸ تا ۸۰ دلار است این که خاک از دست رفته در گالی ها و لغزش ها، سهم بیشتری از فرسایش سطحی را دارد.

نوری بیان کرد : بنابراین لغزش ها با توجه به آنکه تا به امروز سهم جدی در شمال ایران دارد، تنها از دست رفتن خاک شان می تواند چه سهمی بزرگی در کاهش ارزش اقتصادی منطقه داشته باشد هرچند محاسبات مربوط به اثر اینها در تخریب زیرساخت ها و در مهاجرت و موضوعات اقتصادی و اجتماعی لحاظ می شود که نیازمند یک بازبینی ارزشگذاری این تخریب به صورت جدی است.

وی تصریح کرد : بخش منابع طبیعی منطقه البرز نقش کلیدی را در حفاظت تنوع زیستی و اکوسیستم های شمال ایران بازی می کند که علاوه بر این، این منطقه یک منطقه مهم کهن جهانی است، تمدن و ویژگی های زندگی مردم منطقه اثر انگشت مهمی بر تمدن جهانی دارد.

ضرور تامین اعتبار

این مسوول سازمان منابع طبیعی کشور با بیان این که حفاظت از سرزمین فقط آب و خاک و بخش های از اکوسیتسم نیست تاکید کرد که همه یک اکوسیستم یا بوم سازگان نیازمند حمایت هستند.

نوری تاکید کرد: در نظر گرفتن اعتبارات ویژه برای استان های شمالی ضروری است که به طور ویژه در اداره کل منابع طبیعی غرب مازندران (نوشهر) قرار است یک نقشه خطر و پتانسیل لغزش را به طور دقیق به روز از وضعیت منطقه داشته باشیم تا حفاظت از آن را جدی بگیریم.