یلدا، جشن مهر و دوستی در فرهنگ کهن لرستان

به گزارش ایرنا، آیین شب یلدا در لرستان به شُوچله معروف است و ریشه این آیین به هزاره سوم و چهارم پیش ‌از میلاد بر می‌گردد.

مردم این دیار در گویش لری خود به این شب اول قاره می‌گویند که به همراه آداب و رسوم ویژه‌ای اجرا می‌شود و از گذشته‌های دور نسل به نسل انتقال یافته است.

اکنون نیز بعنوان یکی از آیین های سنتی و کهن دیار لرستان ریشه در قدمت تاریخی و فرهنگی این استان دارد،که همچنان در میان نسل های مختلف این استان با آپیین ها و سنت های دیرینه برگزار می شود، به نحویکه داستان ها و سنن این شب طولانی سینه به سینه منتقل شده است.

دیار لرستان، گنجینه ای از آئین و سنن را در روزگاران و مقاطعی از تاریخ خود با فرهنگ و عقاید مردمان این سرزمین در تار و پود تاریخ تنیده است، سنت هایی که در هزاره های تاریخ همواره ارزش آفرین بوده و نسل به نسل منتقل شده اند و بی شک تعدد و تنوع آداب و رسوم، عقاید، فنون، فرهنگ و دانش بومی لرستان در طول قرن های تاریخ عظیم ترین داشته و میراث قوم لر را خلق کرده است.

در این میان یلدا آیین کهن مهر و دوستی در تاریخ غنی لرستان است که به قدمت فرهنگ این دیار هرساله در شب چله جشن زایش مهر و دوستی، توسط قوم لر برپا می‌شود، سرزمین لرستان همواره در طول تاریخ، شاهد مناسبت و رویدادهای مختلف در قالب آیین هایی منحصر به فرد و شایسته این قوم اصیل بوده و پایبندی به این آیین ها و بهره گیری از سبک زندگی نیاکان در میان مردم لر همچنان پاس داشته می شود.

جشن ها؛ سنت ها و تجلیات زندگی؛ آداب و رسوم اجتماعی، آیین های به جا مانده از اجداد و نیاکان لرستان در کنار آثار باستانی لرستان منحصر به فرد این استان گویایی اصالت فرهنگی و تاریخ غنی این دیار در ابعاد گوناکون است و این در حالی است که یافته های سال های گذشته در این سرزمین همواره تاکیدی بر پیشینه تاریخی این سرزمین است.

آیین شب یلدا از گذشته های دور تاکنون با برگزاری آداب و رسوم سنتی در نقاط مختلف ایران فرصتی برای همدلی و همنشینی با اقوام و بزرگان فامیل، جشنی برای آغاز فصل سرما و زمستانی سپیدپوش و نمادی از همدلی اقوام ایرانی و اتفاق نظر بر گرامیداشت این شب است.

علاوه بر جذابیت آیین ها و سنن مختلف شب یلدا، سرکشی به خانواده و دید و بازدید اقوام و بزرگان از بارزترین ویژگی های این شب آیینی است که در دین مبین اسلام نیز مورد تاکید قرار گرفته است، از طرفی در تاریخی کهن لرستان شب چله فرصتی برای سرکشی و بزرگداشت مهر بانوان این دیار به شمار می رود.

مردم دیار لرستان با فرهنگی غنی و قدمتی کهن همچون دیگر اقوام ایرانی همواره آیین‌های شب یلدا را ارج نهاده و از چند روز قبل از رسیدن آن شب، خود را برای برگزاری آیین‌های ویژه مهیا می‌کنند.

یلدا آیینی کهن در تاریخ هزاره های لرستان

بر اساس منابع مختلف و به گفته باستان شناسان، یلدا به زمان بین غروب آفتاب ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب اول ماه دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود، به طور معمول خانواده‌های ایرانی در شب یلدا، شامی فاخر و همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه را مهیا و دور هم صرف می‌کنند.

ایرانیان یلدا را به عنوان بلندترین شب سال و نماد روشنی می دانند و از ایران کهن تاکنون جشن یلدا را با هدف گرامیداشت این ۲ و همچنین امید به زمستانی نه چندان سخت برپا می کنند که در لرستان نیز که مهد فرهنگ غنی ایرانی بوده شب یلدا یا ' شو اول قاره' با آداب و رسوم خاص خود همراه است و مردم این دیار سعی می کنند در حد بضاعت خود به هر نحو که شده این آداب را به جا بیاورند.

روز آخر آذرماه، خانه تکانی توسط کدبانوها و زنان لرستانی آغاز و همزمان با این خانه تکانی حال و هوای دل مردمان لر نیز طراوت و تازگی می یابد؛ زنان لرستانی با تمام هنر و سلیقه خود سعی در یک سفره آرایی چشمگیر و سبقت از یکدیگر دارند و در این میان می توان گفت، یکی از اصلی ترین غذاهای لرستان به ویژه خرم آباد انواع غذاهای کبابی از جمله جوجه کباب و کوبیده است.

رفته رفته با نزدیک شدن به غروب آخرین روز پاییز در همه خانه های لرستان بوی گندم بو داده به مشام می رسد، گندمی که اصطلاح 'گندم شیر' دارد و آنرا در شیره می‌خیسانند و زردچوبه و نمک را با آن مخلوط سپس روی ساج برشته و همراه بادام، گردو، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می‌کنند که البته سال های اخیر سایر تنقلات از جمله پسته، گردو و بادام نیز جایی در سبد شب یلدای لرستانی ها برای خود باز کرده اند.

بعد از صرف شام مفصل، شب نشینی، دید و بازدید اقوام، فال حافظ و فال ۴۰ سرود به همراه صرف انار و هندوانه آغاز می شود.

یلدا جشنی برای زایش مهر و مهربانوان ایرانی در فرهنگ لرستان

مدیرکل میراث فرهنگی؛ صنایع دستی و گردشگری لرستان با بیان اینکه آئین شب یلدا یا "شو چله" سال ۹۰ در فهرست میراث معنوی به نام لرستان ثبت شده است و در ایران قدمتی به درازای تاریخ دارد، گفت:"یلدا/ چله" به‌عنوان نوزدهمین عنصر میراث‌ فرهنگی ناملموس کشورمان مشترک با کشور افغانستان به ثبت جهانی رسید.

عطا حسن پور افزود: شب یلدا آئینی کهن و مربوط به دین مهر و مهر پرستی در دوران قبل از زرتشت است که شواهد مهر پرستی را در دوران هخامنشیان و اشکانیان نشان می دهد و در دوره ساسانیان تلاش می شد تا آثار این آئین از بین رود.

وی اظهار داشت: در اثر جنگ های ایران و روم در دوره های اشکانیان و ساسانیان حدود ۲۷۰ سال قبل از تولد مسیح آئین میترائیسم وارد اروپا شد و حدود ۶ قرن در آنجا رواج داشت و امپراطوران بزرگ روم از جمله نرون مهرپرست بودند.

حسن پور ادامه داد: آئین مهرپرستی براساس مهر ورزی، دوستی و پاکی بوده و اسرار بسیاری از این دین بیان شده است که دارای هفت مرحله بوده که سیر و سلوک در مرحله هفتم سپری شده است.

این پژوهشگر و باستان شناس لرستانی گفت: بر اساس شواهد آئین مهر، مهمترین عنصر این آئین، یلدا شب زایش مهر است که یک بانوی ایرانی که فرزند ناهید بوده شب اول زمستان درون غاری متولد شده است.

حسن پور افزود: در لرستان نیز شب اول زمستان شعر" امشو اول قهاره " توسط برخی از جوانان خوانده می شود که برگرفته از رفتن ناهید به غار برای تولد مهر و زایش آب و چشمه است.

وی عنوان کرد: در شب تولد مهر، ناهید غذایی نداشته و اکنون در سنن لرستان مرسوم است که جوانان در پشت بام ها آئین شال درکنی را به جا می آورند و همچون ناهید تمنای غذا برای مهر را دارند.

وی ادامه داد: در آئین مهرپرستی هر کجا محراب بوده آب و چشمه جاری نیز بوده است که در لرستان شواهد بسیاری در این مورد وجود دارد و غار کوگان با هفت آب انبار مکانی برای عبادت مهرپرستان و در اتاق آخر این غار تاریکی مطلق است، چراکه مهرپرستان خدای نور را در عمق تاریکی جستجو می کردند.

حسن پور عنوان کرد: تنگ باباعباس و قلعه ویزن یار شهر رومشکان نیز محرابه هایی از مهر پرستی دارند که در دوران ساسانیان تبدیل به آتشکده شده است.

وی افزود: در لرستان مرسوم است شب یلدا غذاهای قرمز، گرم و رنگارنگ استفاده شود، چراکه شب زایش مهر گاوی در غار قربانی می شود که دیگر جانوران از آن تناول می کنند و در حقیقت قربانی تولد مهر است و بر این اساس مردم دیار لرستان سعی بر قربانی کردن گوسفند دارند.

وی اظهار داشت: یلدا در ایران باستان بیش از عید نوروز ارزش داشته و هیچ آئینی نیز به عظمت این شب نبوده است که در لرستان نیز نسبت به دیگر مناطق با آئین ویژه و مرتبط‌تری پاس داشته می شود .

این باستان شناس لرستانی گفت: گرامیداشت شب یلدا در ایران باستان به دلیل گرامیداشت مقام زن بوده که در این شب طولانی یک ایزد بانو متولد شده و بر این اساس بین لرستانی ها مرسوم است، در این شب برای خواهران و دختران خانواده کادوهایی تهیه می کنند که برای احترام به مقام آنان در گذشته گاو و گوسفند هم قربانی می شده است.

حسن پور با اشاره به اینکه ابوریحان بیرونی دین مسیحیت را مشابه دین مهر پرستی دانسته است، ادامه داد: گفته می شود حضرت مسیح نیز همچون مهر بدون پدر در شب اول زمستان متولد شده است.

وی با بیان اینکه در دین اسلام آب را مهر حضرت فاطمه (س) می دانیم و مقام زن به پاسداشت شخصیت این بانوی گرامی اسلام ارزشمند و گرامی است، تصریح کرد: لرستان در ایران باستان دیار گرامی داشتن مقام زن و ارج نهادن به این عنصر مهم خانواده بوده است.

شب یلدا (شو چله) نمادی از تاریخ و میراث لرستان

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان بیان کرد: با گذشت سالیان دراز هنوز مردم افسانه امیل و ممیل و ششله و چارچار زمستان را می‌دانند و در کوی و برزن روستاها و مناطق قدیمی نوجوانان با آویزان کردن شال پشت بام خانه همسایه، هدیه دریافت می‌کنند که این آیین بخشی از میراث لرستان است.

عطا حسن پور گفت: از آنجایی که شب یلدا در لرستان هنوز هم با آداب و آیین خاصی به سبک و سیاق قدیمی برگزار می‌شود، شبی اساطیری و بخشی از تاریخ و میراث استان است.

وی ادامه داد: یکی دیگر از سنت‌های این شب در لرستان تهیه غذا و شام مخصوص این شب است و همچنین تنقلات ویژه لرستان که قدیمی‌ترین آن شامل گندم‌شیر یعنی گندمی که مدتی در شیر خیسانده شده و برای شب یلدا برشته و سرو می‌شود، پسته وحشی نیز یکی از آجیل‌های مخصوص این شب است که در طبیعت لرستان نیز وجود دارد و همراه با آجیل شب یلدا در لرستان مصرف می‌شود.

حسن‌پور عنوان کرد: انار نیز به علت رنگ قرمز و نماد گرمابخش بودن در شب یلدای لرستان جایگاه ویژه‌ای دارد، بخصوص اینکه نقش انار در یافته‌های باستان‌شناسی این استان کشف شده و آنچه از گچ‌ بری‌ها نمایان است، این میوه از دوره ساسانی در استان کشت می‌شده و یکی از میراث آن می باشد.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی لرستان افزود: ما لرستانی‌ها و مردم ایران‌ از لحاظ باستانی بودن این شب، یلدا را ارج می‌نهیم که پیشینه تاریخی این شب نماد زایش، ایزد مهر و تاریخ ایرانیان است.

فال 'چل سرو'

مجموعه ابیات 'چل سرو' (۴۰ سرود) سراسر به زبان لکی و متعلق به قوم لک و ادبیات و فرهنگ آن بوده است که با توجه به لک زبان بودن بخش های وسیعی از لرستان و ارتباط لک زبانان با سایر اقوام در سراسر استان گسترش یافته است.

گرفتن فال چل سرو و خواندن ۴۰ بیت شعر، همانند تفال به حافظ در میان لرستانی ها رواج دارد، تفالی که لرستانی ها برای شروع فصل سرما و زمستان می زنند و گاهی اوقات نیز به نیت خاصی فال می گیرند.

در چل سرو یک نفر از بزرگان خانواده ۴۰ عدد از دانه های تسبیح را شمرده و جدا می کند و سایر بزرگترها که اشعار چل سرو را می دانند به نوبت مصرع های نخست این اشعار را می خوانند و به ازای هر مصرع، یک عدد دانه تسبیح شمارش می شود.

البته فرد تسبیح به دست باید تسبیح را از بقیه افراد مخفی کند تا متوجه نشوند ۴۰ دانه تسبیح کی به اتمام می رسد، تا اینکه چهلمین مصرع که به چهلمین دانه تسبیح می رسد به عنوان نتیجه تفال اعلام می شود.

پس از آن، مصرع دوم تفال نیز خوانده و تعبیر آن هرچه که باشد به منزله خوب یا بد بودن نتیجه نیت مورد نظر است.

'خدات و بین د دو گل ژوهار، اول اسب و زین دوم ژن و مال' به معنی 'خدا ۲ گل بهاری به تو بدهد، اول اسب و زین دوم زن و دارائی، 'تلی ژ زلفت پاونی پامه، گری نوینمت آخر دنیامه' به معنی 'تاری از زلفانت پایبند پای من است، لحظه ای نبینمت آخر دنیای من است، 'هر صو و سحر بانگ خروسان ، شوره تلمیت بار تازه عروسان' به معنی 'هر صبح و سحر بانگ خروس ها، صدای پای کاروان تازه عروس ها می آید' نمونه هایی از ابیات فال چل سرو هستند.

شال دُرکنی و امشو اول قاره
یکی از پر هیجان ترین بخش های شب یلدا در لرستان اجرای آیین "شال دُرکنی" (آویزان کردن شال از پشت بام خانه به حیاط خانه ها) است که مورد علاقه اقشار مختلف و گروه های سنی متفاوت قرار می گیرد.

پس از صرف شام، پسرهای نوجوان هر خانه با در دست گرفتن چادرهای مشکی و رنگی از طریق پشت بام منزل خود به پشت بام همسایه ها می روند و با سردادن اشعاری، صاحبان خانه ها را به بیرون از منزل می کشانند.

در واقع با توجه به بافت سنتی بسیاری از مناطق لرستان، خانه ها دوش به دوش یکدیگر قرار گرفته است و به راحتی می توان تا چندین خانه را از طریق پشت بام ها سرکشی کرد.

دراز کردن شال یا چادری از پشت بام همسایه برای دریافت آجیل و میوه از سوی دیگر همسایگان و خواندن اشعاری به همین منظور از برنامه‌های ویژه شب یلدا در شهرهای مختلف لرستان است.

نوجوانان و جوانان به پشت بام همسایه خود می روند و در حالی که چادر همراه خود را از پشت بام به حیاط منزل همسایگان آویزان کرده اند با خواندن اشعار کوتاه، رسیدن یلدا را خبر می دهند و برای اهل منزل آرزوی خیر و برکت می کنند، پس از خواندن اشعار با صدای بلند، صاحب خانه در شال و یا چادر آنها آجیل، شیرینی و میوه و گندم شاهدانه می‌گذارد.

'امشو اول قاره، خیر د هونت بواره' امشب اول یلدا یا اول زمستان است خیر و برکت در خانه ات باشد، 'نون و پنیر و شیره، کیخا هونت نمیره' نان و پنیر و شیره کدخدا (صاحبخانه) خانه ات نمیرد، 'چی به علی کوشکه بیاره' چیزی بده علی کوچولو یا بچه ات بیاورد، اشعاری است که توسط جوانان و نوجوانان خوانده می شود.

تفال به دیوان حافظ و شاهنامه خوانی

خواندن دیوان حافظ و تفال به آن، شاهنامه فردوسی و داستان سرایی از دیگر آدابی است که در شب یلدا زینت بخش محافل گرم مردم این دیار بوده و از محبوبیت ویژه‌ای نیز برخوردار است.

شاهنامه خوانی از گذشته های دور تاکنون از آیین و رسوم لرستان است، به طوریکه شاهنامه معمولا به دست بزرگ ایل و در پایان به دست بزرگ خانواده خوانده می شده است و همواره جوانان سعی در یادگیری و از بر کردن آن داشتند، زیرا افتخار بسیار بزرگی در میان این قوم محسوب می شده است.

دلیل اصلی جذابیت شنیدن شاهنامه خوانی در آن بود که نقالان با طرز بیان خاص، تکیه کلام ها، حرکات و تا حدودی نقش قهرمانان را بازی کردن، تاثیر داستان را صد چندان می کردند.

پیش از رواج رادیو و تلویزیون و دیگر ابزارهای سرگرم کننده امروزی، بازار جذاب شاهنامه خوان و نقال بازگو کننده داستان های حماسی و پهلوانی که شاید از میان شاگردان آنها تنها چند نفر باقی مانده باشند، بیشتر خریدار داشت، اما امروز این کار کمتر خریدار دارد و جای خود را به رسانه های جمعی و مجازی داده است.

در شب های دراز زمستان کار نقل رواج بسیار داشت و نقالان داستان های ابومسلم، داراب نامه و سمک عیار را با چاشنی هایی از شعر و آواز حکایت می کردند و به تدریج به منابع دیگری روی آورده و در این میان شاهنامه فردوسی بیش از همه مورد توجه قرار می گرفت و داستان رستم و سهراب مهمترین مقام را داشت و امروز نیز داستان «سهراب کشی» شهرت بسیاری دارد.

قربانی کردن گوسفند و تقسیم آن به ۴۰ قطعه رسم فراموش شده یلدا در لرستان

قدیمی‌ترهای لرستان از رسم و رسومی در شب یلدا سخن می گویند که دهه های اخیر به فراموشی سپرده شده است، رسمی که در آن پس از قربانی کردن یک گوسفند و تقسیم آن به ۴۰ بسته، ذخیره غذایی زمستان آماده می شد.

در این آیین که بیشتر در محیط های عشایری و روستایی انجام می شد، گوسفند ذبح شده را دوباره در پوست خود نگهداری می کردند تا در سرمای زمستان، جیره غذایی مناسبی برای خانواده باشد.

لرستانی ها همچنین از اول دی تا ۴۰ روز بعد را چله بزرگ می نامند و گوسفند قربانی شده را برای این ۴۰ روز نگهداری می کنند.

تا روز ۴۴ زمستان را به عنوان سردترین و سخت ترین روزهای سرما می دانند و در وصف آن اینگونه سروده اند: 'چارم و ری چلته' به این معنی که این چهار روز به اندازه تمامی ۴۰ روز نخست زمستان سرد و طاقت فرسا است.

گندم شادونه یکی از تنقلات شب یلدا در لرستان

گندم شادونه آجیل مردم لرستان در شب چله است که برای درست کردن آن گندم را در شیر خیسانده، سپس زردچوبه و نمک را با آن مخلوط کرده و آن را روی ساج (تابه) برشته می کنند و همراه خلال بادام، گردو، پسته، کشمش، سیاه دانه و کنجد مخلوط می کنند و در شب یلدا می خورند.

پخت انواع شیرینی‌های محلی از جمله تنقلاتی است که مردم این دیار در شب یلدا از آنها استفاده می‌کنند.

غذای مخصوص مردم لرستان در شب یلدا بوقلمون، گوسفند، سبزی پلو ماهی و خورشت سبزی است و بنا به سنت دیرینه، اغلب خانواده‌های لرستانی شب یلدا را در کنار بزرگان طایفه به ویژه پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌های خود سپری می‌کنند.