افزایش وزن آفریقا در «بریکس» و فرصت‌های تازه برای ایران

به گزارش ایرنا ، دو کشور آفریقایی مصر و اتیوپی در کنار امارات عربی متحده از حوزه خلیج فارس در کنار جمهوری اسلامی ایران در ابتدای سال ۲۰۲۴ به عضویت «بریکس» در آمدند. شانزدهمین اجلاس سران «بریکس» روزهای ۲۲ تا ۲۴ اکتبر سال ۲۰۲۴ (اول تا سوم آبان ۱۴۰۳) در حالی در «کازان» روسیه برگزار شد که چهار عضو جدید شامل جمهوری اسلامی ایران، مصر، اتیوپی و امارات برای اولین بار به عنوان اعضای رسمی و دائمی در این اجلاس شرکت داشتند.

این در حالی است که پس از پیوستن آفریقای جنوبی به گروه «بریک» (برزیل، روسیه، هند و چین) در سال ۲۰۱۰ و تبدیل آن به «بریکس»، هم اکنون با عضویت مصر و اتیوپی وزن و جایگاه قاره آفریقا در بریکس افزایش یافته است و همین مساله فرصت‌های تازه‌ای برای همکاری‌های بین‌المللی در حوزه‌های مختلف از جمله سیاسی و اقتصادی در اختیار ایران قرار می‌دهد.

در حدود ۳۵ کشور دیگر شامل چندین کشور آفریقایی خواستار عضویت در بریکس پلاس هستند. اما سران کشورهای عضو بریکس در نشست آبان ماه امسال در پاسخ به درخواست‌های عضویت، تصمیم گرفتند که فعلا عضو جدید به این گروه اضافه نشود و برخی کشورها به صورت شریک به بریکس ملحق شوند. اوگاندا از جمله ۹ کشوری است که از ابتدای سال ۲۰۲۵ به عنوان «شریک» به بریکس خواهد پیوست. الجزایر و نیجریه نیز از جمله کشورهایی بودند که برای تبدیل به شریک بریکس دعوت شده‌ بودند اما فعلا پاسخ رسمی نداده‌اند هر چند دولت روسیه رئیس بریکس در سال ۲۰۲۴ در ماه دسامبر اعلام کرد که انتظار می‌رود این کشورها نیز در آینده نزدیک پاسخ خود را اعلام کنند. همچنین کشورهای بورکینافاسو، زیمبابوه، کنگو، مراکش، سنگال، چاد ، گینه استوایی و سودان جنوبی نیز از جمله کشورهایی هستند که به مشارکت در فعالیت‌های بریکس و عضویت در این سازمان علاقه نشان داده و در صف پیوستن به این سازمان هستند.

در حالی که تعداد اعضا و حوزه نفوذ بریکس در جهان بخصوص با عضویت کشورهای بیشتری از آفریقا افزایش می‌یابد، جلسات این سازمان موقعیت و فرصت ارزشمندی برای همکاری درباره موضوعات مهم جهانی از جمله تجارت، سرمایه‌گذاری و توسعه پایدار فراهم می‌کند. اجلاس بریکس در کازان بر نظم جهانی چندقطبی و به رسمیت شناخته شدن دیدگاه‌ها و اولویت‌های جنوب جهانی و لزوم تقویت چندجانبه‌گرایی برای یک نظم جهانی عادلانه‌تر تاکید کرد.

اکنون سازمان بریکس با داشتن ۹ کشور عضو و ۹ کشور شریک (اوگاندا ، بلاروس، بولیوی، کوبا، اندونزی، مالزی، قزاقستان، ازبکستان، تایلند) تقریبا نماینده نیمی از جمعیت جهان و ۴۱ درصد از تولید ناخالص داخلی در جهان است و این ۴۱ درصد بدون احتساب کشور کوبا است که صندوق بین‌المللی پول داده‌هایی درباره اقتصاد این کشور منتشر نکرده است. کشورهای عضو و شریک بریکس تولیدکنندگان اصلی نفت خام، گاز طبیعی و مواد معدنی مهمی مانند سنگ آهن، مس و نیکل و همچنین تولیدات کشاورزی مهم جهان هستند.

این بدان معنا است که بریکس به یکی از مهم‌ترین سازمان‌های بین‌المللی در جهان تبدیل شده است و بسیاری کارشناسان بر این باورند که بریکس با اقدامات هماهنگ و جمعی می‌تواند جهان را تغییر دهد و نظم عادلانه‌تری در جهان حاکم کند. «ندیم سراج» کارشناس هندی در وبگاه رسمی بریکس می‌نویسد که سال ۲۰۲۴ سال طلوع بریکس و غروب استیلای «گروه هفت» (جی۷) تحت رهبری آمریکا بر سیاست جهان بود.

«داریا زلینووا» رئیس مرکز راهبرد آفریقایی بریکس در موسسه مطالعات آفریقا وابسته به آکادمی علوم روسیه در این زمینه می‌نویسد: گسترش بریکس در سال ۲۰۲۴ بدون شک وزن و جایگاه آفریقا را در مسائل بین‌المللی افزایش داد و افزایش تعاملات راهبردی و تجاری بین بریکس و آفریقا نشان دهنده منافع واقع‌گرایانه قدرت‌های آفریقایی و همچنین اعضای اصلی بریکس است. هم‌اکنون با عضویت مصر و اتیوپی در کنار آفریقای جنوبی، علاوه بر منطقه جنوب آفریقا، شمال شرقی آفریقا نیز در بریکس نمایندگی دارد که این فرصت‌هایی را برای تعمیق روابط بین دولت‌ها و نیز توافق‌های مالی برای ایجاد مسیرهای لجستیکی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی فراهم خواهد کرد.

بریکس را می‌توان یکی از مهم‌ترین سازمان‌های جهانی در حرکت به سوی نظم نوین پساغربی در دوران افول قدرت آمریکا و غرب و ظهور قدرت‌های جدید جهانی دانست که به دنبال توزیع عادلانه قدرت و ثروت در جهان و مقابله با سیاست‌های سلطه‌طلبانه و یکجانبه‌گرایانه آمریکا و غرب هستند و تلاش بریکس برای ایجاد یک پول واحد یا تجارت با پول‌های ملی خود کشورها به منظور تسهیل مبادلات تجاری و رها شدن از استیلای دلار آمریکا، اقدام مهمی در همین ارتباط است که خشم دونالد ترامپ رئیس جمهور منتخب آمریکا و تهدید او برای اعمال تعرفه ۱۰۰ درصدی را هم در پی داشته است.

فرصت‌های جدید برای ایران و الزامات بهره‌برداری از فرصت‌

«عباس عراقچی» وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در حاشیه اجلاس بریکس در روسیه، با بیان اینکه بریکس در عرصه جهانی در حال تبدیل به یک بازیگر جدی است، گفت:‌ بریکس در آینده نظم جهانی نقش تأثیرگذارتری خواهد داشت و از این رو، کشورها با علاقه به موضوع پیوستن به این گروه نگاه می‌کنند.

کشور برزیل در سال ۲۰۲۵ ریاست دوره‌ای بریکس را بر عهده خواهد داشت و قرار است نشست‌هایی در سطح وزیران و سران کشورها برگزار شود. این نشست‌ها فرصتی برای تکمیل فعالیت‌های دیپلماتیک جمهوری اسلامی ایران به منظور توسعه و گسترش روابط با کشورهای مختلف از جمله کشورهای آفریقایی عضو بریکس، شریک و خواهان عضویت در بریکس است.
تقویت تجارت ایران با کشورهای عضو بریکس یکی از مهمترین برنامه های دولت چهاردهم در حوزه سیاست خارجی است که با توسعه روابط سیاسی و اقتصادی و تاکید بر تجارت خارجی از سوی نهادها و مقام های مختلف در حال پیگیری است. حضور مقام های دولتی در اجلاس و نشست‌های بریکس در همین ارتباط است و «عبدالناصر همتی» وزیر امور اقتصادی و دارایی با بیان اینکه بریکس در آینده به یک قطب مهم اقتصادی و سیاسی در جهان تبدیل خواهد شد، بر تقویت جایگاه ایران در بریکس تاکید کرده است. حضور رئیس‌کل بانک مرکزی ایران در دومین اجلاس روسای بانک مرکزی کشورهای عضو گروه بریکس در مسکو و حضور رئیس سازمان مالیاتی و استاندارد در نشست‌های بریکس، از برنامه های پیگیری مسائل اقتصادی با کشورهای عضو بریکس است.

افزایش وزن کشورهای آفریقایی در سازمان بریکس زمینه‌های بیشتری برای توسعه همکاری ایران با آفریقا در در چهارچوب سازکارهای این سازمان ایجاد می‌کند. بسیاری از کشورهای آفریقایی به علت سابقه مبارزه با استعمار، با رویکردهای استقلال طلبانه جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی همدلی دارند که نمونه بارز آن رای منفی بورکینا فاسو به قطعنامه کشورهای غربی در نشست پنجشنبه اول آذر ماه شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بود. این کشورها همچنین ظرفیت‌های زیادی برای مبادلات تجاری با ایران بدون هراس از تحریم‌های ثانوی آمریکا دارند.

کشورهای آفریقایی با تجربه تلخ دوران جنگ سرد که ارمغان آن جنگ‌های خون‌بار داخلی در بسیاری کشورهای آفریقایی در نتیجه رقابت‌های دو بلوک شرق و غرب بود اکنون بسیار محتاط هستند که بار دیگر در جنگ سرد احتمالی بین آمریکا با چین یا روسیه گرفتار نشوند. در این حال، تحولات سیاسی کشورهای آفریقایی در منطقه ساحل و غرب آفریقا و اخراج فرانسه و کاهش سطح روابط این کشورها با فرانسه و غرب، فرصت‌های جدیدی برای همکاری ایران با کشورهای این منطقه در بخش‌های مختلف سیاسی و امنیتی و مبارزه با تروریسم در این کشورها و همچنین بخش‌های کشاورزی و فنی - مهندسی ایجاد کرده است.

لازمه این امر اما پیگیری یک دیپلماسی متوازن و همه‌جانبه‌نگر برای استفاده از تمام ظرفیت‌ها و امکانات و تلاش برای توسعه روابط با کشورهای مختلف از جمله در قاره آفریقا در کنار حفظ و توسعه روابط با اعضای اصلی بریکس از یک سو و تلاش برای لغو تحریم‌ها از سوی دیگر است. اگر تمرکز دستگاه دیپلماسی تنها بر مذاکره به منظور لغو تحریم‌ها باشد، علاوه بر اینکه نتیجه چنین مذاکراتی مشخص نیست، چنین رویکردی می‌تواند موجب غفلت از فرصت‌های دیگر به منظور دور زدن تحریم‌ها شود.

عملکرد دولت سیزدهم در این زمینه نشان داد که امکان توسعه تجارت با کشورهای آفریقایی حتی در شرایط تحریم هم وجود دارد. رویکردی که دولت سیزدهم در این زمینه آغاز کرده بود اگر به عنوان یک رویکرد معطوف به منافع ملی، در ورای تغییر دولت‌ها در دولت چهاردم نیز ادامه پیدا کند می‌تواند نتایج خوبی برای رشد و گسترش مناسبات اقتصادی و تجاری کشور داشته باشد. سفر شهید آیت‌الله رئیسی رئیس جمهور فقید به سه کشور آفریقایی کنیا، اوگاندا و زیمبابوه در تیر ماه سال گذشته (۱۴۰۲) که اولین سفر یک رئیس جمهور ایران به آفریقا پس از ۱۱ سال بود، و امضای ۲۱ سند همکاری در این سفر نقطه اوج چنین نگاه و رویکردی به دیپلماسی متوازن و جامع بود.

مسعود برهمن رییس اتاق مشترک بازرگانی ایران و آفریقا با بیان اینکه در ابتدای دولت سیزدهم صادرات به قاره آفریقا ۶۰۰ میلیون دلار بود گفت: با همکاری‌های بین بخشی و همچنین فعال شدن معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، مراوده تجاری با قاره آفریقا به ۲ برابر افزایش یافت. وی مرداد ماه امسال خاطرنشان کرد: مبادلات تجاری ایران با قاره آفریقا حدود یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار است که باید برای افزایش این رقم برنامه ریزی و تلاش کرد.

برهمن افزود: علاوه بر ذخایر معادن، ظرفیت‌های بالای منابع طبیعی، زیست محیطی و کشاورزی در این قاره بسیار قابل توجه است اما متاسفانه میزان داد و ستد ایران با این قاره فقط یک میلیارد و ۳۰۰ میلیون دلار است که یک میلیارد از این میزان به صادرات و مابقی به واردات اختصاص دارد. وی خاطرنشان کرد: ظرفیت ایران در صادرات ۳۶۰ میلیارد دلار است اما در حال حاضر کل صادرات کشور ۶۰ میلیارد دلار برآورد شده که این میزان به معنی استفاده از یک ششم ظرفیت صادرات ایران است.

رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و آفریقا تاکید کرد: برای داشتن تجارت موفق باید برخی موارد ارتباطی همچون استفاده از زبان کشور مقابل برای برقراری هر چه بهتر ارتباط مدنظر باشد. همچنین بانک‌ مرکزی برای ایجاد ارتباط با بانک‌های آفریقا به منظور انتقال ارز بازرگانان ایرانی به کشور در حال ایجاد ال سی (اعتبارنامه بانکی) با بانک‌های این قاره است.

به گفته مقامات بخش بازرگانی، قاره آفریقا بازاری بی‌نظیر و ظرفیتی قابل توجه برای صادرات کالاها و خدمات فنی مهندسی است اما متاسفانه تجار ایرانی، کمترین بهره‌ را از این ظرفیت ناشناخته می‌برند در حالی که تولیدات و کالاهای ایرانی به میزان قابل توجهی می‌تواند نیازهای بازار قاره آفریقا را مرتفع کند.

شهید رئیسی اوایل اردیبهشت امسال چند هفته پیش از شهادت نیز در دومین اجلاس بین‌المللی ایران و آفریقا با بیان اینکه اراده لازم برای توسعه فعالیت‌های اقتصادی و تجاری بین ایران و آفریقا وجود دارد، بر شناخت ظرفیت‌های قاره آفریقا و تدوین برنامه‌ای دقیق در ارتباط با کل قاره آفریقا و هر کدام از کشورهای آفریقایی تاکید کرد. علیرضا پیمان‌پاک قائم مقام سابق وزیر جهاد کشاورزی در زمان سفر آیت‌الله رئیسی به آفریقا گفته بود که پیش‌بینی می‌شود تجارت ایران و آفریقا تا سال ۱۴۰۴ به حداقل ۳ میلیارد دلار برسد.

به عنوان نمونه، کشور سنگال با رویکردهای اصلاح‌طلبانه دولت جدید این کشور می‌تواند به‌ دروازه‌ای برای ورود کالاها و خدمات خدمات فنی و مهندسی ایران در بخش‌های مختلف به غرب آفریقا و توسعه همکاری‌ها در زمینه‌هایی مانند کشت فراسرزمینی تبدیل شود.

همچنین به گفته «محمدرضا صفری» سرپرست اداره کل آفریقای سازمان توسعه تجارت ایران، فرصت‌های زیادی در حوزه کشاورزی تانزانیا معرفی شده و فرصت کار در تانزانیا فراهم شده است. وی اواخر آبان ماه امسال همچنین با تاکید بر لزوم فعال‌سازی کمیته اقتصادی دو کشور ایران و سودان گفت: سودان به واسطه شرایط تحریمی تمایل دارد مبادلات کالا و خدمات خود را با ایران افزایش بدهد، اینکه ما بتوانیم کالا و خدمات به آنها بدهیم و به ازای آن کالا و طلا دریافت کنیم فرصت مناسبی است که میزان ذخایر طلای خود را افزایش دهیم.

از سوی دیگر، گسترش و توسعه فعالیت‌های رسانه‌ای ایران در آفریقا برای تقویت پیوست رسانه‌ای دیپلماسی‌ اقتصادی دولت و توسعه قدرت نرم و دیپلماسی عمومی جمهوری اسلامی ایران، در کنار مبارزه با شیطنت‌های رسانه‌های متخاصم می‌تواند به پیشبرد هدف‌های دولت در این زمینه یاری برساند.

یک مقام آگاه در سفارت جمهوری اسلامی ایران در «داکار» سنگال به خبرنگار ایرنا گفت: تفاهم‌نامه همکاری بین خبرگزاری ایرنا و خبرگزاری سنگالی APS سال گذشته نهایی شد و قرار بود در سفر مدیر عامل این خبرگزاری به ایران امضا شود که تغییر دولت در سنگال موجب به تعویق افتادن کار شد. سفارت جمهوری اسلامی ایران هم‌اکنون در انتظار مشخص شدن مدیر عامل جدید خبرگزاری سنگال به منظور هماهنگ‌کردن سفر او به ایران است و امضای تفاهم‌نامه همکاری خبرگزاری‌های رسمی ایران و سنگال آغاز خوبی برای همکاری‌های رسانه‌ای خواهد بود.