رویکرد ایران در زمینه مهاجرت‌های بین المللی؛ به‌ویژه مهاجرت‌های خروجی نامشخص تا حدی با آشفتگی و در زمینه مهاجرت‌های ورودی با چالش جدی روبروست، طوری‌که با موج بی‌سابقه حضور غیرقانونی میلیون ها اتباع خارجی به ویژه افغانستانی‌ها در چند سال اخیر داخل کشور مواجه شده است.
بر همین اساس وزارت کشور در نظر دارد تا پایان سال جاری، حدود ۲ میلیون اتباع غیرمجاز افغان را به کشور خود بازگرداند و طبق آمار رسمی وزارت کشور، حدود ۸۵۰ هزار نفر در طول چند ماه گذشته به افغانستان بازگردانده شده‌اند. اما در کنار موج مهاجرتی ورودی، ایران با چالش جدی‌تر در حوزه مهاجرت خروجی روبروست که در این زمینه کمتر اخبار و آمار دقیق منتشر می‌شود. ایران در چند سال اخیر موج توده‌وار مهاجرت خروجی در حوزه‌های مختلف تحصیلی، کاری، پناهجویی، کارآفرینی و سرمایه گذاری در خارج از کشور را تجربه کرده و این یادداشت نگاهی اجمالی بر آخرین وضعیت آماری مهاجرت تحصیلی از ایران است.
از آنجا که در ایران موضوع مهاجرت خروجی متولی مشخصی ندارد و حیطه ماموریت سازمان ملی مهاجرت نیز در زمینه مدیریت مهاجرت‌های ورودی تعربف شده است، آمار منظم و معتبری در حوزه‌های مختلف مهاجرت خروجی از جمله مهاجرت و جابجایی تحصیلی تهیه یا منتشر نمی‌شود و فقط گاهی شاهد اظهارنظرهایی از سوی مسئولان در ارتباط با نگرانی های موجود در زمینه مهاجرت نخبگان یا نیروهای پزشکی هستیم. بنابراین برای نورپراکنی بر تاریکی وضعیت آماری مهاجرت خروجی از ایران، چاره‌ای جز اتکا بر آمار رسمی اعلامی از سوی کشورهای مقصد و پذیرنده مهاجران ایرانی نیست.
بر همین اساس در جدول پایین، وضعیت آماری مهاجرت تحصیلی دانشجویان ایرانی به ۱۰ کشور مقصد اصلی بر اساس آخرین داده‌های قابل دسترس نشان داده شده است.
ترکیه؛ مقصد اصلی دانشجویان ایرانی
همانگونه که در جدول مشاهده می‌شود بر اساس آخرین داده‌های موجود در سال ۲۰۲۴ و قبل‌تر، تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ مقصد اصلی به رقم ۱۱۰ هزار نفر رسیده است و این رقم در مقایسه با تراز ۶۰ هزار نفر دانشجو ایرانی ساکن خارج در سال ۲۰۲۰، رشد ۸۲ درصدی را نشان می‌دهد. در کنار عبور از سقف تاریخی و حساس یکصدهزار دانشجو ایرانی خارج از کشور، تغییرات قابل ملاحظه در فهرست مقاصد اصلی دانشجویان ایرانی و نرخ رشد تعداد دانشجویان در این کشورها جالب توجه است.
برای مثال، ترکیه اخیراً به مقصد اصلی دانشجویان ایرانی تبدیل شده و در سال ۲۰۲۴ میزبان قریب به ۳۰ هزار نفر دانشجوی ایرانی است که این رقم رشد ۱۵۸ درصدی را نسبت به سال ۲۰۲۰ نشان می‌دهد. کشورهای کانادا، آلمان و ایتالیا و آمریکا در جایگاه‌های بعدی قرار دارند. مقایسه داده‌های آماری آخرین سال موجود با سال پایه ۲۰۲۰ میلادی نشان می‌دهد میزان رشد تعداد دانشجویان ایرانی در سه کشور ایتالیا (۲۱۱ درصد)، ترکیه (۱۵۸ درصد) و استرالیا (۱۰۳ درصد) و بعد از آنها، نرخ رشد تعداد دانشجویان ایرانی در سه کشور انگلیس (۹۸ درصد)، کانادا (۷۹درصد) و روسیه (۷۵ درصد) قابل توجه است.
در میان کشورهای انگلیسی‌زبان که همواره به عنوان مقاصد اصلی و محبوب دانشجویان ایرانی هستند، آمریکا با توجه به سیاست‌های تحریمی و تحدیدی در زمینه صدور ویزا برای دانشجویان ایرانی که در دوره اول ریاست جمهوری دونالد ترامپ ( ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱) اعمال و به احتمال زیاد در دوره جدید ریاست جمهوری او تشدید خواهد شد، نرخ رشد نسبتاً پایین‌تری (۲۹ درصد) در میزبانی دانشجویان ایرانی نسبت به سایر کشورهای انگلیسی‌زبان دارد.
آمریکا که برای دهه‌ها، اصلی‌ترین مقصد با بالاترین حجم میزبانی از دانشجویان ایرانی به شمار می‌رفت و برای مثال در سال ۱۹۷۹ میلادی (سال پیروزی انقلاب اسلامی)، بیش از ۵۰ هزار دانشجوی ایرانی در آمریکا مشغول به تحصیل بودند، اکنون جایگاه خود را به ترکیه و کانادا داده است. نزدیکی جغرافیایی و فرهنگی همراه با شرایط راحت‌تر ویزایی و اقامتی ترکیه، همچنین شرایط صدور ویزا و تنوع و تعداد بورسیه‌های تحصیلی دانشگاه‌های کانادا در محبوبیت این دو کشور برای دانشجویان ایرانی تاثیرگذار هستند. موضوع تکثر و تعدد بورسیه های تحصیلی و تحقیقاتی در آلمان و ایتالیا با توجه به وضعیت اقتصادی ایران و توانایی نسبتاً ضعیف اقتصادی دانشجویان ایرانی برای ادامه تحصیل در خارج، اثری مهم و قابل توجه در جایگاه برتر این کشورها برای دانشجویان ایرانی دارند.
جمع‌بندی
نرخ رشد مثبت و قابل توجه تعداد دانشجویان ایرانی در اکثر کشورهای میزبان و افزایش تقریباً دوبرابری تعداد آنها در یک دوره سه تا چهار ساله (۲۰۲۰-۲۰۲۴) و عبور از سقف تاریخی و بی‌سابقه یکصدهزار دانشجوی خارج از کشور، جملگی نشانگر بروز موج مهاجرت تحصیلی در میان دانشجویان ایرانی است. بررسی تعداد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در سه دهه گذشته نشان می‌دهد افزایش دو برابری تعداد دانشجویان ایرانی معمولاً در یک بازه ده‌ساله اتفاق می افتاد. برای مثال در دهه اول قرن بیست و یکم، جمعیت دانشجویان ایرانی از تراز ۱۵ هزار وارد تراز ۳۰ هزار دانشجو شده است. در بازه ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ میلادی، جمعیت دانشجویان ایرانی از تراز ۳۰ هزار وارد تراز ۵۰ هزار و به رقم ۶۰ هزار دانشجو نزدیک شده است (به سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱ مراجعه شود).
اما آمار جدید نشان می‌دهد در یک بازه کوتاه سه تا چهارساله، جمعیت دانشجویان ایرانی با سرعت و شیب تند از تراز ۶۰ هزار دانشجو به تراز بالای ۱۱۰ هزار دانشجو رسیده است.
بررسی دلایل و ریشه های این موج عظیم مهاجرت تحصیلی که به علت فقدان آمار رسمی در حال تشدید است، مهم است. زیرا امواج این مهاجرت همدیگر را تقویت خواهند کرد؛ به این معنا که با افزایش تعداد دانشجویان ایرانی در کشورهای مقصد و به طور کلی در خارج از کشور، زمینه خروج طیف و حجم وسیع تری از دانشجویان داخل ایران فراهم خواهد شد. به ویژه که به دلایل مختلف از جمله فقدان چشم انداز روشن اقتصادی و مسائل اجتماعی، این موج مهاجرتی در میان این قشر و به خصوص خروج یکطرفه دانشجویان و برنگشتن آنها تشدید خواهد شد. در ادبیات مهاجرتی برای توصیف حضور دانشجویان در خارج از موطن به قصد ادامه تحصیل معمولاً از عبارت جابجایی تحصیلی استفاده می شود؛ زیرا با زمینه سازی شرایط بازگشت آنها پس از فارغ التحصیلی از کشور مقصد، امکانات قابل توجهی برای رشد و توسعه کشور مبدا می توان فراهم کرد. تجربه کشور چین در این زمینه شاخص و بارز است. اما چنانچه این جابجایی تحصیلی به علت نرخ پایین یا برنگشتن مهاجران، حالت خروج یکطرفه پیدا کند، غالباً از عبارت مهاجرت تحصیلی یا حتی فرار مغزها استفاده می‌شود.
کشورهایی همچون ایران که درگیر پدیده مهاجرت تحصیلی مخصوصا در ابعاد قابل توجه هستند، به نوعی با چالش تهی شدن از مهمترین و اصلی ترین سرمایه های انسانی و آینده سازان رشد و توسعه آتی خود روبرو هستند. زیرا از زاویه تحلیل بازار کار سرمایه انسانی ایران، دانشجویان و دانش‌آموختگان شکل دهنده بخش میانی هرم بازار کار هستند که نقش مهمی در انتقال مهارت‌ها به سطوح بالا و رشد و توسعه علم و فناوری دارند. با خروج حجیم و متنوع دانشجویان، فارغ التحصیلان و نیروهای زبده، هرم مهارتی بازار کار ایران دچار خلاً جدی و اساسی به ویژه در بخش میانی شده و خواهد شد. آثار این شکاف مهارتی معمولاً در میان مدت آشکار می شود.
رفع یا تخفیف آثار مخرب تشدید شونده پدیده مهاجرت‌های عظیم یکطرفه (با نرخ بازگشت پایین) فقط با نورپراکنی و شناسایی ریشه‌های اصلی بروز این مهاجرت عظیم و تلاش در رفع علل و آثار آن، همچنین معکوس کردن جریان یا حداقل برقراری تعادل میان جریان خروج و جذب (ورود یا بازگشت) دانشجویان و فارغ التحصیلان و متخصصان در بازار کار داخلی کشورها امکان پذیر است.
انتشار مطالب در باشگاه نخبگان ایرنا به منظور تبادل آرا و نظرهای گوناگون جامعه است و الزاما به معنای تأیید کامل محتوای آن نیست. ایرنا آمادگی انتشار نقد و بررسی دیدگاه‌های منتشر شده را دارد.
* تحلیلگر حوزه مهاجرت
نظر شما