بی‌توجهی به طبیعت و تهدیدات رانش زمین در مازندران

مازندران سال جدید را با ریزش کوه در روستای پیت‌سرا از توابع سوادکوه آغاز کرد و تاکنون نیز چندین رانش دیگر در مناطق مختلف این استان ثبت شد تا در ادامه رانش‌های متعدد سال ۱۳۹۸ کماکان در این استان زمین‌لغزش‌ها به بناها و همچنین زیرساخت‌های حوزه‌های مختلف به ویژه راه خسارت وارد کند.

رانش زمین فرآیندی طبیعی است که معمولا بر اثر عواملی مانند بارندگی‌های مداوم و شدید، زمین‌لرزه‌ها و همچنین فعالیت‌های راه‌سازی و ساخت‌وسازهای پرتعداد در مناطق رانشی رخ می‌دهد. در بروز این پدیده زمین‌شناختی جنس خاک نیز از عوامل اثرگذار محسوب می‌شود. اما در مجموع از بارندگی‌های شدید به عنوان اصلی‌ترین عامل رانش زمین یاد می‌شود. از نخستین روزهای سال گذشته که بارندگی‌های کم‌سابقه در مازندران و بسیاری از استان‌های کشور سبب بروز سیل شده بود، تعداد نقاط رانشی استان به شکل چشمگیری افزایش یافت.

 مسئولان مازندران پس از سیل اسفند ۱۳۹۷ و فروردین ۱۳۹۸ اعلام کرده بودند که در بیش از ۷۰۰ نقطه استان رانش زمین رخ داد. همان زمان اعلام شده بود که با توجه به سست شدن لایه‌های بالایی زمین در مناطق مستعد رانش به دلیل نفوذ زیاد آب در خاک، احتمال استمرار این رانش‌ها وجود دارد. این اتفاق طی سال گذشته در بسیاری از نقاط استان رخ داد و سال جدید هم برای مازندران با استمرار همین وضعیت آغاز شد. رانش زمین در سوادکوه و قطع راه ارتباطی ۲۰ روستا و همچنین شکستگی خط انتقال آب سوادکوه شد. اسفند سال گذشته نیز رانش زمین در جاده گلندرود شهرستان نور راه ارتباطی چندین روستا را قطع کرد.

۳۰۰ رانش در ۲ ماه

به گفته «عباسعلی نجفی» مدیرکل راهداری و حمل و نقل جاده‌ای مازندران طی ۲ ماه اخیر حدود ۳۰۰ نقطه از جاده‌های مازندران دچار رانش شد که افزون بر ۸۰ میلیارد تومان خسارت به راه‌های استان در جاده‌های کندوان، هراز، سوادکوه و محورهای گلوگاه-دامغان، ساری-کیاسر، بلده-هراز و راه‌های روستایی شهرستان‌های ساری، بابل، نوشهر، نور، تنکابن، بهشهر و آمل وارد کرد. طی هفته های اخیر نیز رانش هایی در آزادراه تهران شمال سبب مسدود شدن موقت این مسیر شد.

 این مسئول دلیل اصلی افزایش رانش زمین در راه‌های مازندران را اجرا نشدن طرح لق‌گیری کوه‌های اطراف محورهای ارتباطی استان می‌داند. بنا به اظهارات نجفی، لق‌گیری کوه‌ها و دیوارهای خاکی حاشیه جاده‌های اصلی و روستایی در ۲ سال گذشته به دلیل صادر نشدن مجوز از سوی منابع طبیعی متوقف شده است.

البته این رانش‌ها صرفاً در راه‌های مازندران رخ نداده‌اند و در مناطق مسکونی و زمین‌های باغی هم دیده می‌شوند. پراکندگی نقاط رانشی در مازندران طی یک سال اخیر نیز نکته مهمی است که نگرانی مسئولان و مردم را بیشتر کرده است. این موضوع را مدیرکل مدیریت بحران مازندران نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا تایید می‌کند و می‌گوید: متاسفانه امسال در نقاط مختلف استان مانند شهرستان‌های ساری، سوادکوه، تنکابن، چالوس، کلاردشت و نور رانش زمین داشتیم که خساراتی را به زیرساخت‌ها وارد کرد.

لزوم اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوانداری

«علی‌اصغر احمدی» می‌افزاید: در نقاط کوهستانی مازندران دچار مشکل هستیم. بارندگی‌های زیاد پارسال و امسال سبب اشباع زمین از آب شده و به همین دلیل شاهد رانش‌های متعدد هستیم. یکی از اقداماتی که به طور جدی باید پیگیری شود انجام شدن مطالعات آبخیزداری و آبخوانداری در استان است. به همین دلیل از ادارات کل منابع طبیعی غرب و مرکز مازندران خواستیم که این موضوع را به صورت ویژه در دستور کار قرار دهند.

وی با تأکید بر این که برای انجام این مطالعات اعتباراتی باید تأمین شود، اظهار می‌کند: در نخستین گام شناسایی نقاط رانشی در هر شهرستان باید انجام شود که خوشبختانه این کار در همه شهرستان‌های استان آغاز شد. سوادکوه تعداد نقاط رانشی را شناسایی اعلام کرد و بقیه شهرستان‌ها نیز در حال انجام اقدامات مربوط به پایش و شناسایی هستند. با انجام این مطالعات علاوه بر شناسایی نقاط رانشی، دلایل عمده رانش نیز مشخص می‌شود. البته عمده‌ترین دلیل رانش‌ها نفوذ آب در بستر است که برای حل آن باید زهکشی و آبخیزداری جدی گرفته شود.

مدیرکل مدیریت بحران مازندران تأکید می‌کند که در کنار این مطالعات و انجام اقدامات فوری و موقتی برای حل مشکلات ایجاد شده در مناطق رانشی، باید برای کارهای بلندمدت نیز برنامه‌ریزی کرد.

احمدی می‌گوید: این موضوع باید به عنوان یک اولویت در دستور کار نهادهایی مانند ادارات کل منابع طبیعی، بنیاد مسکن، راه و شهرسازی، حمل‌ونقل جاده‌ای و سایر نهادهای مرتبط قرار گیرد تا کاری درست و اثرگذار انجام شود. مهم‌ترین اصل هم اجرای درست طرح‌های آبخیزداری و تثبیت بستر در مناطق رانشی است.

تاثیر ساخت‌وسازهای غیرمجاز

این مسئول به عواملی مانند ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حاشیه و بستر رودخانه‌ها و مناطق رانشی نیز اشاره می‌کند و می‌افزاید: علاوه بر این که تجاوز به حریم رودخانه‌ها از عوامل بروز خسارت در مواقع رانش محسوب می‌شود، یکی از نکاتی که در مناطق مختلف مازندران می‌تواند روی رانش‌ها تاثیرگذار باشد وجود چاه‌های جذبی است. معمولا چاه‌های فاضلاب در مازندران جذبی هستند و به همین دلیل میزان نفوذ آب در لایه‌های زمین و سست شدن لایه‌ها افزایش می‌یابد. افزایش بارندگی‌ها نیز از سوی دیگر سبب شده که زمین در مناطق مستعد رانش از آب اشباع شود و ظرفیت پذیرش آب بیشتر نداشته باشد.

به اعتقاد مدیرکل مدیریت بحران مازندران مطالعات روی نقاط رانشی استان باید هر چه زودتر و با دقت انجام شود تا با شناسایی عوامل و دلایل افزایش این رانش‌ها، برای انجام اقدامات بلندمدت تصمیم گرفته شود.

تغییر و تخریب زهکش‌های طبیعی

یک عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد قائمشهر و دکترای ژئوتکنیک نیز چند عامل را در بروز این پدیده طبیعی دخیل می‌داند و بر این باور است که طی ۲ سال اخیر با کنار هم قرار گرفتن این عوامل در برخی نقاط مازندران شرایط برای افزایش تعداد و مساحت رانش‌ها فراهم شده است.

دکتر «حسین معتقدی» به خبرنگار ایرنا می‌گوید: یکی از عوامل ساخت‌وسازهای بی‌رویه و بی‌توجهی به مسیرهای طبیعی روان‌آب‌هاست. طی سال‌های اخیر در بسیاری از مناطق مازندران با تخریب عرضه‌های طبیعی و جنگل‌ها شاهد ساخت‌وسازهایی بودیم که بسیاری از آن‌ها مسیر حرکت روان‌آب‌های دائمی یا موقتی را تغییر دادند. نقاط زیادی به این شکل در مازندران وجود دارد که به دلیل خشک شدن مسیر حرکت آب، کم‌کم به بخشی از زمین‌های اطراف الحاق شد. این تغییر زهکش‌های طبیعی طی سال‌های اخیر یکی از عوامل اثرگذار بر افزایش رانش‌ها محسوب می‌شود.

وی ساخت‌وسازهای در مجاورت رودخانه‌ها را نیز یکی از عوامل بروز خسارت بر اثر رانش‌ها می‌داند و می‌افزاید: در شهرهای مختلف استان مانند زیراب، شیرگاه، پل‌سفید و بسیاری از مناطق روستایی می‌توان ساخت‌وسازهای در حریم رودخانه‌ها را دید که بدون توجه به احتمال وقوع این قبیل حوادث انجام می‌شوند.

فرونشست زمین در مازندران

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد قائمشهر رانش‌ها را تنها معضل کنونی مازندران در حوزه خاک نمی‌داند و به پدیده فرونشست در برخی شهرهای استان نیز اشاره می‌کند.

معتقدی با اشاره به پژوهش‌هایی که در شهرهای نکا و بهشهر انجام داد، می‌گوید: مشکل دیگری که در مازندران داریم و شاهد گسترش آن در شهرها هستیم پدیده فرونشست زمین است. فرونشست ناشی از پایین رفتن تراز آب‌های زیرزمینی است که در سالیان متمادی به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی رخ می‌دهد. برداشت‌های بی‌رویه سبب می‌شود سطح آب زیرزمینی افت کند و وقتی آب پایین می‌رود خاک دچار فرونشست می‌شود. این فرونشست‌ها در نهایت باعث می‌شود طی سال‌های آتی پدیده‌های شدیدتری رخ دهد.

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد قائمشهر: خاک مازندران عمدتاً آبرفتی است و با تغییرات و نوسانات تراز آب‌های زیرزمینی مشکلاتی مانند رانش در چنین خاکی بیشتر به چشم می‌آید.

سستی خاک

این دکترای ژئوتکنیک زلزله‌خیز بودن مازندران را هم عامل دیگری در افزایش تعداد و مساحت رانش‌ها طی یک سال اخیر می‌داند و اظهار می‌کند: خیلی از نقاط مازندران مستعد لغزش است. چون سراسر مازندران از غرب تا شرق در محدوده پهنه‌بندی خطر زلزله قرار دارد. با توجه به این که زلزله‌خیزی منطقه بالاست، ماسه‌ای بودن خاک منطقه شرایط را برای رانش‌ها در صورت زمین‌لرزه‌های متعدد فراهم می‌کند.

معتقدی می‌افزاید: خاک مازندران به ویژه از سمت ساری به سمت نکا و همچنین مناطق غربی استان بیشتر خاک ماسه‌ای است. البته در محدوده بابل جنس خاک به سمت رس حرکت می‌کند. اما در مجموع خاک نواحی ما بیشتر ساحلی و ماسه‌ای است و آب زیادی دارد. این خاک‌ها اشباع و مستعد رانش هستند.

به گفته این پژوهشگر حوزه خاک و زمین‌شناسی پدیده‌ای به نام روانگرایی وجود دارد که در آن با فراهم بودن شرایط رانش رخ می‌دهد. وی خاطرنشان می‌کند: اگر خاک ماسه‌ای، سست و اشباع باشد روانگرایی رخ می‌دهد. یعنی شرایطی که خاک منطقه ما دارد. اما شرط وقوع رانش، وجود یک اغتشاش قوی است و این اغتشاش می‌تواند زلزله باشد. منطقه ما مستعد این عارضه ژئوتکنیکی است. هر چند که این عارضه همیشه رخ نمی‌دهد. معمولا عارضه‌های شدید ممکن است هر ۹۰ یا ۱۰۰ سال رخ دهد. در مازندران هم چنین حالتی می‌تواند وجود داشته باشد. همه این عوامل در کنار هم دست به دست هم می‌دهند که عارضه‌های ژئوتکنیکی مانند رانش داشته باشیم.

نسخه‌های متفاوت برای پیشگیری از رانش

معتقدی با تأکید بر این که باید برای هر منطقه از استان مطالعات مختص خاک آن نقطه انجام شود می‌گوید: نمی‌توان یک عامل را برای تمام رانش‌ها در مازندران دخیل دانست. جنس خاک و شرایط جغرافیایی و عوامل دیگری مانند تراکم ساخت‌وسازها، پروژه‌های راه‌سازی، فعالیت‌های معدنی و برخی عوامل دیگر در هر منطقه می‌توانند عاملی برای بروز رانش زمین باشند. بنابراین لازم است که در هر منطقه مطالعات ویژه و دقیقی انجام شود و راهکارها بر اساس شرایط آن نقطه در نظر گرفته شوند.

استادیار دانشگاه آزاد قائمشهر اشاره‌ای هم به مطالعات زمین‌شناختی دقیق پیش از اجرای پروژه‌های عمرانی در مناطق مستعد دارد و بر این باور است که پیش از هر پروژه باید بررسی شود که انجام آن پروژه چه مقدار روی خاک منطقه فشار و آسیب وارد می‌کند.

آینده‌نگری در پروژه‌ها

وی می‌افزاید: بسیاری از رانش‌ها به دلیل در نظر نگرفتن پیامد پروژه‌های بزرگ و کوچک در زمان ساخت و اجرای آن‌هاست. ایجاد تونل برای ساخت یک جاده به سبک شدن خاک منطقه منجر می‌شود و طبیعی است که تبعاتی داشته باشد. در این موارد معمولا با اجرای طرح‌هایی مانند میخکوبی در خاک برای تثبیت آن اقدام می‌شود. خاک از جمله مصالحی است که نه در کشش مقاومت دارد و نه فشار و فقط در برش مقاومت دارد. یکی از دلایل بیشتر شدن رانش‌ها در حاشیه محور سوادکوه طی سال‌های اخیر همین موضوع است.

دکترای ژئوتکنیک اظهار می‌کند: به این موضوع باید برداشت‌های معدنی را هم افزود که طی‌ سال‌های اخیر به شکل قابل ملاحظه‌ای اضافه شد و روی لایه‌های خاک مناطق اطراف معادن تاثیر گذاشت.

کارشناسان معتقدند که با افزایش دمای هوا و تبخیر شدن آب موجود در لایه‌های خاک فضای خالی بیشتری بین لایه‌های خاک ایجاد می‌شود و ایجاد این فضای خالی سبب حرکت کردن خاک می‌شود. با این حساب احتمال این که رانش‌ها در مازندران طی ماه‌های آتی افزایش یابد همچنان وجود دارد. این موضوع را استاندار مازندران هم تأیید می‌کند و معتقد است باید هر چه زودتر نقاط حادثه‌خیز و خطرآفرین استان شناسایی شود.

نگاه ویژه به رانش در برنامه‌ریزی‌ها

«احمد حسین‌زادگان» می‌گوید: یکی از اقداماتی که باید انجام شود شناسایی کانون‌های پرخطرتر و دارای اولویت برای پیشگیری در بخش‌های مختلف نظیر رودخانه‌ها و جاده‌هاست که مقرر شد با محوریت فرمانداران و همکاری دستگاه‌های اجرایی به ویژه زمین‌شناسی با اولویت انجام شود.

 نماینده عالی دولت در مازندران بر این باور است که یکی از الزامات در شرایط کنونی آگاه‌سازی مردم از خطر موجود در نقاط حادثه‌خیز و جلوگیری از ساخت‌وسازها در این مناطق است.

حسین‌زادگان در جلسه ستاد پیشگیری و فرماندهی عملیات پاسخ به بحران با محوریت بررسی نقاط رانشی نیز اعلام کرده بود که اختصاص یک درصد اعتبارات پژوهشی برای مطالعات کامل علمی و زیربنایی اساسی در خصوص دلایل اصلی بحران‌ها تصویب شده و به فرمانداران شهرستان‌ها اختیار داده شد تا در مواردی که احتمال خسارت وجود دارد درگیر مسایل بوروکراتیک نشده و با مصوبه ستاد مدیریت شهرستان وارد عمل شوند.