نگاهی به جاذبه های گردشگری کلات نادری
#
خبرگزاری جمهوری اسلامی 88/04/27
فرهنگی.گردشگری.کلات نادری
مشهد - کلات نادری به رغم نامش که قلعه و قصر نادر معنی می دهد، چیزی بیش
از قصر است و حتی قرنها پیش از سلطنت نادرشاه که نام خود را از آن گرفته
دارای اهمیت بوده است.
کلات نادری، فلات وسیعی است و بخشی از دشت خاوران که درست در مرز شمال
خراسان امروزی قرار گرفته و محدوده شمالی آن در خاک ترکمنستان است.
شهر مشهد در ؟؟؟ کیلومتری جنوب غرب آن واقع شده است، دور تا دور فلات با
کوهها و صخره های پرشیب احاطه شده و کمتر جای نفوذ به داخل دارد، از این
رو به درستی دژ طبیعی نام گرفته است.
از آنجایی که کلات در نزدیکی جاده ابریشم بین شهرهای ماوراالنهر (فرارود)
و نواحی مرکزی فلات ایران قرار داشت از دیرباز دارای اهمیت بود.
این فلات همچنین مسیر عبور ارتشهای مهاجم بود، در قرن چهاردهم میلادی (
اواخر قرن هشتم قمری ) قشون تیمورلنک در آغاز گسترش سلطه خود به سمت غرب،
این فلات را محاصره و کلات را تسخیر کردند.
از این رو سرزمین کلات به دلیل اهمیت و موقعیت ژئوپولیتک و استراتژیک خود
در تاریخ تحولات خراسان از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است و به عنوان
بازیگری بی بدیل پا به پای تاریخ ایران خویش را به صحت و سلامت از کشاکش
حوادث بیرون آورده تا استواری و بی همتایی خویش را به همه بنماید .
شکی نیست که در طول تاریخ هر گوشه از سرزمین پهناور ایران در مقابل تاخت
و تاز و هجوم بیگانگان از خود استواری نشان داده است و چه بسا دژها و
قلعه هایی همچون دژ خدای آفرین سال ها یورش سخت اقوام بیابانگرد و دور از
تمدن را متحمل شده، اما در برابر کشاکش دهر یارای مقاومت نداشته و
سرانجام از ایستادگی فرو مانده و جز نامی از آنها در تاریخ باقی نمانده
است.
در این میان دژ کلات همچنان پس از قرنها پا برجاست و از چنبره کوه های سر
به فلک کشیده اش نظاره گر تحولات است.
دژ کلات با وسعت کم خویش تاریخی گران سنک و سرشار از افتخار را برای ایران
و ایرانیان برجای گذاشته است ، از حماسه های میهن پرستان ایران زمین
همانند ایو و زراسب تا فرزند رشید کوهستان، آخرین جهانگشای شرق نادر شاه
افشار و از شکوه و ایستادگی در برابر تیمور جهانگشای ویرانگر که هر یک
برگی زرین از تاریخ ایران را می سازند.
موقعیت جغرافیایی کلات
...................................
شهرستان کلات نادری در شمال شرقی ایران قرار گرفته که از شمال به وسیله
تپه های نسبتا پست به طول 180 کیلومتر با کشور ترکمنستان همجوار است و از
جنوب به کوه هزار مسجد و شهرستان مشهد، از شرق به شهرستان سرخس و از سمت
غرب به شهرستان درگز محدود می شود.
فاصله مرکز آن با مشهد 145 کیلومتر با جاده های نسبتا کوهستانی است.
عمارت خورشید
........................
معروفترین جاذبه دیدنی کلات نادری عمارت خورشید است، این قصر از ؟؟ برش
سنگی ساخته شده و دارای سه طبقه زیرزمین همکف و بالا است.
گچبریها و طلاکاری های فراوانی در درون قصر دیده می شود و دیوارهای آن
بارها برای یافتن گنجهای نادر شکافته شده اند، نکته جالب در معماری این
بنا نقش پرندگانی مانند طوطی و میوه هایی مانند موز و آناناس است که
حکایت ازهندی بودن معماران قصر می کند که نادر شاه آن هارا باید از هند
آورده باشد.
این بنا که در سالهای اخیر درمیان عامه مردم به قصر خورشید معروف گردیده
بنای آرامگاهی و ناتمام است که همراه مسجد کبود گنبد در سمت شرقی آن - در
گذشته محوری فرهنگی مذهبی را ایجاد می کرده اند.
این بنا در میانه شهر کلات واقع است و تقریبا در تمامی متون و سفرنامه ها
به عنوان مقبره نادر نام برده شده است.
بر پایه مطالعات باستان شناسی این بنا در ابتدا نیز مقبره ای مربوط به
دوران ایلخانی بوده که در زمان افشاریه قسمت تحتانی آن در زیر خاک مدفون
شده و قسمت فوقانی اش تخریب شده است تا بنای کنونی بر شالوده ی بنای
قدیمی ساخته شود.
بنای عمارت خورشید از گور تیمور در سمرقند اقتباس شده ، ظاهرسازی معماری
بنا به اتمام نرسیده زیرا برج میانی مقبره قاعدتا باید ساقه ای جهت
استقرار گنبدی به فراز آن باشد.
آن گنبد بر فراز برج اجرا می شد، می توانست مشابهت تام با گور تیمور در
سمرقند داشته باشد.
در حال حاضر عمارت خورشید دارای زیر زمینی متشکل از هشت فضای مهم پیوسته
پیرامون یک سردابه و فضایی آرامگاهی بر روی سکویی هشت ضلعی است که
ایوانچه و اتاقهای آن را محصور کرده اند.
این بنا همچنین دارای برجی میانی است که پوشش گنبد خانه را در میان گرفته
است، از شواهد چنین بر می آید که این بنا در اوایل دوران قاجار به وسیله
خوانین محلی جلایر تغییر و تحول مختصری یافته و احتمالا مورد سکونت واقع
شده است زیرا در بعضی از نقاشی های دیواری زمان افشاریه با گچ پوشانده و
نقش هایی با صورت های انسانی به سبک و سیاقی دیگر رقم زده شده است.
تزیینات عمده عمارت خورشید شامل نقش های حجاری شده ای بر روی دیوارههای
بیرونی بناست که در قسمت های فوقانی گلدان هایی با شاخ و برک افشان و در
بخش های تحتانی ترکیبی از میوه های گرمسیری نظیر موز و آناناس و انگور به
صورت قرینه حک شده اند.
مسجد کبود گنبد
.......................
در فاصله حدود 200 متری شرق عمارت خورشید، مسجدی چهار ایوانی قرار دارد،
آنچه مسلم است در این مکان بدوا آرامگاهی متعلق به دوران ایلخانی وجود
داشته که ساختار مسجد در دوره های بعد از آن تبعیت کرده است.
در حال حاضر این مقبره به منزله شبستانی در کنار ایوان شرقی مسجد قرار
دارد و گنبد رفیع دو پوشه مسجد بر فراز شبستان خود نمایی می کند، مسجد
کبود گنبد در دوره های مختلف گسترش یافته و ترمیم شده است.
ظاهرا آخرین و مهمترین اقدامات حفاظتی و تعمیراتی در سال 1250 هجری به
دستور پلنک توش خان پسر فتحعلی خان در این مکان صورت گرفت.
زیبایی مسجد کبود گنبد ، مرهون کاشی های رنگارنگی است که در تزئینات آن
بکار رفته است.
دروازه ارغون شاه
..........................
دروازه ارغون شاه ، ورودی اصلی در سمت غرب است و به دلیل جایگاه مهمی که
در کلات داشته تاسیسات و استحکامات دفاعی در آن ایجاد شده است که در
ابتدای دروازه بر بلندای 15 متری از کف رودخانه، کتیبه ای سنگی به خط
نستعلیق با حاشیه و قاب مزین به نقوش اسلیمی بر دیواره سنگی حک شده که
شامل 12 بیت شعر از سرودهای گلبن افشار در مدح نادرشاه است.
در حدود 200 متری بعد از کتیبه نادری مشرف بر دشت کلات ، برج دیدبانی در
کنار یک مجموعه معماری خشت و گلی مشاهده می شود.
به نظر می رسد آن مجموعه بقایای اقامتگاه سربازان و قراولان نگهبان دروازه
ارغون شاه بود و برج دیدبانی جهت حفاظت از حال دیدبان و قراولان کاربرد
داشت.
این مجموعه معماری و برج دیدبانی معروف به ارغون شاه بر اساس شواهد
تقریبا از دوران ایلخانان وجود داشت ، در زمان نادر شاه مرمت شد، اما با
توجه به موقعیت و اهمیت کلات، دروازه ورودی ارغون یکی از مکان های حائز
اهمیت است و می توان حدس زد که قبل از آن دوران تاسیسات دفاعی در این
ناحیه وجود داشت.
سد نادری
.............
رودخانه کلات از غرب به شرق معمولا در فصل های زمستان ، بهار و تابستان
آبهای جاری از ارتفاعات معروف به قره سو در شمال غربی کلات را به میانه
دشت کلات هدایت می کند و به دشت های هموار دامنه های شمال شرقی هزار مسجد
که اکنون در قلمرو کشور ترکمنستان است می ریزد.
در میانه دشت کلات و در مسیر این رودخانه سدی آجری بر پا شده که آبهای
جاری رود کلات را مهار می کند. این سد اگر چه گنجایش زیادی ندارد اما این
امکان را فراهم می آورد که آب جاری رودخانه را در این سطح دشت بگستراند و
زمین های زراعی دشت کلات را سیراب نماید.
این سازه معماری اگر کاربری سد نداشت، این قابلیت را داشت که به عنوان
پل آب بر آبهای جاری درکف رودخانه را به زمین های زراعتی مجاور برساند.
این سازه را اگر چه به دوران افشاریه نسبت می دهند ، اما شواهد معماری از
قبیل اندازه آجرها و سبک و سیاق ساخت آن ، مبین این است که احتمالا سد
نادری دردوران سلجوقیان بنیان گذاشته شده و در دوره های بعد از جمله در
زمان افشار مرمت شد.
اقامتگاه نادر
................
مجموعه اقامتگاه نادر در غرب روستای خشت به فاصله کمی از آن قرار گرفته
است .از این مجموعه در حال حاضر بقایای دیوارهای سنگی تالارهای بزرگی باقی
مانده ، اما در سطح وسیعی از زمین های پیرامون این تالار سکوهای وسیع و
بقایای معماری پراکنده ای مشاهده می شود که مجموعه اقامتگاه نادر را در
وسعت زیاد شکل می دادند.
سنگهای حجاری شده بر جای مانده در محل ، حکایت گر آن است که دیواره
اقامتگاه نادر همانند آرامگاه او با سنگهای حجاری شده مزین بوده است.
حوض انبارهای خشت
............................
مردم خشت بر این عقیده هستند که در مسیر مسیل های خشت 365 حوض انبار
ذخیره آبهای سطحی از باران ایجاد شده و هر روز سال یکی از این حوض
انبارها جهت استفاده تخلیه می شده است.
امکان دارد این گفته اغراق آمیز باشد اما واقعیت این است که تعداد زیادی
از حوض انبارها با دیوارهای آجری و ساروج اندود مرتبط به یکدیگر در دره
های متعدد خشت ایجاد شده که ظاهرا مسقف بودند و هنوز برخی سالم و دارای
سقف های ضربی آجری هستند.
منطقی به نظر می رسد که بگوییم این حوض انبارها می توانستند آب مصرف یک
ساله ساکنین خشت را در خود ذخیره و تامین نمایند.
در حال حاضر این حوض انبارها می توانند به منزله جالب ترین جاذبه های
تاریخی - توریستی کلات مطرح باشند.
آس باد خشت
....................
در جبهه شمال غربی فلاخشت بقایای معماریی مشاهده می شود که نزد اهالی به
آس باد معروف است. کسانی که در گذشته از خشت بازدید کردند از این آس باد
سخن گفته اند.
در حال حاظر فقط توده ای از مصالح ساختمانی و اندکی از دیوارهای بنا بر