پلهای تاریخی زاینده رود حلقه های ارتباط بین طبیعت، انسان و آفرینش

زاینده رود را باید زاینده اندیشه ها نامید، آنگاه كه گستره رود از دهانه پلهای تاریخی می گذرد و جلوه های بی بدیل معماری این بناها در چشمان زلال آب می درخشد، این رویش به بار می نشیند و آدمی با جسم و جان خود ثمرات آنرا می چیند.

پلهای تاریخی زاینده رود، نه تنها برای عبور افراد بلكه به منظور گذر از محصورات این جهان، ایجاد ارتباط بین آب ،باد ، طبیعت و انسان، معماری شده و هدف اصلی آن اتصال و ارتقای معنوی و بصیرت آدمی است .

در معماری این بناها، علاوه بر نیازهای زندگی روزمره شهروندان، به نیازهای روحی و ظرافتهای انسانی توجهی خاص شده بگونه ای كه تاثیر پذیری همه افراد با هر ملیت،مذهب و فرهنگ از این بناها، ژرف و تعالی بخش است.

سازه پلهای تاریخی زاینده رود بازدید كنندگان را به دركی مشترك از گذر زمان و پیوند بین انسان و طبیعت دعوت كرده و به ژرفای رمز آفرینش می كشاند، یكی از جلوه های كم نظیر پلهای تاریخی زاینده رود قابلیت برقراری ارتباط معنایی بین بازدید كنندگان از طریق اشكال و زوایای هنر معماری است.

این ارتباط در پرتو هنر معماری پل خواجو و سی سه پل به نقطه اوج می رسد و اینجاست كه انسان و آب، به دركی مشترك و احساسی مشابه می رسند، دركی كه ناشی از فهم مشترك ، همراه با بیم و امید نسبت به آینده است .

پلهای تاریخی زاینده رود از مهمترین جاذبه های بصری و تاریخی اصفهان و مورد توجه گردشگران خارجی ، داخلی است.

برخی كارشناسان معتقدند: زاینده رود و پلهای تاریخی آن ارتباط سریع و صادقانه ای با بازدیدكنندگان برقرار می كنند و زمان ماندگاری گردشگران در این اماكن بیش از سایر اثار و بناهای تاریخی شهر اصفهان است .

* زاینده رود به عنوان بزرگترین رودخانه فلات مركزی ایران از زرد كوه بختیاری در حدفاصل بین لرستان و اصفهان سرچشمه می گیرد.

این رود در كویر مركزی ایران به سمت شرق حدود ۲۰۰ كیلومتر پیش می‌رود و باگذر از شهرستان های فارسان،داران،شهركرد،زرین شهر و اصفهان در نهایت به باتلاق گاوخونی در حدود 120كیلومتری جنوب شرقی اصفهان می ریزد.

برروی زاینده رود مجموعا 12 پل مهم وجود دارد كه از این تعداد ، شش پل با معماری جدید ساخته شده و تنها كاربری آنها ارتباط فیزیكی و تردد بین دو سوی رودخانه است اما شش پل دیگر به عنوان پلهای تاریخی علاوه بر ارتباط فیزیكی بین دو سوی رود از جاذبه های بصری این شهر محسوب می شود و به لحاظ اعجازهای معماری نقش حلقه های ارتباطی بین انسان، آب، باد، طبیعت و زیبائیهای آفرینش را ایفا می كنند.

* گذری بر پلهای زاینده رود

1- پل شهرستان

پل شهرستان یا پل ' جی ' یا پل 'جسر حسین ' قدیمی‌ترین پل اصفهان روی رودخانه زاینده رود است. این پل در زمان ساسانیان ایجاد شده و در دوره دیلمیان و سلجوقیان تعمیر و مرمت شده ‌است.

پل شهرستان در جی قدیم در شرق اصفهان واقع شده‌ و پایه ‏های آن بر روی سنگهای طبیعی كف رودخانه استوار گردیده‌است. طول پل از ستون مدور آجری تا انتهای سنگفرش قدیمی، حدود ۱۰۵ متر و عرض آن از ۴/۲۵ تا ۵ متر متغیر است.

جهت پل، شمالی - جنوبی با كمی انحراف است. پل شهرستان دارای یازده چشمه و دوازده پایه سنگی بزرگ است اما قسمت فوقانی پل كه جهت عبور و مرور بوده خراب شده ‌است و اكنون عابران پیاده از آن استفاده می كنند .

پل شهرستان در تاریخ ۱ دی ۱۳۴۸ با شماره ثبت ۸۸۹ به‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این پل، یك پل جنگی و نظامی بوده‌ است. از نظر معماری و قدمت پل های قدیمی ایران، فقط پل دزفول و پل شوشتر با این پل برابری می ‌كنند.

آثار بر جای مانده مسجد جامع جی از دوران سلاجقه و مقبره الراشد بالله خلیفه عباسی و قلعه قدیمی اصفهان به نام سارویه (كهندژ) و حصار جی را در مجاورت این پل تاریخی می‌توان مشاهده كرد. در مجاورت این پل از دیر باز مردمانی سخت كوش و نجیب زیسته اند كه هنوز هم با پسوند فامیل شهرستانی می توان آنان را شناخت .

2- پل جویی

پل 'جویی' كه بدان پل چوبی نیز می‌ گویند با عرض كم و طول ۱۴۷ متر در شهر اصفهان میان دو پل ' الله‌وردی خان' ( سی و سه پل) و پل خواجو قرار دارد.

این پل به دستور شاه عباس اول در سال ۱۰۶۵ قمری به منظور ارتباط باغهای سلطنتی در ساحل شمالی و جنوبی رودخانه زاینده‌رود بنا شد.

برج شش گوشه وسط پل با چشمه‌های آب جاری نظرگاه امیران، اشراف، مهمانان و سفیرانی بود كه به حضور شاه می رسیدند.

در قسمت غربی این پل، آب رودخانه به صورت دریاچه‌ای در می‌آمد به همین لحاظ به آن «پل دریاچه» نیز می‌گفتند. نام دیگر آن پل سعادت‌آباد است و ‌اكنون در خیابان كمال اسماعیل قرار دارد.

3- پل مارنان

این پل در اصل «ماربین » نام داشته ‌است كه كلمه ماربین از ریشه «مهر بین» از فرهنگ اوستایی گرفته شده است و چون قرنها قبل از ظهور زرتشت، معبد مهرپرستان بر فراز كوه آتشگاه از تمام روستاهای اطراف آن مشاهده می‌شده ‌است، مهربین در زبان پهلوی ساسانی به «ماربین» در دوره ساسانیان و به دنبال آن در طول مدت ۱۵ قرن تاریخ اسلامی ایران با همین نام شناخته شده‌ است.

از زمانهای بسیار دور همچنان كه پل جی یا پل شهرستان واسطه اتصال شمالی‌ ترین ساحل شهری زاینده‌رود به جنوبی‌ترین ساحل مقابل بوده ‌است، پل مارنان نیز واسطه اتصال دو ساحل شمالی و جنوبی رودخانه در غربی‌ترین قسمت شهر اصفهان بوده‌ است و روستاهای ماربین از طریق پل مارنان (پل ماربانان و پل ماربین) به روستاهای مقابل آن در ساحل جنوبی رود خانه متصل می‌شده است، شكل امروزی پل مارنان با نمای ساختمانی آن در عصر صفویه تغییری نكرده ولی تعمیرات مكرر داشته‌ است.



4- پل خواجو :

' بابا ركن الدین' یا پل 'خواجو '، بر روی رودخانه زاینده‌رود در شرق سی وسه پل قرار دارد. این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۱۱ به‌ عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده ‌است.

این پل را پل 'شاهی 'و 'بابا ركن الدین' و 'شیراز ' و ' حسن آباد ' هم نامیده‌اند و از بناهای شاه عباس دوم صفوی است كه در سال ۱۰۶۰ هجری قمری بنا شده‌ است. درازای پل ۱۳۳ متر و پهنای آن ۱۲ متر است. این پل را به نامهای دیگری نیز خوانده‌اند ولی به سبب قرار گرفتن در محله خواجو به پل خواجو معروف است.

پل خواجو به خاطر معماری و تزئینات كاشیكاری آن از دیگر پلهای زاینده رود مشهورتر است. این پل كه در دوران صفوی یكی از زیباترین پلهای جهان به شمار می‌رفت، كاربرد سد و بند نیز داشته ‌است.

به هنگام برگزاری مسابقات شنا، قایقرانی و برگزاری جشن ها، با بستن بندها كه در بین دهانه های پل قرار داشته است، دریاچه ای مصنوعی بوجود می آوردند.

در میان هریك از دو ضلع شرقی و غربی پل، ساختمانی بنا شده كه شامل چند اتاق مزین به نقاشی است. این ساختمان كه شاه نشین نامیده می‌شود در آن دوره جایگاه بزرگان و امیرانی بوده كه برای تماشای مسابقات شنا و قایقرانی بر روی دریاچه مصنوعی به این مكان فراخوانده می‌شدند.

در گوشه‌های ضلع شرقی پل خواجو دو شیرسنگی وجود دارد كه به ظاهر ' نماد سپاهیان بختیاری محافظ اصفهان و زاینده رود' است.

پل خواجو دارای ۲۴ دهانه ‌است كه از مكعب‌های به دقت تراش‌خورده ساخته شده و در بخش میانی، با سدهای چوبی برای جلوگیری از جریان آب رودخانه مسدود می شده است.

5- سی و سه پل

سی‌وسه‌پل یا پل لله‌ وردیخان كه شاهكاری از آثار دوره پادشاهی شاه عباس یكم است، به هزینه و بازبینی سردار سرشناس او الله‌وردیخان بنا شده‌است.

نام‌های دیگر این پل «سی و سه پل» و «پل سی و سه چشمه» و «پل چهارباغ» و «پل جلفا» و سرانجام «پل زاینده رود» است. تاریخ بنای این پل را شیخ علی نقی كمره‌ای شاعر زمان شاه عباس در شعری به گونه ماده تاریخ، سال ۱۰۰۵ هجری به حساب آورده‌است و این سال، درست همزمان با روزهایی است كه خیابان بی ‌همتای چهارباغ هم ساخته شده‌ است. این پل ۲۹۵ متر درازا و ۱۴ متر پهنا دارد و درازترین پل زاینده رود است.

در دوره صفویان مراسم جشن آبریزان یا آب‌پاشان در كنار این پل صورت می‌ گرفته ‌است و در سفرنامه‌های جهانگردان اروپایی آن دوران اشاراتی به برگزاری این جشن شده‌ است.

ارامنه جلفا هم مراسم « خاج ‌شویان » خود را در محدوده همین پل برگزار می‌كرده‌اند.

این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۱۰ به ‌عنوان یكی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.

6- پل زمانخان

این پل تاریخی در مجاورت شهر سامان در استان چهارمحال و بختیاری واقع شده است .این پل یكی از بناهای با ارزش و قدیمی استان چهار محال و بختیاری است كه دارای دو دهانه و 30متر طول است و بر روی سه پایه سنگی طبیعی بنا شده و در 29 كیلومتری شمال شهركرد قرار دارد.

در ادوار گذشته ایلات و عشایر بختیاری از روی پل آمد و شد می كردند. این پل به دست یكی از روسای عشایر به نام زمان خان احداث شده است . این منطقه دارای آب و هوای معتدل و بسیار لطیف و پاكیزه است و در روزهای تعطیل پذیرای سیل گردشگران می باشد.



*پل های جدید:

پلهای جدید زاینده رود بر خلاف پلهای تاریخی جاذبه بصری و معنایی ندارد و تنها كاربرد آنها تردد و عبور مرور است .

1- پل فلزی

پل فلزی اولین پلی بر روی زاینده رود در شهر اصفهان است كه به صورت كاملاً فلزی با پایه‌های بتوتی در سال ۱۳۳۵ ساخته شده است و خیابان بهشتی (شاپور سابق) را به خیابان خیابان حكیم نظامی مرتبط می‌كند.

2- پل فردوسی

پل فردوسی از مجموعه پلهای جدید ساخته شده بر روی زاینده رود در شهر اصفهان است. این پل در حد فاصل سی‌وسه‌پل در غرب و پل جویی در شرق قرار دارد و «خیابان فردوسی» در شمال زاینده رود را به «خیابان شیخ صدوق شمالی» در جنوب این رود پیوند می‌دهد.

3- پل آذر

پل آذر از مجموعه پل‌هایی است كه با معماری نو بر روی زاینده رود در شهر اصفهان ساخته شده‌است. به تاریخ ۷ مهر۱۳۵۲ مراسم كلنگ زنی آن آغاز شد و در سال ۱۳۵۷ گشایش یافت

این پل در میان پل فلزی در غرب و سی‌وسه‌پل در شرق قرار دارد و خیابان آذر در شمال زاینده رود را به خیابان توحید در جنوب این رود پیوند می‌دهد. خیابان آذرجنوبی، (توحید كنونی) پیش از ساخت این پل وجود نداشت و پس از پایان ساخت پل، خیابان توحید نیز ساخته شد

4- پل بزرگمهر

پل بزرگمهر در حد فاصل پل خواجو در غرب و پل غدیر در شرق قرار دارد و خیابان بزرگمهر در شمال زاینده رود را به خیابان سجاد در جنوب این رود پیوند می‌دهد.

5- پل وحید

پل وحید غربی‌ترین پل ساخته شده بر روی زاینده رود در محدوده شهر اصفهان است. این پل در غرب پل مارنان قرار دارد و بزرگراه كمربندی اصفهان از روی آن عبور می‌كند. پل وحید بزرگراه خیام در شمال زاینده رود را به بزرگراه میرزا كوچك خان در جنوب این رود پیوند می‌دهد.

6- پل غدیر

پل غدیر جدیدترین پل ساخته شده بر روی زاینده رود در محدوده شهر اصفهان است و بزرگراه كمربندی اصفهان از روی آن عبور می‌كند. این پل در حد فاصل پل بزرگمهر در غرب و پل شهرستان در شرق قرار دارد و بزرگراه صیاد شیرازی در شمال زاینده رود را به بزرگراه همت در جنوب این رود پیوند می‌دهد.

556 / سلطانمرادی