کاهش ۵۰ درصدی نرخ باروری در جهان، زنگ خطر سیاه‌چاله جمعیتی

یکی از نگرانی‌‎های این روزهای مسئولان کشورمان، کاهش نرخ باروری و زاد و ولد است؛ موضوعی که در صورت تداوم به یک معضلی بزرگ تبدیل خواهد شد و در دهه‌های آتی با پیری جمعیت مواجه خواهیم شد.

در همین ارتباط «احمد وحیدی» وزیر کشور اواخر اردیبهشت‌ماه امسال در اجلاس سراسری ستاد و ثبت که درباره حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در وزارت کشور برگزار شد، با مهم خواندن مساله جمعیت اظهار کرد: اغراق نیست اگر بگوییم مساله کاهش نرخ باروری و پیری جمعیت بسیار نگران‌کننده‌ است که باید در این رابطه چاره‌اندیشی شود.

در جریان همان اجلاس، «کاظم فروتن» دبیر ستاد ملی جمعیت نیز مساله جمعیت و جوانی جمعیت را مهم خواند و گفت:‌ اقدامات خوبی به وسیله دستگاه‌ها اجرا شده‌ اما وقتی آمارها را نگاه می‌کنیم می‌بینیم بسیار خوشایند نیستند. در سال ۱۴۰۱ نرخ بارداری ۱.۵۴ درصد بوده که تقریبا نشان می‌دهد کشور در آستانه ورود به سیاه‌چاله جمعیتی است.

البته این شرایط نگران‌کننده فقط به ایران محدود نمی‌شود و با نگاهی آماری به روند جمعیتی کشورهای مختلف جهان می‌توان به عمق این مساله پی برد.

جهان در آستانه ورود به سیاه‌چاله جمعیتی

در طلوع قرن نوزدهم، جمعیت جهان به یک نقطه عطف بزرگ یعنی یک میلیارد نفر رسید. در ۲۲۰ سال بعد، این تعداد به هشت برابر آن یا ۸ میلیارد نفری که امروز روی کره زمین زندگی می‌کنند.

بدون محاسبه مهاجرت، یک منطقه معین به نرخ کلی باروری ۲.۱ برای حفظ جمعیت پایدار نیاز دارد

این صعود مداوم در جمعیت جهان به لطف پیشرفت و بهبود مراقبت‌های بهداشتی و تغذیه امکان‌پذیر شد. با این حال، سازمان ملل پیش‌بینی می‌کند به دلیل کاهش نرخ باروری، رشد سریع جمعیت کندشده و حتی ممکن است تا سال ۲۱۰۰ (۱۴۷۹) به طور کامل متوقف شود.

از ۷۰ سال پیش تا به امروز، نرخ باروری در جهان روندی نزولی به خود گرفته و در مجموع ۵۰ درصد کاهش یافته‌است. به عنوان نمونه و مطالبق نمودار زیر، اگرچه در سال ۱۹۵۲ (۱۳۳۱)، متوسط خانواده‌های جهانی پنج فرزند داشتند، اکنون آنها کمتر از سه فرزند دارند. البته بدون محاسبه مهاجرت، یک منطقه معین به نرخ کلی باروری ۲.۱ برای حفظ جمعیت پایدار نیاز دارد.

کدام کشورها بالاترین و پایین‌ترین نرخ باروری را دارند؟

طبق گزارش سازمان ملل متحد، نزدیک به دو سوم جمعیت جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که نرخ باروری، زیر آستانه بحرانی ۲.۱ است. در نقشه زیر، کشورها از بالاترین تا کمترین میانگین تولد به ازای هر زن در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) رتبه‌بندی شده‌اند.

طبق گزارش سازمان ملل متحد، نزدیک به دو سوم جمعیت جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که نرخ باروری زیر آستانه بحرانی ۲.۱ است

نیجریه در حال حاضر با ۶.۹ بالاترین نرخ باروری را در جهان به خود اختصاص داده‌ به این معنی که یک زن در این کشور آفریقایی به طور متوسط در طول زندگی خود هفت فرزند خواهد داشت.

از لحاظ شمار بالای نرخ باروری به جز افغانستان (در رتبه چهاردهم)، همه ۳۰ کشور برتر جهان در قاره آفریقا قرار دارند. در واقع، تخمین‌زده می‌شود که آفریقای کنونی ۱.۴ میلیارد نفری تا سال ۲۱۰۰ (۱۴۷۹) به ۲.۵ میلیارد نفر افزایش خواهد یافت در حالی که بیشتر قاره‌ها از نظر رشد جمعیت در واقع یکنواخت خواهند بود.

نیجریه در حال حاضر با ۶.۹ بالاترین نرخ باروری را در جهان به خود اختصاص داده‌است به این معنی که یک زن در این کشور آفریقایی به طور متوسط در طول زندگی خود هفت فرزند خواهد داشتهمان طور که در نقشه بالا مشاهده می‌شود، در انتهای رتبه‌بندی، کره‌جنوبی با نرخ باروری ۰.۸۴ قرار دارد. جالب اینجاست که بسیاری از پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان _ از جمله چین، هند و ایالات متحده _ همگی زیر سطح میانگین باروری جهانی قرار دارند به طوری که بخش‌هایی از اروپا و آمریکای شمالی از دهه ۱۹۷۰ (۱۳۵۹) به‌طور مداوم سطح باروری پایینی را تجربه کرده‌اند.

میانگین نرخ باروری در سال ۲۰۲۰ (۱۳۹۹) در سطح جهان ۲.۳ بود در حالی که هند و آمریکا به ترتیب ۲.۰۵ و ۱.۱۶۴ بودند. جالب اینکه هند و آمریکا باوجود روند کاهشی باروری، در جایگاه بهتری از چین با نرخ باروری حدود ۱.۳ قرار دارند.

چرایی کاهش باروری و پیامدهای زیانبار آن

در ارتباط با چرایی کاهش نرخ باروری در جهان عوامل مختلفی دخیل‌اند که دشواری‌های معیشی مهمترین عامل بروز این بحران به شمار می‌رود. بی‌تردید هنگامی که اقتصاد رو به نابسامانی پیش می‌رود، زوج‌ها به طور موقت بچه‌دار شدن را به تعویق می اندازند چرا که نسبت به آینده اطمینان مالی ندارند.

از لحاظ شمار بالای نرخ باروری به استثنای افغانستان (در رتبه چهاردهم)، همه ۳۰ کشور برتر جهان در قاره آفریقا قرار دارند. در واقع، تخمین زده می‌شود که آفریقای کنونی ۱.۴ میلیارد نفری تا سال ۲۱۰۰ (۱۴۷۹) به ۲.۵ میلیارد نفر افزایش خواهد یافت

دکتر «مکس رُزر» محقق دانشگاه آکسفورد و بنیان‌گذار مجله علمی «دنیای ما در داده» در پاسخ به این پرسش که «چرا زنان فرزند کمتری دارند؟» سه دلیل رو مهم می‌داند که عبارتند از:

_ توانمندسازی زنان به ویژه در زمینه تحصیل و کار

_ کاهش مرگ ومیر کودکان

_ افزایش هزینه برای تربیت فرزندان

تارنمای «مجمع جهانی اقتصاد» (weforum) نیز بر مولفه تحصیل متمرکز شده‌است و البته با اشاره تاریخی به زنان ایران می‌نویسد: تحقیقات نشان داده که تحصیلات عالی در زنان با نرخ پایین باروری مرتبط است به عنوان مثال در ایران در دهه ۱۹۵۰(دهه ۱۳۳۰)، زنان میانگین سه سال تحصیل داشتند و به طور متوسط هفت فرزند را بزرگ کردند. این در حالی است که سال ۲۰۱۰ (۱۳۸۹) زنان ایرانی به طور متوسط ۹ سال تحصیل داشتند، میانگین نرخ باروری در این کشور به ۱.۸ کاهش یافت.

هنگامی به کشورهایی که تحصیلات زنان در آن‌ها هنوز تا حدی عقب مانده‌ است، نگاه می‌کنیم این نظریه بیشتر صحت خود را نشان می‌دهد. نمونه دیگر کشور نیجریه است که در سال ۲۰۱۰ (۱۳۸۹)، زنان این کشور آفریقایی به طور متوسط ۱.۳ سال تحصیلات و به طور متوسط بیش از هفت فرزند داشتند که بیش از ۲ برابر میانگین جهانی در آن زمان بود.

«سقط» نیز از دلایل دیگر کاهش نرخ تولد و جمعیت است. به عنوان نمونه بسیاری از جمعیت‌شناسان و برنامه‌ریزان، ترجیح پسر در کشورهای آسیایی را مانع اصلی کاهش باروری می‌دانند. با این حال، مردم برخی از این کشورها مانند کره جنوبی و چین به خاطر پایبندی شدیدشان به ترجیح پسر، دست به سقط جنین می‌زنند. بنا به تحقیقی در چین، در این کشور سالانه سیزده میلیون سقط جنین صورت می گیرد.

کاهش باروری اما با خود تبعات و پیامدهای زیانباری به همراه دارد. اگرچه برخی به آن با دیده مثبت می‌نگرند و مولفه‌هایی چون کاهش هزینه‌های خانوار، افزایش نرخ پس‌انداز خانواده، کاهش هزینه‌های آموزشی و مراقبت های بهداشتی را برجسته می‌کنند اما در واقع این مسائل یک روی سکه است و روی دیگر آن را نیز باید دید.

کاهش نرخ باروری در درازمدت منجر به کاهش جریان‌های درآمدی اصلی خواهد شد که منعکس کننده کاهش نیروی کار است؛ موضوعی که در کشورهایی مثل آلمان، ژاپن، روسیه و شماری از کشور دیگر با میزان مهاجرت پایین به واقعیت تبدیل شده‌است.
در کشورهای ثروتمندتر، درآمد بازنشستگی و مراقبت پزشکی سالمندان به طور عمده از محل مالیات و حق بیمه بر جمعیت جوان‌تر در سن کار تامین می‌شود. نرخ تولد پایین سرانجام منجر به تعداد کمتر مردان و زنان در سن کار می‌شود. بنابراین پایه مالیاتی کوچک‌تری برای تامین پرداخت‌های تامین اجتماعی وجود خواهد داشت.

از سال ۱۹۵۰ (۱۳۲۹) تا کنون، میانگین سنی جهانی از ۲۵ به ۳۳ سال افزایش یافته‌ و زنگ خطر پیری جمعیت را به صدا درآورده‌است

از تاثیر اجتماعی نرخ پایین باروری هم نباید غافل ماند که تداوم این روند در کنار افزایش امید به زندگی، جمعیت پیری را در سراسر جهان شکل می‌دهد. از سال ۱۹۵۰ (۱۳۲۹) تا کنون میانگین سنی جهانی از ۲۵ به ۳۳ سال افزایش یافته‌ و زنگ خطر پیری جمعیت را به صدا درآورده‌است.

از طرفی جمعیت مسن‌تر با خطرات اقتصادی متعددی مواجه‌اند از جمله افزایش هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی و نیروی کار کمتری که به قول معروف باید جور آنها را بکشند.

طبق نمودار زیر که «بانک جهانی» انتشار داده‌است، جمعیت در سن کار جهان در سال ۲۰۱۲ (۱۳۹۱) به اوج خود رسید. از آن زمان، این جمعیت رو به کاهش بوده‌ است.

در نروژ بچه‌دارها در اولویت خدمات قرار دارند. در انگلیس برای مادران سه سال مرخصی با حقوق در نظر گرفته می‌شود و این مرخصی در آلمان ۱۴ ماه است

چه باید کرد؟ راهکار برخی کشورها

راه‌های زیادی برای مهار این معضل پیش رونده وجود دارد که در ادامه به شماری از آنها اشاره خواهد شد.

راه‌حل‌های کوتاه مدت مانند مهاجرپذیری می‌تواند کمک شایانی به افزایش نرخ باروری و افزایش جمعیت کند اما راه‌حل‌های طولانی‌مدت - کاهش هزینه‌های تربیت کودک و ارائه حمایت بهتر برای خانواده‌های دارای فرزند - استراتژی‌های رایجی در سطح جهان هستند که برای جلوگیری از فاجعه جمعیتی به کار می‌روند.

در بسیاری از کشورهای غربی از طرح‌های تشویقی و ارائه تسهیلات ویژه برای افزایش تمایل والدین به بجه‌دار شدن استفاده می‌کنند به عنوان نمونه در نروژ بچه‌دارها در اولویت خدمات قرار دارند. در انگلیس برای مادران سه سال مرخصی با حقوق در نظر گرفته می‌شود و این مرخصی در آلمان ۱۴ ماه است.

پرداخت هزینه‌های دوران حاملگی تا نوزادی و در نظر گرفتن سبد کالا با کمک‌های مالی ماهیانه به خانواده‌ها از دیگر راه‌های افزایش نرخ باروری است. در کنار سروسامان دادن به اقتصاد و اشتغال پایدار جوانان، تاثیر مولفه تبلیغات و آگاهی‌بخشی به جامعه را نباید نادیده گرفت و در صورت فهم عموم از چالش‌ها و مشکلات آینده کاهش ناباروری، این معضل نگران‌کننده با سرعت بیشتری رفع خواهد شد.

منابع:

https://www.weforum.org/agenda/۲۰۲۲/۰۶/global-decline-of-fertility-rates-visualised/

https://www.visualcapitalist.com/worlds-plummeting-fertility-rate/

https://www.jstor.org/stable/۲۱۳۷۴۱۳

https://www.pewtrusts.org/en/research-and-analysis/issue-briefs/۲۰۲۲/۱۲/the-long-term-decline-in-fertility-and-what-it-means-for-state-budgets

http://www.econ.yale.edu/~pschultz/Fertility%۲۰decline%۲۰۳-۱۵-۰۵.pdf