دخيل مراغه اي، مقتل نويس گم گشته در شور و شعور حسيني

به گزارش ايرنا، شهر تاريخي و فرهنگي مراغه، يكي از شب هاي قرن 13 از جان گرم و مهربان خود براي آسمان شعر مراثي آذربايجان، از يك خانواده مذهبي و عاشق اهل بيت عصمت و طهارت (ع) ستاره اي فروزان را تقديم كرد كه تا به امروز شعرهاي مقتلش همچنان در عزاداري هاي اين ديار زمزمه مي شود و چشم عاشقان آل پيامبر(ص) را همچون ابر بهار باراني مي كند.
آخوند ملاحسين مراغي مشهور به دخيل مراغه اي (مراغي) در عرصه شعر و ادبيات تركي، شاعري نام آشنا است اما وي با قلم نثر و نظم خود در روايت جانگداز كربلا، لابلاي صفحات تاريخ و قافيه اشعارش با شعور حسيني طوري عجين و گم شده كه كسي تاكنون آنچنان كه بايد به نام و نشانش پي نبرده است.
در مقدمه كتاب گزيده اشعار ملاحسين دخيل مراغه اي آمده است:' نه تاريخ ولادتش را كسي مي داند و نه وفاتش را! در شعر معاصرانش، نامي از او به ميان نيامده و در جنگ ها نيز قطعه شعري از وي نوشته نشده است، به هر دري كه زديم به رويمان گشوده نشد ... حتي وقتي از احفاد و اولادش سراغ احوال و اقوالش را گرفتيم جز بي اطلاعي چيزي دستگيرمان نشد'.
در برخي تذكره ها به جز شرح مختصري از شهر وي اطلاعات ديگري وجود ندارد اما يونس مرواريد در كتاب افرازه رود (مراغه) مي نويسد كه آخوند ملاحسين مراغه اي متخلص به 'دخيل' از شعراي قرن سيزدهم هجري بود.
پرويز كتابي نيز در مقاله 'توجه به صحنه آرايي و تجسم حوادث عاشورا در شعر دخيل' آورده است: ميرزا محمدتقي قمري از اهالي دربند كه در سال 1235 هجري قمري مي زيسته در شعرهايش شاعران قبل و هم عصر خود را به نظم كشيده كه در يكي از بيت ها از دخيل مراغه اي به عنوان شاعر هم عصر خود ياد كرده است.
همچنين براساس برخي از روايت هاي سينه به سينه نقل شده مردم مراغه، ملاحسين در روستاي خرمازرد از توابع مراغه به دنيا آمده كه امروز نوادگان وي كه خود را منتسب به اين شاعر نوحه سراي آذربايجان مي دانند، اطلاع دقيقي از زندگي وي ندارند.
ملاحسين در آغوش مهربان مادر و زير سايه محبت هاي پدر در هفت سالگي به مكتب رفت و در محضر پدر با قرآن انس گرفت و با نشانه گذاري آيه هاي آن، سوره سوره اين كتاب را به ذهن خود سپرد.
ملاحسين، آرام آرام علوم زمانه خود را ياد گرفت و به گنج ناپايان ادبيات دست يافت و همانند خانواده به خاندان عصمت و طهارت(ع) به خصوص حضرت حسين (ع) و 72 يارانش علاقه مند شد به طوري كه شهادت آنان در كربلا او را بي تاب و بي قرار مي كرد.
فائقه مددي، در مقاله پژوهشي خود با عنوان 'تاثير قرآن و حديث در دوجلد ديوان دخيل مراغه اي' مي نويسد: اين مقتل نويس را كه واقعه كربلا و وقايع مهم اسلام را با استناد به احاديث و كلام االله به نظم و نثر درآورده، مي توان بنيان گذار مرثيه سرايي تركي در ادبيات ايران دانست كه اشعارش متاثر از قرآن كريم و حديث بوده و در شرح وقايع كربلا به صحنه آرايي و تجسم حوادث عاشورا همت گمارده است.
طبق پژوهش 'مددي'، دخيل در اشعار خود از نكات مختلف قرآن از جمله آيه هاي بسم الله الرحمن الرحيم، شش سوره المسد، 61 سوره طه، 9 سوره الفرقان، 93 سوره الاسراء، 73 آل عمران، 21 سوره حديد، 67 سوره يوسف، 78 سوره نسا و آيه 199 سوره آل عمران الگو گرفته است.
وهاب حيدري نيز در مقاله 'تاثير آيات و احاديث در شعر دخيل مراغه اي' معتقد است 'دخيل'، شاعري با سروده هاي آگاه است كه از نقش شعر خود در جامعه و روزگار آگاهي كامل داشت.
وي، تاكيد مي كند: شعرهاي دخيل مراغه اي در زمره ادبيات آييني قرار دارد به طوري كه اين ادبيات حاوي آموزه هاي ديني و باورهاي آسماني است و هر متن منثور و يامنظومي كه متاثر از آموزه هاي ديني و و حياني قرآن كريم، تاريخ اسلام و پيشوايان باشد، در قلمروي اين موضوع است.
دخيل مراغه اي، تشنگي دلش را با علوم اسلامي سيراب مي كرد و به ادبيات عربي، فارسي و تركي احاطه پيدا كرد و در اين زبان ها خبره شد و ضمن يادگيري فقه، حديث و روايت به كسوت روحانيت درآمد.
احاطه به علوم اسلامي، روحاني بودن و حضور مستمر در مجالس ديني باعث شد به ملاحسين معروف شود و وقتي طبع شعرش شكوفا شد، در نوشته هايش درباره خاندان عصمت و طهارت(ع) مي نوشت و مرثيه سرايي كرد و خود را به اين خاندان دخيل مي بست، بنابراين به لقب 'دخيل' در شعرهايش مشهور شد.
ملاحسين دخيل مراغه اي از بنيان گذاران زبان و ادبيات مرثيه تركي و شيوه مقتل نويسي بود و براي روايت جانگداز واقعه كربلا، قلم نثر و نظم بدست گرفت.
وهاب حيدري، مي نويسد: دخيل پدر ادبيات مرثيه ي تركي، براي بالا كشيدن سطح تفكر و انديشه جامعه، از الفاظي زيبا استفاده مي كند و براي ارايه آن از مسايل فلسفي و عرفاني بهره گرفته و آن ها را فصيح، بليغ و منظوم بيان مي كند.
لحظه لحظه زندگي دخيل از شيون هاي ماتم پر بود و قدرت قلم خود را در بازگويي مظلوميت و حقانيت عاشورا به كار مي برد و در نهايت روايت كربلا را از ابتدا تا انتهاي آن در مقتل هشت جلدي خود كاملا زيبا روايت كرده است.
هر چند واقعه كربلا، قبل از دخيل مراغه اي به صورت مقتل نوشته شده بود، ولي وي با بياني تازه، جان تازه اي به اين شيوه شعر مراثي داد.
' پرويز كتابي' در مقاله خود در اين باره مي گويد: از جمله اين مقتل نويسان بزرگ يحيي ابن سعيد، علي ابوالفرح كاتب اصفهاني، شيخ مفيد ابوالقاسم دمشقي، علي بن موسي بن جعفر معروف به ابن طاووس، ملامحمد فضولي و نظام الدين محمد توفارقانلي هستند كه دخيل اين مقتل ها را به دقت خوانده و تحرير كتاب بزرگ خود را شروع كرده است.
'دخيل'، حادثه كربلا را از اول تا آخر پشت سر هم نوشته و در ضمن هر مقتل (رويداد)‌ به حوادث ديگر تاريخ اسلام گريزي زده كه اين مساله موجب شده مقتل وي به صورت حجيم نگارش و در هشت جلد مكتوب شود.
مجموعه آثار دخيل در مجموعه هاي شش تا هشت جلدي بارها در تبريز و تهران به صورت چاپ سنگي و حروف چيني به چاپ رسيده و نسخه كنوني موجود مقتل وي، در كتاب فروشي ها، هشت جلدي است.
ملاحسين دخيل با قلم خود ميدان عاشورا و صحنه هاي خونين تاريخ اسلام را با دقت گشته و از هيچ نقطه اي چشم پوشي نكرده و هر منظره را در مركز دقت قرار داده و همانند نقاشي ماهر، هر صحنه را به صورت بديعي به تصوير كشيده كه اين ويژگي باعث مي شود شعرهاي او با وجود پرمعني بودن، حالتي ساده و روان داشته باشد.
زنده ياد نادر فريدفتحي متخلص به آيدين، شاعر معاصر مراغه اي در نماهنگ صوتي معرفي دخيل مي گويد: دخيل مراغه اي ظرافت شعر را با احساس دل و حالتي روان به هم آميخته و با الفاظي دلگشا شعرهايش را به مخاطبان خود بيان مي كند.
فتحي مي افزايد: دخيل، قدم به قدم كربلا را از صبح خونين تا اسارت شبانه، سير و آن را ثبت كرده و همانند يك نمايشنامه نويس قدرتمند، ديالوگ هاي شخصيت هاي مقتل خود را به زبان شعر و جوهري لطيف در درجه اي عالي بيان مي كند.
وي مي گويد: دخيل از قرن 13 تا به امروز در ادبيات مرثيه آذربايجان چهره اي شاخص و مقتل وي مصيبت نامه اي درباره آل علي (ع) است كه شعرهايش را در قالب هاي مختلف و متنوعي مانند قصيده، غزل، مثنوي، رباعي و دوبيتي سروده و با نگاهي شاعرانه، جزيي ترين واقعه عاشورا را به صورتي زيبا و گاهي عارفانه تصوير سازي مي كند.
زنده ياد فريد فتحي، در اين نماهنگ اضافه مي كند: تاكنون شعرهاي دخيل در مراسم هاي عاشورا، شبيه خواني، شبيه گرداني و سينه زني استفاده و مردم مسلمان و شيعه آذربايجان با علاقه اي خاص براي روايت مصيبت هاي امام حسين (ع) و زنده نگه داشتن قيام عاشورا از آن بهره برده اند.
دخيل در مقتل خود، فضيلت ها، عظمت روحي، جوانمردي، وفاداري و اخلاص شهداي كربلا را به صورت زيبا به قلم گشيده و در مقابل اين صفت ها، رذالت، ترس، ناجوانمردي و بدي هاي اردوي يزيديان را همانند فيلمي با تمام جزييات اش به تحرير درآورده است.
دخيل در سراسر مقتل خود قبل از شروع مرثيه و مديحه، با قدرت قلم فضا سازي كرده و همانند يك رمان نويس و داستان نويس ماهر از بعد مكان و زمان عبور كرده و آثار خود را در آن فضا مي سرايد تا مصيبت و عمق فاجعه به صورت كامل توسط مخاطب حس شود.
'حجت مقدم' نيز در مقاله علمي خود با عنوان 'بوطيقاي واقعه در كلام دخيل مراغه اي' مي نويسد: روايت واقعه دخيل و بررسي ساختار آن مفهومي به نام بوطيقا را تداعي مي كند كه در اصل نگاه موشكافانه به بيان و نحوه روايت از واقعه عاشورا است تا بتوانيم تفاوت اين اثر را با ساير مقتل ها به خوبي بشناسيم.
مقدم، مي افزايد: بنابر اين 'دخيل' براي ايجاد ارتباط حسي با مخاطب براي نقل واقعه به شيوه اي روايت كرده كه خواننده و شنونده را درگير خود كرده و از آغاز تا پايان هر قطعه شعر خود سعي بر آن داشته تا مقدمه، بدنه و نتيجه را حفظ كند.
ملاحسين دخيل مراغه اي در مقتل خود به تصويرسازي علاقه اي ويژه نشان داده و در ذهن وي كربلاي خونين همانند صحنه اي منظم در كنار نزاكت خيال، از قلم به كاغذ آورده مي شود و سرزمين خوف انگير كربلا، تابش آتشين خورشيد بر زمين، هياهوي اردوي كفر كه به خاطر غنيمتي اندك از اطاعت فرزند پيغمبر سرباز زده اند، صحنه هايي دلسوز هستند كه فضاي دردآور آن فقط با قدرت قلم 'دخيل' به تصوير كشيده مي شود.
مقدم، مي نويسد: نحوه نقل 'دخيل' از واقعه كربلا فرصتي براي مخاطب است كه در ذهن خود به باز آفريني واقعه پرداخته و با تصوير كلمات، آن را خلق مي كند.
دقت دخيل مراغه اي در مقتل، فقط در ماتم كربلا خلاصه نمي شود و در زمره آن، شجاعت و شهامت خاندان عصمت و طهارت(ع) را نيز بر روي كاغذ آورده و به رجز خواني هاي مختلف قهرمانان عاشورا از جمله حضرت ابوالفضل (ع) و حضرت علي اكبر (ع) توجه كرده است.
آشنايي، علم و آگاهي 'دخيل' به صنعت هاي مختلف ادبي شعر باعث شده تا در شعرهاي خود از آرايه ها و صنعت هاي ادبي فايده ببرد.
شعرهاي دخيل با وجود ساده بودن، آكنده از صفت هاي شعري است كه ابتدا حس نمي شود اما با تامل و دقت مشخص مي شود كه چه اندازه اي زيبا آن ها را استفاه مي كند.
خصوصيات ديگر مقتل 'دخيل' كه در ديگر مقتل ها نيست، آن است كه وي توانسته بسيار زيبا، نوازنده هاي سنتي و مورد قبول آذربايجان را كه در ادبيات آذربايجاني به آن ها 'عاشيق' مي گويند، به مقتل خود وارد كند.
'كتابي' در مقاله خود مي نويسد: از ويژگي هاي اشعار در مقتل دخيل اين است كه به گونه اي زيبا هنرمندان ساززن آذربايجان (عاشيق ها) را وارد مقتل كرده و از نوعي شعر بنام دئيشمه (مناظره) استفاده كند.
عاشيق ها در ادبيات آذربايجاني هنرمنداني دوره گرد هستند كه در بين ايل، جاي گرم و صميمي داشته و بيشتر در مراسم و آيين ها حتي در مجالس عزا نيز حضور آنان نمايان مي شود.
دخيل از فن مناظره يا گفت و گوي شعر، فايده اي زيبا برده و اين شعر را با استادي تمام در مقتل منظوم خود آورده است.
'دئيشمه' در ادبيات رثايي بين ايمان و كفر رخ مي دهد و دخيل مراغه اي در قسمتي از مقتل خود باب گفتار را بر روي حضرت عباس (ع) و شمر در واقعه امان نامه آورده و ابتدا حرف هاي شمر و سپس جواب باب الحوائج را به آن اضافه مي كند.
مهمترين خصوصيات متقل دخيل كه طوماري غم نامه است، غافل نشدن از مصيبت هاي كربلا است و وي در حوزه قدرت قلم خود سعي كرده واقعه را به حالتي جانگداز، سوزناك و لطيف گزارش كند.
ملاحسن دخيل مراغه اي اساس مقتل خود را با تكيه بر روايت ها مي نويسد و در كتاب او روايت ها جايگاهي با اهميت داشته و با اين روايت ها به قلم خود قدرت داده تا با قدرت تخيل خود و به زباني ساده از واقعه كربلا تصاويري سوزناك ارايه دهد.
در هر حال ملا حسين دخيل مراغه در ديوان هشت جلدي خود در وزن هاي مختلف واقعه كربلا را از سرتاپا با شهداي صحراي كربلا آراسته است.
مقتل در لغت به معني كشتن‌گاه و محل قتل و در اصطلاح به بازگويي به قتل رسيدن امامان اشاره دارد كه مقتل امام حسين (ع) از همه مهم‌تر و بيشتر مورد توجه است.
كنگره علمي و ادبي بزرگداشت آخوند ملاحسين مراغه‌اي (مراغي) متخلص به 'دخيل' از شعراي رثايي قرن سيزدهم هجري قمري 28 ارديبهشت 1391 توسط اداره تبليغات اسلامي مراغه برگزار شد.
جا دارد كه پژوهشگران و محققان ادبيات عاشورايي با كنكاش در تاريخ ادبيات كشورمان به واكاوي و آشكار كردن زواياي جديدي از زندگي اين شاعر بزرگ اهل بيت عصمت و طهارت (ع) همت كنند.
گزارش از حسن حسين زاده
3034/8023/518/1352