آزادی و عدالت، آرمان عقیم‌مانده نهضت مشروطه

۱۱۴ سال پیش در چنین روزی مردم ظلمت زده ایران و در راس آن مردم ستمدیده اما آگاه آذربایجان و  تبریز برای رهایی از بند استبداد، استثمار و عقب ماندگی های سیاسی و اجتماعی به پا خاستند تا جامعه ای آزاد و عاری از ظلم و فساد و بی قانونی و بی عدالتی را بنیان نهند، در سال هایی که از هم گسیختگی و هرج و مرج جامعه ایرانی را فرا گرفته بود.

مردم تبریز براساس رسالت ملی و مذهبی خود علیه استبداد و استعمار مبارزه ای را آغاز کردند که در آن مفاهیمی چون آزادی خواهی، عدالت طلبی، ستم سوزی، دیکتاتور ستیزی و مبارزه با قلدرمآبی و خان سالاری حرف اول و آخر مبارزان آن بود.

مبارزات مردمی برای مشروطه سازی نظام سیاسی ایران در کنار همراهی علمای دینی و مراجع موثر افتاد و شاه که از هر طرف خطر را احساس می کرد در پاسخ به تلگرام های مختلف، تسلیم شد و در صبح گاه ۱۴ مرداد ۱۲۸۵شمسی فرمان مشروطه را برای ساختار سیاسی ایران صادر کرد تا به این ترتیب پس از یک سال و نیم تلاش، مبارزه و تحمل سختی های فراوان، جنبش و نهضت ملی مشروطه خواهی ایران به ثمر رسیده و حکومت ایران مشروطه شود.

مشروطه ای که به گواه تاریخ و اسناد موجود ریشه آن از تبریز شکل گرفت و به سایر نقاط کشور گسترش یافت، نه تنها طیف روشن فکر، بلکه دهقانان، پیشه وران، کارگران، بازرگانان، تجار، روزنامه نگاران و طبقه میانی و متوسط جامعه را نیز با خود همراه کرد.

نقش برجسته تبریز در این نهضت تاریخی زمانی بیشتر نمود می یابد که متوجه شویم پس از به توپ بستن مجلس از سوی محمدعلی شاه و سرکوب شدید مشروطه خواهان، این تبریز بود که سخت ترین مقاومت ها را در برابر استبداد شاهی از خود نشان داد، اما هزار افسوس که این ممارست ها در طول تاریخ چندان به چشم نیامد و این خطه قهرمان پرور همچنان از بی عدالتی و ظلم و ستم حاکمان در امان نماند.

زمانی که ناامیدی مشروطه خواهان را فرا گرفته بود شخصیت های مبارز و آزادی خواهی چون ستارخان "سردار ملی"و باقرخان "سالار ملی" با شجاعتی مثال زدنی رهبری جنبش مردمی مشروطه را در دست گرفته و باعث فرار محمدعلی شاه از کشور شدند.

آنچه که در تاریخ معاصر ایران به عنوان قوای سه گانه، خانه ملت، حق مشارکت، آزادی بیان، عقیده و قلم و آزادی احزاب مطرح شده و می شود دستاورد بزرگ نهضت مشروطیت است که با رشادت ها و دلاوری های بی نظیر مردم تبریز و آذربایجان به دست آمد؛ تبریز در طول تاریخ همواره مهد تجدد و نوخواهی بوده، گنجینه ای از حماسه ها را در خود دارد و در تاریخ معاصر ایران این شهر در صف نخست مبارزات ملت ایران علیه زور و استبداد و خودکامگی قرار گرفته و همیشه مقابل ستمگران و متجاوزان با چنگ و دندان ایستاده و از کیان انسانی و اسلامی مردم این سرزمین دفاع جانانه ای کرده است.

به اعتقاد کارشناسان سیاسی و اجتماعی و مورخان، تبریز در جنبش مشروطه منجی انقلابی شد که در آستانه شکست قرار گرفته بود و این انقلاب با دوراندیشی رهبران و هوشیاری و از جان گذشتگی مردمان خطه آذربایجان به سر منزل مقصود رسید.

اعتبار مبارزات مردم تبریز زمانی ارزش فزون تری به خود می گیرد که به اوضاع و احوال دوران آستانه نهضت مشروطه و نظام سلطنتی که برپایه استبداد فردی استوار بود، توجه شود، دورانی که همه قدرت دولتی اعم از قانون گذاری و اجرایی در دست شخص شاه متمرکز بود و وی صاحب اختیار بی چون و چرای مردم بود و توان سیاسی و اقتصادی فراوانی داشت.

در تحلیل نقش تبریز در زایش نهضت مشروطیت باید به کانون نوگرایی این شهر کهن به دلیل نزدیکی به اروپا، دولت عثمانی وقت (ترکیه) و روسیه توجه عمیقی شود؛ چه بسا پذیرش تحولات جدید فرهنگی، صنعتی، اجتماعی و سیاسی مردم تبریز با دنیای جدید به آنها این امکان را می داد تا در نهضت مشروطه نیز پیش قدم و البته ثابت قدم شوند.

نزدیکی به روسیه و تبعات انقلاب ۱۹۰۵ آن کشور، افکار انقلابی در تبریز را بیش از دیگر نقاط ایران حتی تهران رونق و رواج داده بود به طوری که روزنامه نگاران این شهر چون حسین خان عدالت مدیر روزنامه "عدالت " و  " الحدید " و محمدعلی خان تربیت مدیر مجله " گنجینه فنون " در انجمن های سری نقش عمده داشتند و به گواه منابع تاریخی، تبریز بزرگترین مرکز انتشار روزنامه های ملی در دوره مشروطیت بود و تهران پشت سر این شهر و در ردیف دوم قرار داشت.

از سوی دیگر، پیش از شروع نهضت مشروطه مردم تبریز در نهضت تنباکو نیز نام خود را به عنوان خاستگاه نخستین خیزش ضد استعماری در ایران به ثبت رسانده بودند به گونه ای که در آن زمان و برای نخستین بار تبریزی های مقیم استانبول که روزنامه اختر را منتشر می کردند، امتیازنامه توتون و تنباکو را افشا و مضرات آن را به ملت ایران روشن کردند.

در دوره مشروطه و پیش از آن توجه به صنعت و استفاده از تکنولوژی غرب همزمان در تبریز مورد استفاده قرار می گرفت که این امر در انتقال تجربیات و اندیشه های مختلف و البته نوگرایانه موثر بود و بر اساس اسناد تاریخی موثق تبریز نخستین شهر ایران بود که در سال ۱۲۸۰ شمسی و پنج سال پیش از به ثمر رسیدن انقلاب مشروطیت به علت موقعیت مهم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی خود که در آن روزگار مرکز ثقل ایران بود، صاحب تلفن شده بود.

فعالیت نخستین کانون و مرکز ایجاد ضرابخانه ماشینی و انتشار اسکناس ایران به سال ۱۲۹۶ هجری قمری و ۲۸ سال پیش از مشروطه، تاسیس نخستین قرائت خانه ایران به سال ۱۳۱۲ هجری قمری و ۱۲ سال قبل از انقلاب مشروطه و رونق بسیار خوب صنعت چاپ در تبریز که سابقه آن به بیش از ۸۰ سال پیش از مشروطه بر می گشت، همگی از جمله عواملی است که تبریز را در نهضت مشروطیت به گهواره و مهد این جریان مردمی تبدیل کرد.

به دلیل ارتباطات گسترده و متقابل بازرگانان، روشنفکران و روزنامه نگاران تبریزی با ممالک عثمانی، قفقاز، روسیه و اروپا نخستین مهمانخانه به سبک جدید به سال ۱۳۲۱ هجری قمری و چهار سال پیش از صدور فرمان مشروطیت در تبریز بنا نهاده شد.

بدین ترتیب در آستانه نهضت مشروطه تبریز به لحاظ موقعیت خاص فرهنگی، اقتصادی، تجاری، اجتماعی، جغرافیایی و استراتژیکی تمام تفکرات و تئوری های ذهنی و عینی انقلاب را در خود پرورده بود و در حقیقت مبانی فکری و ایدئولوژیکی نهضت مشروطه از طریق وضعیت اجتماعی تبریز و فعالیت روشن فکران و عالمان و بازاریان فهیم این شهر به دیگر نقاط کشور تعمیم داده شد.

مشکلاتی اعم از قدرت خودکامه سلطنت، ناامنی، فقر و نابرابری های سیاسی و اجتماعی همراه با افزایش سطح آگاهی مردم به ویژه اهالی تبریز زمینه برای ایجاد تحول عظیم و تاریخی که نخستین گام آن تشکیل جامعه مدنی در انقلاب مشروطیت بود، را فراهم ساخت.


شهریار آذربایجان در مدح و ثنای ویژگی های منحصر به فرد مردم تبریز چنین می سراید:

شهر ما تقدیم دنیا کرده مردانی بزرگ کز هنر تاریخ ایران را شرف بخشند و شان

این همان 'تبریز'دریادل که چندین روزگار درسبیل دشمنان بودست چون کوهی گران

این همان تبریز کاندر دوره های انقلاب پیشتاز جنگ بود و پهلوان داستان

این همان تبریز کز خون جوانانش هنوز لاله گون بینی همی رود ارس، دشت مغان

این همان تبریز که امثال خیابانی در او جان برافشاندند بر شمع وطن پروانه سان

کارشناس مسایل سیاسی و استاد دانشگاه های تبریز با اشاره به اینکه قیام مشروطیت در تاریخ سیاسی ایران و آذربایجان مفهوم واقعی تاسیس آزادی در کشور بوده است، گفت: مشروطیت حق دخالت ملت در ادره امور جامعه و موثر بودن آنها در اداره مملکت را هموار ساخت.

رحیم شهرتی فر اظهار کرد: انقلاب مشروطه برای قانون خواهی بود که برای به دست آوردن آن خون های زیادی ریخته شد و اگر امروز ما در ایران اسلامی با آسایش و امنیت و با قانون مداری زندگی می کنیم ، مدیون رشادت ها و فداکاری های کسانی چون ستارخان و باقرخان در۱۱۴ سال قبل هستیم.

وی شخصیت های موسس مشروطه را افرادی قابل ستایش و جان بر کف خواند و افزود: سعی و تلاش آنها با همراهی و جهاد ملت در کنار موهبت های خاص الهی باعث شد این نهضیت در پاره ای از موارد به موفقیت برسد و البته در برخی مقاصد نیز ناکام ماند.

شهرتی فر  با تاکید بر اینکه باید آرمان ها و اهداف پدید آورندگان نهضت مشروطه برای مردم به درستی و طبق اسناد و شهواد تاریخی تبیین شود، یاداور شد: برگزاری آئین های مربوط به مشروطیت فرصتی مغتنم برای بررسی و بازشناسی دلایل و عوامل ناکامی نهضت مشروطیت است که متاسفانه امسال به دلیل کرونا چنین امکانی وجود ندارد.

وی نهضت مشروطه را از سرمایه های جمهوری اسلامی ایران دانست و ادامه داد: تبریزی ها با تحصیل نظام مشروطه شروع کننده عصر جدیدی بودند که جرقه این جنبش مردمی در قیام تنباکو به وسیله میرزای شیرازی زده شد و در پایان آن نیز مردم مرگ خودکامگی و استبداد را فریاد زدند.

شهرتی فر با تاکید بر ضرورت آشنایی نسل جوان با مفاخر آذربایجان و اندیشه های آنها، جلب توجه اهمیت مردم به قانون را یکی از بزرگترین دستاوردهای نهضت مشروطه برشمرد که متاسفانه به دلیل تحریف های مختلف نتیجه ای در خور و شان مبارزات مردمی نداشت.

وی با بیان اینکه جنبش مشروطه خواهی با عزم ملی مردم آذربایجان باعث وقوع انقلاب اسلامی شد، افزود: با دلاوری و از جان گذشتگی آذربایجانی ها در  ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶ و پس ۷۰ سال از نهضت مشروطه، استبدادستیزی در کشور به اوج خود رسید.

شهرتی فر قانون گرایی را در جزو رئوس و سرفصل های محوری مشروطه خواهان عنوان و اضافه کرد: باید اذعان کرد مردم در سال های اخیر نیز از بی توجهی به قانون رنج برده اند و اکنون باید از مشروطیت و حوادث پس از آن درس گرفت.

یکی از استادان حوزه و دانشگاه های آذربایجان شرقی نیز با اشاره به اینکه انقلاب مشروطه برگ زرینی از تلاش مردم ایران در نشان دادن آگاهی نسبت به حقوق انسانی و اسلامی بود، گفت: این جنبش در پی خود چنان مطالبه ای را رقم زد که در اندیشه حکومت سلطنتی نمی‌گنجید و آن، تشکیل دولتی اسلامی بود. مطالبه ای که پایه های حکومت پهلوی را در هم فرو ریخت. 

میکائیل جمال ‌پور افزود: نام تبریز در ادبیات فرهنگی، سیاسی، تاریخی و اجتماعی ایران معاصر نامی درخشان است و آثار متنوع آن در ساخت ایران جدید قابل تردید و حذف نیست و حافظه حداقل  ۱۰۰ ساله تبریز، مملو از رخدادهای کم نظیر و گاهی بی نظیر است که هرکدام از آنها کتاب قطوری از تاریخ چند دهه گذشته کشورمان است.

وی اضافه کرد: حوادثی مانند مشروطیت، فرقه دموکرات، نهضت ملی شدن نفت، ۲۹ بهمن و انقلاب اسلامی بیانگر سؤال مهمی است؛ هدفی که مردم تبریز و بزرگان این شهرکهن در سر داشتند تا به آن دست یابند چه بود؟ اگر از اشخاصی مانند شیخ محمد خیابانی، ستارخان، ثقه الاسلام، باقرخان، انگجی‌ها، مجتهدی‌ها، قاضی طباطبایی این پرسش را مطرح کنیم آنان چه جوابی می دادند؟

جمال پور اظهار داشت: یافته های اصلی از پژوهش های تاریخی، دینی و اجتماعی حکایت از این نکته دارد که بزرگان فکری و رهبران اجتماعی و سیاسی تاریخ تبریز از مشروطیت تا قیام ۲۹ بهمن ۱۳۵۶و در نهایت پیروزی انقلاب اسلامی، عمیقا به دنبال خلق معجزه ای بودند که می بایست به وسیله دو تمدن بزرگ اسلامی و ایرانی در این کشور جامه عمل بپوشند.

وی گفت: مفهوم عدالت و گسترش ساختارهای مربوط به آن از جمله مفاهیم مشترک نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی است که به فاصله ۷۲ سال از یکدیگر به سرشاخه‌ها محوری تاریخ ایران و نقطه اشتراک نهله‌های فکری و سیاسی تبدیل شد.

جمال پور ادامه داد: نهضت مشروطیت ایران هرچند با ابعادی چون آگاهی، سازماندهی، تعلق به عرصه عمومی و غیر رسمی و هدف دار بودن شکل گرفت و اهداف مختلفی را در عرصه های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پیگیر بود، اما مهمترین این هدف ها که خواست عمومی برای کاهش ظلم و رفع تبعیض در رفتار حکومت ها را ساماندهی می کرد، مفهوم عدالت به معنی عام بود که همین ویژگی در دوران مبارزات مردمی علیه رژیم ستمشاهی پهلوی نیز نمود عینی و بارز داشت و توانست به رهبری امام خمینی (ره) تمام سلایق و افکار و اندیشه های سیاسی را دورهم گرد آورد.

وی با بیان اینکه سرآغاز جنبش مشروطیت در  ۱۱۴سال قبل مصادف با شرایط خاصی بود که مردم وضعیت موجود را عین بی عدالتی می دانستند، گفت: چون دراین زمان نه در دیوانخانه های دولتی بی طرفی و انصاف رعایت می شد و نه پناهگاهی برای احقاق حقوق مردم وجود داشت و  ساختار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه به گونه ای بود که مردم را تحت ظلم و اجحاف قرار می داد؛ همان شرایطی که در طول سال های حکومت نظام پهلوی به ویژه در سال های پایانی آن رو به تزاید گذاشته بود و مردم را برای تحقق عدالت در جامعه به سوی انقلاب رهنمون کرد.

جمال پور به نقش تاریخی و بی مانند تبریز در تحولات مختلف سیاسی ایران اشاره کرد و افزود: در سالگرد انقلاب مشروطیت همه عالمان و محققان و دلدادگان تاریخ و هویت آذربایجان نباید اجازه دهند که این مدال پر افتخاری که بر سینه هر تبریزی در حال درخشندگی است، نادیده گرفته شود.

وی یادآور شد: بزرگان و رهبران این سرزمین برای رهایی از دست استبداد و استعمار جنگیده اند و انبوهی از شهدا را تقدیم آزادی و آزادگی ایران عزیز کرده اند، البته با انگیزه های کاملا الهی، دینی و ملی و بدون کوچکترین تعلق و وابستگی به غرب و غرب گرایان.

این استاد دانشگاه گفت: حفاظت و صیانت از این گذشته پرافتخار وظیفه ملی و اعتقادی ماست و نباید اجازه داد در عصر و زمان ما این گذشته به گونه ای کاملا مسخ شده توسط جریانات مختلف معرفی شود.

به گزارش ایرنا، ۱۱۴ سال پیش در چنین روزهایی مردم تبریز برای رهایی از بند استبداد، استثمار و عقب ماندگی‌های سیاسی و اجتماعی به پا خاستند تا جامعه‌ای آزاد و عاری از ظلم و فساد و بی‌قانونی و بی‌عدالتی را بنیان نهند؛ چه بسا اگر پایداری مردم تبریز در حصر تبریز به فتح تهران به وسیله مشروطه خواهان آذربایجان نمی انجامید، بحث پیرامون مفاهیمی چون عدالت در زمان حاضر محلی از اعراب نداشت.

علاوه بر قهرمانی های تاریخی ستارخان و باقرخان در نهضت مشروطه، نام هایی همچون علی مسیو، حیدرخان عمواوغلی، میرهاشم دوه چی، میرزا ابراهیم آقا تبریزی، حاج علی داواچی، حاج محمدقلی خان آغ بلاغی، عباس قلی خان جوبندی، جعفرقلی خان، حسین بیگ قره داغی، زینال، کریم خان و ابراهیم خان از برادرزادگان ستارخان، حاجی عظیم خان ( برادر کوچک ستارخان)، داداش بیگ و آقا بیگ اهری از جمله مبارزان و قهرمانان آذربایجانی نهضت مشروطه هستند که با جان فشانی های خود مسیری جدید برای حیات سیاسی و اجتماعی ایران باز کردند.