زندگینامه آیت الله ملكوتی

آیت الله ملكوتی از اسفند ماه سال گذشته به دنبال مشكلات جسمی و بیماری ریوی در این بیمارستان بستری شده بود و در این مدت شخصیت ها و مقام های مختلف كشور از ایشان عیادت كردند.



** زندگینامه :

مسلم ملكوتی در هفتم شهریور سال 1302 هجری شمسی مطابق با 17 محرم 1342هجری قمری در خانواده‌ای مذهبی بدنیا آمد. پدرش مشهدی یوسف كشاورزی متدین، خیر و خوشنام بود و باعلمای منطقه ارتباط مستمر داشت. وی كه به آموزش علم و خواندن و نوشتن علاقه مند بود به مكتب خانه می‌رفت و فرزندش مسلم را نیز با خود بدان جا می‌برد. والدین مسلم بر اساس اعتقادات مذهبی خوداین نام را برای او برگزیدند. دوران رشد و طفولیت مسلم در خانواده‌ای سپری شد كه اعضای آن به باورهای دینی پایبند و به احكام الهی ملتزم بودند.



** تحصیلات

‏از پنج سالگی نزد پدرش به آموختن روخوانی و حفظ قرآن پرداخت، در شش سالگی حافظ سوره‌های قرآن (از اوّل تا سوره قاف) بود، سپس نزد یكی از علمای منطقه كه از منسوبانش بود به تكمیل آموخته‌های خود پرداخت و با هوش و استعداد فوق العاده‌ای كه داشت در مدتی اندك خواندن، نوشتن و قرآن مجید را فراگرفت. سپس برای ادامه تحصیل به شهر سراب در چهار كیلومتری زادگاهش رفته و در آن شهر كتابهای متداول ادبی از قبیل مقدمات، سیوطی، شرح جامی، مغنی، مطول و مقداری از منطق و اصول فقه مانند كتاب‌های حاشیه ومعالم را نزد علمای آن زمان همچون آقایان، میرزا رضا قلی، میرزا یعقوب، میرزا غلامعلی اصغری و میرزا حسین محدثی فرا گرفت.

در هفده سالگی برای ادامه تحصیل به تبریز مهاجرت و در مدرسه طالبیه به تحصیل مشغول گشت. در تبریز به مدت چهار سال از علمای آن عصر، كتاب‌های شرح لمعه، رسائل، مكاسب و كفایه را فراگرفت. اساتید او در این زمان آیات سید مهدی انگجی، حاج میرزا فتاح شهیدی (نماینده آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی)، حاج میرزا محمود دوزدوزانی و حاج سید محمد بادكوبه‌ای و جمعی دیگر بودند. در طول اقامت وتحصیل مستمر در حوزه علمیه تبریز، به عنوان مدرسی پركار و دقیق كتاب ‌هایی را كه پیشتر خوانده بود به طلاب تدریس می‌كرد.



** مهاجرت به قم

درسال 1321 پس از به پایان رساندن دوره سطح در حوزه علمیه تبریز، برای ادامه تحصیل و بهره گیری ازعلما و دانشمندان حوزه علمیه قم، به شهر مقدس قم مهاجرت كرد. در آن زمان به دلیل تلاش‌ها و زحمات آیت الله شیخ عبدالكریم حائری بنیانگذار حوزه علمیه قم دانشمندان و علمایی در این حوزه تربیت شده و حضور داشتند كه بعد از فوت او هر كدام در حد توان خود برای تربیت و تعلیم طلبه های جوان و علاقه مند تلاش می­كردند.

استقرار در حوزه علمیه قم با آن كیفیت بالا، نهایت آرزوی او بود. برای همین از آغاز ورود بدون از دست دادن كمترین فرصت با عشق و علاقه مشغول تحصیل در نزد علمای موجود شد. وی از حوزه درسی فقه واصول آیات عظام آقایان شیخ عبدالنبی نمازی، فیض، سید محمد حجت كوه كمری بهره برده در زمره طلاّب ممتاز درس آنان محسوب می‌شد.

او همچنین از شاگردان برجسته امام خمینی (ره) و مورد علاقه و توجه ایشان بود، در حوزهٔ درس علوم عقلی وی حضوری مداوم داشت و تا آخرین سال هائی كه بنیانگذارانقلاب فلسفه تدریس می كرد جزء شركت كنندگان در درس های آن حضرت بود. زمانی كه امام تدریس خارج را شروع كرد، آیت الله ملكوتی مشتاقانه از درس ایشان فیض برده و دیگران را نیز به این كار ترغیب می‌نمود.

در زمان اقامت وی در قم، آیت الله بروجردی كه تا آن زمان بعد از مراجعت از نجف اشرف در شهر بروجرد اقامت می كرد در پاسخ به دعوت جمعی از بزرگان قم از جمله حضرت امام به قم آمد و آیت الله ملكوتی تا زمان مهاجرت به نجف اشرف در دروس او شركت می‌كرد.

آیت الله ملكوتی در علم فلسفه از آیت الله میرزا مهدی مازندرانی، آیت الله شیخ ابوالقاسم اصفهانی، آیت الله میرزا مهدی آشتیانی و آیت الله علامه طباطبائی شركت كرد و قسمت الهیات شرح منظومه را در به طور خصوصی از علامه طباطبائی خواند.

آیت الله ملكوتی در یك دوره یك ساله به همراه دوستانش، همچون احمدی میانجی، موسوی اردبیلی و حقی سرابی به مشهد مقدّس رفت و در مدرسه خیرات خان سكونت گزید. در این حوزه در درس فقه و معارف دینی استادانی چون سید یونس اردبیلی و میرزا مهدی غروی اصفهانی شركت جست و نزد آیت الله شیخ محمّدرضا كرباسی، ریاضیات و هیئت را آموخت. بخشی از شرح اشارات را نیز نزد آیت الله شیخ سیف الله ایسی میانجی فراگرفت و آنگاه دوباره به قم بازگشت.

آیت الله ملكوتی در كنار تحصیلات مداوم خود همیشه به عنوان مدرسی محقق و محققی متتبع مشغول تربیت طلبه ها در علوم مختلف بود و قبل از رفتن به نجف در حوزة علمیه قم از اساتید فلسفه، كلام، فقه واصول به شمار می‌آمد. مجالس درس وی از مجالس پرجمعیت و حوزه تدریسش از حوزه‌های گرم و پر بار حوزه علمیه قم بود.



** سفر به نجف

آیت الله ملكوتی، پس از سیزده سال اقامت و تحصیل مداوم و استفاده عمیق از استادان بزرگ فقه، اصول و فلسفه در قم و مشهد، در سال 1334شمسی برای تكمیل اندوخته‌های علمی و كسب معارف بیشتر، از استادان حوزه علمیه نجف اشرف، عازم این شهر شد و پس از ورود در درس‌های خارج فقه و اصول آیت الله سیدمحسن حكیم، آیت الله سید عبدالهادی شیرازی، آیت الله سیدمحمود شاهرودی، آیت الله سیدابوالقاسم خویی و آیت الله شیخ حسین حلّی حاضر شد و به مدت دوازده سال از این استادان بهره برد و در این مدت یك دوره كامل درس اصول آیت الله خویی را به رشته تحریر درآورد و از شاگردان بارز وی بود. او با بیش از سه دهه تلاش و فداكاری در وادی تحصیل و تحقیق در علوم مختلف حوزوی و علوم غریبه، سرانجام به قله اجتهاد رسید و از استادان بزرگی همچون آیت الله حجت، آیت الله سید عبدالهادی شیرازی، آیت الله حكیم و آیت الله خویی، اجازه اجتهاد دریافت كرد و با شخصیت‌هایی مانند آقابزرگ تهرانی و علامه امینی ارتباط علمی و دوستی پیدا كرد و از محضر این دو بزرگوار نیز موفق به كسب اجازه روایت شد.



** تدریس

آیت الله ملكوتی از همان دوران ابتدایی تحصیل در سراب و تبریز، به تدریس اهتمام داشت. او در كنار تحصیل، آموخته‌های خود را به طلاّب و روحانیون دیگر تعلیم می‌داد و در طول تدریس در حوزه‌های علمیه سراب، تبریز، قم، مشهد و نجف، طلاّب و روحانیون بسیاری را تعلیم و تربیت نمود و هم اكنون اغلب شخصیت‌های برجسته حوزوی و بیشتر روحانیونی كه در مسئولیت ‌های سیاسی و اجرایی فعالیت می‌كنند، از شاگردان او به شمار می‌آیند.

آیت الله ملكوتی در اوایل دهه سی، در حوزه علمیه قم، از استادان برجسته سطوح عالی به شمار می‌آمد و از این جهت، مورد توجه مراجع و طلاّب و روحانیون این حوزه بود. او علاوه بر كتاب‌های رسائل، مكاسب و كفایه، كتاب شفای بوعلی را در قم برای طلاّب تدریس می‌كرد به طوری كه آوازه علمی اش به حوزه نجف رسیده بود. از این رو، چون وارد این حوزه كهن شیعی شد با اینكه قصد داشت تنها به استفاده علمی از محضر بزرگان این حوزه بسنده كند و تدریس را موقتاً كنار بگذارد، با استقبال و درخواست طلاّب و روحانیون نجف مواجه شد و او را به تدریس و تعلیم علمی واداشتند از این رو، وی در حوزه نجف، در مقبره میرزای شیرازی به تدریس رسائل، مكاسب، كفایه، شرح اشارات، شرح منظومه، اسفار، ریاضیات و علم هیئت همّت گماشت.

آیت الله ملكوتی علاوه بر فقه و اصول، در فلسفه نیز صاحب نظر بود و بر كتاب‌های اسفار، منظومه سبزواری و شفای بوعلی حاشیه نگاشته‌است. نام «میرزا مسلم سرابی» حوزه نجف را تحت الشعاع قرار داده بود.

تدریس فلسفه و در حوزه نجف شهره آفاق شد و این در حالی بود كه در اثر مخالفت برخی محافل، تدریس فلسفه در این حوزه ممنوع بود و كرسی درس فلسفه شخصیت‌های بزرگی همچون، شیخ صدرای بادكوبه‌ای و میرزاباقر زنجانی منتهی به تعطیلی و انزوا شده بود.

جسارت علمی، اهتمام ذاتی و اعتقاد قلبی آیت الله ملكوتی به راه و مبانی خویش از یك سو و حمایت و عنایت برخی مراجع تقلید از شخصیت علمی او از سوی دیگر، آیت الله ملكوتی را در ادامه مسیر مقاوم و استوار ساخت و موفق شد تا آخرین روز اقامت خود در آن حوزه، علاوه بر فقه، اصول و… همچنان به تدریس فلسفه ادامه دهد، به گونه‌ای كه درس فلسفه او در نجف منحصر به فرد شده بود.



** مراجعت به شهر قم و تدریس

آیت الله ملكوتی در سال 1347 شمسی برای صله ارحام، دیدار با بستگان و دوستان، با هدف بازگشت به نجف به ایران آمد. كمی پس از ورود به ایران روابط دولت‌های ایران و عراق تیره شد و دولت عراق، اقدام به اخراج ایرانیان كرده و دیگر امكان بازگشت او به نجف نبود در حالیكه كتابخانه و نوشته‌های علمی اش در نجف مانده بود، برای همین تصمیم گرفت تا در شهر مقدس قم اقامت كند، سرانجام پس از یك سال با پیگیرهای بسیار شاگردان پاكستانی اش توانست كتابخانه را به قم انتقال دهد كه در این نقل و انتقال، بعضی از كتاب‌های خطی و نفیس و یادداشت‌ها و تقریرات او خسارت اساسی دید، آیت الله ملكوتی پس از استقرار در حوزه علمیه قم، بنابه درخواست استادان و عالمان بزرگ این حوزه، به تدریس خارج فقه و اصول اقدام كرد.

درس خارج فقه و اصول او تا انقلاب اسلامی به مدت یك دهه، همچنان به طور مستمر و پرنشاط ادامه پیدا كرد. او از استادان برجسته درس خارج در این حوزه مطرح و مورد توجه و احترام همگان گشت. آیت الله ملكوتی علاوه بر فقه، اصول، در فلسفه، حدیث، رجال، درایه كه از علوم رایج در حوزه‌های علمیه به شمار می‌آید و نیز در رشته‌هایی همچون ریاضیات، هیئت، تاریخ اسلام و تاریخ گذشته و معاصر ایران نیز بسیار كار كرده؛ در هر كدام از این رشته‌ها صاحب نظر است.



** فعالیتهای اجتماعی و سیاسی

با اینكه آیت الله ملكوتی از دهه سی به نجف اشرف هجرت كرد و در سال‌های آغازین و سرنوشت ساز انقلاب اسلامی در حوزه علمیه قم حضور نداشت، ولی به اعتبار اینكه از شاگردان خاص امام خمینی(ره) به شمار می‌آمد، ناگزیر مسائل انقلاب را در نجف دنبال می‌كرد.

هنگامی كه امام خمینی(ره) در سال1344شمسی به نجف تبعید شد، وی جزو اوّلین كسانی بود كه در منطقه خان یونس، مكانی در میان كربلا و نجف، به استقبال امام رفت و وقتی اكثر علمای مقیم نجف جهت دیدار او به صف ایستاده بودند، چون امام خمینی با وی مواجه شد، خیلی با محبت و چهره‌ای گشاده از شاگردش احوال پرسی كرد و بعد برای بازدید، به منزلش آمد. از آن پس، دوباره ارتباط استادی و شاگردی همچنان در میان آن دو استمرار یافت تا اینكه آیت الله ملكوتی در سال 1347شمسی به ایران آمد. با این حال، ارتباط معنوی و انقلابی این شاگرد با استادش، همچنان ادامه پیدا كرد; به گونه‌ای كه آیت الله ملكوتی در فعالیت‌های تبلیغی و اجتماعی خود، از مبانی فكری و انقلابی بنیانگذاری جمهوری اسلامی الهام می‌گرفت و وقتی برای تبلیغ به شهر سراب و روستاهای اطراف آن می‌رفت، در آبان ماه سال 1356شمسی كه حركت انقلاب با شهادت حاج آقا مصطفی، روند تكاملی خود را آغاز كرد، آیت الله ملكوتی به عنوان عضو برجسته جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در عرصه‌های مختلف و سرنوشت ساز انقلاب حضوری پررنگ داشت و در اكثر اعلامیه‌های جامعه مدرسین صادر می‌شد آیت الله ملكوتی اوّلین یا دومین امضا كننده بود.

این حقیقت، جایگاه ویژه‌ای به آیت الله ملكوتی در میان اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم داده‌است و عمق شخصیت انقلابی او را به خوبی آشكار می‌سازد، چنانكه در بیانیه معروف و موصوف به خلع شاه از سلطنت امضای آیت الله ملكوتی اوّلین امضا در این بیانیه‌است.

این مجتهد در طول زندگی پیوسته به دنبال وظیفه الهی، انسانی و اجتماعی خود بود و هرگز به نتیجه و منافع شخصی خود نیاندیشید. در اوایل پیروزی انقلاب، امام خمینی (ره) آقای ملكوتی را به عنوان نماینده ولی فقیه در آذربایجان و امام جمعه شهر تبریز برگزید.

با توجه به اینكه قبلا دو شخصیت بزرگ از سلسله روحانیت در این سِمت در تبریز به شهادت رسیده بودند و اوضاع آذربایجان و تبریز، به خاطر فعالیت‌های وابستگان به حزب جمهوری خلق مسلمان، آشفته بود و كنترل آن بس دشوار و حتی غیر ممكن به نظر می‌آمد و قبول این مسئولیت، به نوعی استقبال از مرگ بود، ولی ایشان با درایت و قدرت در این مدت منشا خدمات بزرگی در استان آذربایجان شرقی شد.

یكی از آثار ارزشمند این فقیه، كتاب «مسجد، مسجد شد» است. انگیزه نگارش او از این اثر، احیا و تجدید بنای مصلای بزرگ تبریز بود. این كتاب، در سال 1364ش. در دو جلد در تبریز به چاپ رسید. یك بخش آن از تحقیق عالمانه وعمیق تاریخ موقوفات در آذربایجان حكایت دارد و بخش‌های دیگر آن، درباره رویدادهای مهم تاریخی در آذربایجان و ایران است. این اثر نفیس را می‌توان یك دوره كامل تاریخ ایران و آذربایجان به شمار آورد.



** كتابخانه شخصی

بیش از پنجاه هزار جلد كتاب، با موضوعات گوناگون به زبان‌های فارسی، عربی، تركی، انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، لاتینی و… در كتابخانه آیت الله ملكوتی وجود دارد از این تعداد یك هزار جلد آن متعلق به نسخه‌های خطی است كه در میان آنها نسخه‌های نفیس و گرانبها نیز دیده می‌شود.

591/