یلدا؛ تبلور ِ آیین ِ كهن ِ ایرانیان

یلدا، واژه سریانی به معنای ولادت، زایش و زادروز خورشید(مهر، میترا) است كه در دوره ساسانیان به زبان فارسی راه یافت. این كلمه به شب نخست زمستان و شب پایانی پاییز گفته می شود. آیین شب یلدا در باور ایرانیان باستان به گونه ای بود كه تاریكی در آن، شكست می خورد، روشنایی پیروز و خورشید زاده می شد، روزها رو به بلندی می گذاشت و تابش نور ایزدی فزونی می یافت. به همین دلیل آنان، شب پایانی فصل پاییز و روز نخست زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید می خواندند و برای آن جشن بزرگی برپا می كردند.
پیشینه آیین شب یلدا در كلام فردوسی شاعر بزرگ ایران به هوشنگ از شاهان پیشدادی ایران نسبت داده شده و ابوریحان بیرونی نیز از این جشن با نام میلاد اكبر نام برده كه منظور از آن را میلاد خورشید عنوان كرده است.
جشن شب چله، ریشه در رویدادی كیهانی دارد. برپایی این آیین با حركت سالیانه خورشید رقم می خورد. هنگامی كه خورشید به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد، این امر سبب كوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریكی شب می ‌شود. اما با آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید دگربار به طرف شمال شرقی باز می‌گردد كه نتیجه آن افزایش روشنایی روز و كاهش شب است.
به عبارت دیگر، در شش‌ماهه آغاز تابستان تا آغاز زمستان، در هر شبانه روز خورشید اندكی پایین ‌تر از محل پیشین خود در افق طلوع می ‌كند تا در نهایت در آغاز زمستان به پایین‌ترین میزان جنوبی خود با فاصله 23،5 درجه از شرق برسد.
از این روز به بعد، مسیر جابه جایی ‌های طلوع خورشید برعكس می شود و دوباره به طرف بالا و نقطه انقلاب تابستانی باز می‌‌گردد. آغاز بازگشت خورشید به طرف شمال ‌شرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دوباره خورشید دانسته می‌شد كه آن را گرامی می ‌داشتند.
پیشینیان ایران در این شب آیین هایی را برگزار می كردند و بر این باور بودند كه در این هنگامه به انتظار زایش دوباره خورشید، خواب از چشم می رود و بیداری تا بامداد ادامه دارد.
بزرگان خانواده به نماد كهنسالی خورشید گرد هم جمع می شدند و سفره ای می گستراندند و در آن خوراكی های تر و خشك چون انار، هندوانه و آجیل بر روی آن می گذاشتند كه این سفره در قدیم «میَزد» نام داشت.
اهمیت و جایگاه این آیین در میان ایرانیان سبب شد كه سازمان میراث فرهنگی در 1387 هجری خورشیدی، مراسم شب یلدا را به عنوان یكی از آیین های باستانی ایران در تقویم این مرز و بوم به ثبت برساند.
«منیره احمد سلطانی» استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی در گفت و گو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا درباره دلیل برگزاری آیین شب یلدا، گفت: علت برگزاری این مراسم در نخستین شب زمستان، تولد خورشید است، گرچه در دین مسیحیت زایش خورشید را به هنگامه تولد حضرت مسیح(ع) در 25 دسامبر برابر با چهارم دی می دانند اما ایرانیان به ویژه ابوریحان بیرونی بر این باور هستند كه زادروز آفتاب از یكم دی صورت می پذیرد. میان حضرت مسیح(ع) با خورشید شباهت بسیاری وجود دارد، به این دلیل كه آن حضرت به آسمان چهارم عروج كرد و خورشید هم در این آسمان است.
وی درباره فلسفه وجودی آیین شب یلدا، بیان داشت: این فلسفه به دلیل ایجاد تضادی است كه پس از گرما با سرد شدن هوا به یكباره در طبیعت رخ می دهد. ایرانیان باستان از آغاز فصل سرما كه همزمان با مبارزه مهر یا همان خورشید با اهریمن سرما است، جشن شب یلدا را برپا می كردند و چون تاریكی را نماد بدی می دانستند، تا صبح دور هم می نشستند و نبود نور و روشنایی را به این صورت جشن می گرفتند، زیرا بر این باور بودند كه امیدی وجود دارد كه از پس تاریكی، خورشید تبلور خواهد یافت. آنان سرما را اهریمن می نامیدند.
استاد زبان و ادبیات فارسی درباره آیین های شب یلدا، گفت: شب چله بزرگ از نخستین روز دی تا 10 بهمن آغاز می شود كه در این هنگامه جشن سده را نیز ایرانیان باستان برپا می كردند. در این شب آیین هایی برگزار می شد كه شاهنامه خوانی یكی از آن رسم ها محسوب می شود. مردم در این زمان به دور یكدیگر می نشستند و با پخت غذا و تهیه آجیل تا صبح در كنار یكدیگر بیدار بودند و تفالی نیز بر دیوان حافظ می زدند. در گذشته از هندوانه نیز به این دلیل كه نماد خورشید بود، در این جشن استفاده می كردند.
منیره احمد سلطانی با بیان این كه واژه چله با كلمه زایش و ولادت در ارتباط است، تصریح كرد: صوفیان رمز تولد را در چله می دانستند، همچون تولد نوزادی كه پس از 40 روز چله آن را برپا می داشتند و حتی برای مرگ نیز بیان می كردند كه در 40 روز، روح می تواند از جسم خلاص شود. در واقع در شب چله نیز انتظار زایش خورشید به پایان می رسد و تكامل صورت می گیرد.
او دلیل تفال به حافظ و شاهنامه خوانی را دور هم گرد آمدن افراد، بیان كرد و اظهار داشت: البته تفال به حافظ به این دلیل بود كه شعرهای این شاعر غزلسرا برگرفته از قرآن و كتاب های مذهبی بوده و نشان دهنده عاقبت بخیری است، به همین علت این امر را فرصتی برای دور هم نشستن و جشن گرفتن، می دانستند.
استاد زبان و ادبیات فارسی با بیان این كه مراسم شب یلدا در ایران باستان، تنها در میان نژاد آریایی برپا می شد، گفت: آریایی ها همزمان با تولد مهر، در شب یلدا گردهم می آمدند و با خوردن آجیل های گوناگون و میوه هایی همچون انار با توجه به این كه در روزهای سخت زمستان بیرون آمدن برای آنها بسیار دشوار بود، این آیین را برپا می كردند. پیشینه نژاد آریایی به 1800 سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد. آنان در پایان دوره اشكانی وارد منطقه شمالی ایران شدند و از آن جا نیز به بخش هایی در خوزستان رفتند كه برخی از آنان از طرف غرب ایران راهی نواحی شرقی، افغانستان و مكان های دیگر شدند.
منیره احمد سلطانی درباره زیگورات ها، عنوان كرد: زیگورات در تمدن‌های باستانی آسیای غربی نیایشگاهی برای خدایان و به معنای بالا رفتن به طرف آسمان است و تمامی این ساختمان ها نشان دهنده زمان بوده است. در دوره كهن، برای مردم مهم بود تا زمان را به صورت دقیق بدانند. معماری عجیب زیگورات های چغازنبیل، هنر ایلامیان محسوب می شود و تجلی خورشید را نشان می دهد و این كه چه زمانی تابش را آغاز می كند. این زیگورات ها به صورت پلكانی و هرم وار، رو به طرف آسمان هستند و ایرانیان باستان این اتاقك های مقدس را جایگاهی الهی می دانستند كه میل به حقیقت دارند. در پلكان هایی از این زیگورات ها، نور خورشید در آن مكان متمركز می شد و آنها قسمت نفوذ خورشید را منطقه اصلی عبادت قلمداد می كردند. آسیاب ها نیز در دوران های گذشته نمایشی رو به خورشید داشتند و پیشینیان بر این باور بودند كه این آسیاب ها می توانند سبب جریان بیشتر آب به مكان های دیگر شوند.
وی قنات ها را اختراع شگفت آور آریایی ها عنوان كرد و بیان داشت: هنگامی كه ایرانیان باستان با كم آبی رو به رو شدند، با ساخت قنات به صورت های عجیبی توانستند به آب دسترسی پیدا كنند و به مبارزه با كم آبی بپردازند. به وسیله چارطاقی ها ایرانیان باستان راز و رمز بلندترین شب سال و تعیین ساعت های شبانه روز را درك كردند. این امر، علم نجومی بود كه شرق به جهان ارایه كرد. این چارطاقی ها به گونه ای ساخته شده بودند كه در هر قسمت از روز و شب سایه آنها در یك منطقه قرار می گرفت و اگر 24 ساعت به هشت ساعت تقسیم شود، نشان می داد كه در هر ساعت در كدام منطقه نور نمایش پیدا می كند.
استاد زبان و ادبیات فارسی درباره بیشتر تصویرهایی كه در چارطاقی ها و طاق رستم وجود دارد، تصریح كرد: در این چارطاقی ها، تصویرهای الهه مهر و میترا وجود دارد كه به صورت دقیق با هلن و النوری كه در یونان باستان وجود داشتند، مشابه است كه این تصویرها فروغ خورشید را نشان می دهد. الهه مهر همچنین شباهت جالبی با بابانوئل مسیحیان دارد از آن رو كه در بخشی از تصویر مجسمه های مهر، ارابه ای را با چند اسب نشان می دهد كه در حال حركت است. پیشینیان بر این باور بودند مردمی كه حاجت داشتند، باید پیش از 10 دی،40 شبانه روز پشت در خانه خود را جارو می كشیدند تا در این روز ارابه خورشید را در آسمان ببینند و حاجت آنها برآورده شود. این رسم در شب چله نیز وجود داشت كه به عیادت بیماران می رفتند و علاوه بر آن باید این مراسم در منزل بزرگ خانواده برگزار می شد. در مقبره هایی كه از نقش رستم وجود دارد، این گردهم نشستن در شب چله را می توان دید كه فره ایزدی(شكوه پروردگار) بر سر الهه مهر نشسته است، به مردم خورشید را هدیه می دهد و توفیق خود را نصیب آنها می كند. در واقع جشنی بود، در پاسداشت خورشید كه نماد تمامی همه محبت ها، روشنایی ها و دوستی ها محسوب می شد.
منیره احمد سلطانی علت استفاده از میوه و آجیل در شب یلدا را اینگونه عنوان كرد: در این شب از خوردنی های گوناگونی استفاده می شد. هندوانه نماد خورشید بود و پیشینیان اعتقاد داشتند، هر فردی كه طبعی سرد داشت با خوردن خرما و میوه های گرم، طبع وی به گرمی می گرایید. به عنوان نمونه در زمستان كالری كه از این خشكبار به دست می آمد، بسیار زیاد و مورد نیاز بود، به این دلیل مردم در این شب، آجیل و میوه می خوردند تا بتوانند از نخستین روز زمستان به رویارویی با سرما بروند و از انرژی لازم برخوردار باشند.
او در ادامه افزود: كلیمیان نیز این مراسم را برپا می كردند و در دین مسیحیت این آیین در شب چله كه تولد حضرت عیسی(ع) است، برپا می شد. در ایران قدیم چون تمامی درختان به جز سرو، زرد می شدند و برگ هایشان می ریخت، بنابراین این درخت را نماد پایداری در برابر سرما می دانستند و به دلیل استقامت آن را پاس می داشتند، در اروپا نیز چنین است كه به جای سرو، كاج را نماد استقامت در برابر سرما می دانند و برای شب كریسمس از آن استفاده می كنند.
استاد زبان و ادبیات فارسی درباره جلوه شب یلدا در ادبیات فارسی، اظهار داشت: شاعران بسیاری برای گردش زمان ارزش قائل بودند، فردوسی نیز یكی از بزرگانی به شمار می رود كه به این امر پرداخته است و در بیتی در این باره می سراید: كه ما را ز دین بهی ننگ نیست/ به گیتی به از دین هوشنگ نیست / همه راه داد است و آیین مهر/ نظر كردن اندر شمار سپهر. خاقانی شاعر برجسته ایران زمین بی نهایت به این امر اهمیت داده و نظامی گنجوی همانند خاقانی ارتباط بسیار نزدیكی با شب یلدا در شعرهایش برقرار كرده است. البته دین مبین اسلام نیز به زمان بسیار اهمیت می دهد، همان طور كه تمامی عبادت ها و مراسم های دینی در یك زمانی آغاز و پایان می یابد.
وی درباره علت ماندگاری شب یلدا یادآور شد: از آن جایی كه ایرانیان باستان به تعداد هر روز، یك جشن داشتند، باید گفت دلیل ماندگاری شب یلدا این بوده كه دارای پیام بسیار زیبایی است و چندین پیام را نوید می دهد كه نخستین موضوع، مهربانی به دلیل تولد الهه مهر و میترا بود. پیام بعدی شادی دانسته می شد كه با دور هم جمع شدن و صله رحمی كه انجام می دادند، پدید می آمد تا دیدگاه مثبتی نسبت به سرمای پیش رو داشته باشند و این امر را فرصتی برای شادمانی می دانستند. مورد دیگر دادن امید به یكدیگر بود تا شرایط سخت زمستانی را به تندرستی برمبنای خویشاوندی و پشت گرمی و پشتیبانی از یكدیگر سپری كنند.
منیره احمد سلطانی در پایان با ابراز امیدواری نسبت به ماندگاری چنین جشن هایی، اظهار داشت: از آنجایی كه این مراسم ها نمایشی از شادی و مبارزه با سرما به شمار می رود، امید است كه همواره ماندگار بماند. مردم باید با نگاه به آداب و رسوم و آیین های گذشتگان بیاموزند كه چگونه آنان در كنار تمامی نابسامانی ها، شرایط سخت به برپایی این آیین ها می پرداختند و همواره با شادی و به خوشی زندگی می كردند.
*گروه اطلاع رسانی (فاطمه مهدوی)
پژوهشم**9128**2002**9131