نگاهی به آئین های محرم در هرمزگان

آئین های عزاداری سنتی و بومی درهرمزگان سابقه طولانی دارد و مردم این دیار از زمان های دور پایبند به برگزاری آن بوده و همچنان نسل به نسل منتقل شده به طوری كه جوانان و نوجوانان برای مشاركت در این مناسبت ها با شور و شوق خاصی شركت دارند.
سینه زنی (واحد)، روضه خوانی، زنجیر زنی، تعزیه خوانی، سنگ زنی(چك چكو)، تابوت گردانی، علم گردانی ، رقص حجله یا حجله گردانی، حنابندان، پخش نذورات و مراسم ویژه تاسوعا و عاشورا از جمله آئین های شاخص استان هرمزگان در دهه محرم است.
* سینه زنی (واحد):
در 10 روز اول ماه محرم سینه زنی به 2 صورت نشسته و ایستاده برگزار می شود، در سینه زنی نشسته مردان یا زنان دایره وار نشسته همراه با نوحه خوان به سینه و گاه به زانوی خود زده بیتی از نوحه را گروهی پاسخ می دهند. در سینه زنی ایستاده مردان به شكل دایره می چرخند و در حالی كه با دست چپ كمربند یكدیگر را گرفته اند با دست راست بر سینه ی خود می كوبند. اوج این سینه زنی وقتی است كه نوحه خوان، واحد می خواند.
این نوع سینه زنی در بوشهر و خوزستان نیز دیده می شود.
نوحه خوانی و سینه زنی هر شب در مساجد و تكایا برگزار می شود، بیشتر نوحه های خوانده شده به زبان محلی بندری است، از آن جایی كه بندرعباس یك شهر مهاجرپذیر است و به طور تقریبی از تمام نقاط ایران در این شهرزندگی می كنند در ماه های محرم برای خود تكایای جداگانه ای برپا می دارند و به شیوه و سبك خود عزاداری كرده و این تنوع عزاداری با فرهنگ های مختلف خود دلیل برگزاری عزاداری با شور و شوق بیشتر در استان شده و هم سفر گردشگران مذهبی از سایر نقاط ایران برای آشنایی با این نوع عزاداری و سوگواری را همراه دارد.
* روضه خوانی:
در ماه های محرم و صفر، روضه خوان های محلی (زنانه و مردانه) مصائب اهل بیت عصمت وطهارت(ع) را همراه با اشعار مرثیه سرایان بزرگ برای مردم بازگو می كنند. روضه خوان ها ( بویژه زنان ) گاه در بیان موضوعی، چون تعزیه از حركت و اجرای نقش استفاده كردو به گرمی مجلس می افزایند.
روضه خوانی از رایج ترین مراسم عزاداری هرمزگان در طول سال است .
* تعزیه خوانی:
از دوره قاجاریه به این سو همواره تعزیه درهرمزگان مورد توجه بوده خاستگاه اصلی آن نیز شهر میناب است، مرحوم حسینعلی قضایی مرثیه سرای بزرگ جنوبی بیشتر مجالس تعزیه را سروده یا تنظیم كرده است. مهم ترین مراكز اجرایی تعزیه خوانی در استان در شهرهای میناب، بندرعباس، فین، رضوان، گهره و جزیره هرمز است كه در دهه اول محرم به آن پرداخته می شود و در ماه صفر نیز این مراسم در برخی مناطق برگزار می شود.
* عَلَم گردانی:
بیشتر حسینیه های هرمزگان به ویژه در بندرعباس و میناب با آغاز ماه محرم به نام یكی از معصومین(ع) علم می بندند و آن را در محله ها همراه با دسته های سینه زن می گردانند كه این گردش علم را پرسه می نامند.
علم حضرت ابوالفضل(ع)، دوعلمان، امام رضا(ع)، زین العابدین(ع)، امام حسن(ع)، علم رسول الله(ص) و علم صاحب الزمان(عج) از علم های مشهور در آئین علم گردانی هستند.
برخی از علم ها دارای احترام بیشتری هستند مانند علم جریده كه در تعزیه ها از آن استفاده می شود و منصوب به حضرت عباس(ع) است.
'علم' از چوب بلندی حدود سه متر ساخته شده كه از رخت علم كه پارچه های متعددی است با رنگ های مختلف پوشیده می شود و سرعلم كه به 'سر شده' معروف است و دارای نقش های متعددی می باشد.
هرمسجد و حسینیه برای خود علم جداگانه ای دارد، مهم ترین بُعد علم گردانی اعلام فرا رسیدن محرم و شروع آئین های عزاداری است كه عزاداران هر روز صبح از مساجد و تكایا بیرون آمده همراه با سینه زنی و نوحه خوانی به جمع آوری نذور می پردازند.
* مراسم ویژه علم پیغمبر( پیامبر)(ص) درشهرستان میناب:
در روز پنجم محرم در میناب دو علم (علم پیغمبر) (ص) وعلم صاحب الزمان(عج) در دو حسینیه جداگانه همزمان بسته می شود. این دو علم بسیار مورد توجه مردم میناب بوده و شاید بتوان گفت پرشورترین مراسم علم در استان هرمزگان است .
این مراسم از صبح پنجم محرم شروع شده ، علم در آب رودخانه غسل داده می شود و علم های دیگر به استقبال آمده و مراسم تا غروب ادامه پیدا می كند ودر عصر همان روز نه تنها مردم این شهر بلكه بسیاری از شهرهای استان نیز در این مراسم شركت كرده و برای علم ها گوسفند قربانی می كنند و نقل، گل،سكه و گلاب بر آنها می پاشند.
*علم شمشیری قشم:
علم دیگر را علم شمشیری قشم می توان نام برد كه در روز خاصی از حسینیه بیرون آورده به روستای های اطراف قشم برده و با مراسم خاص و با پای پیاده از راه بیابان به شهر برگردانده می شود كه در این روز بسیاری از شهرهای مختلف برای عزاداری همراه این علم به قشم رفته و این مراسم با شوری خاص برگزار می شود.
* غسل علم:
از دیگر مراسم علم ها می توان به 12 علم منبر گپ نام برد كه این علم ها منصوب به 12 امام است كه برای غسل دادن آن علم ها را به دریا برده و با آداب خاصی این مراسم را برگزار می كنند و در روزهای مختلف محرم افرادی كه نذر دارند هیات همراه 12 علم منبر گپ را به خانه های خود دعوت كرده تا به عزاداری بپردازند.
* سنگ زنی (چك چكو):
این مراسم همراه با علم گردانی است، دسته ی سینه زن دایره وار علم حضرت عباس (جریده) را درمیان می گیرد و همراه با نوحه خوانی به جای سینه زدن دو قطعه سنگ كوچك را همراه با چرخش موزون به هم می زنند. سنگ زنی امروزه به فراموشی سپرده شده ولی گاهی در بعضی از حسینیه های هرمزگان اجرا می شود.
*تابوت گردانی:
از روز هفتم محرم بعضی از حسینیه ها تابوت را با پارچه های رنگین نذری و آیینه كاری و گاه شمشیر تزئین می كنند و همراه با علم در محله ها می گردانند و به جمع كردن نذورات مردمی می پردازند،حركت تابوت بسیار دیدنی است. علاوه بر دسته سینه زن نوازندگانی با سرنا و دهل نیز تابوت را همراهی می كنند.
* رقص حجله یا حجله گردانی:
در اینجا می توان از آئینی به نام 'رقص حجله' نام برد كه دارای ارزش های نمادین، مردم شناسانه و دارای صحنه های زیبایی است كه شاید به لحاظ اجرای و ارتباط برقرار كردن با مردم بومی بتوان آنرا منحصر به فرد دانست.
حجله گردانی كه به حجله قاسم معروف است از نظر ظاهر شبیه به تابوت است با اندكی اختلاف در سقف آنها، اتاقكی چوبی با ابعادی در حدود یك ونیم در 2 متر كه با آیینه های بزرگ، قالیچه، پارچه های رنگین و انواع وسایل تزئینی آراسته می شود.
مراسم حجله گردانی در شب نهم محرم برگزار می شود ، روز عاشورا این حجله زیبا به خون حضرت قاسم آغشته می شود.
تابوت و حجله درهمه مناطق هرمزگان با تفاوت های كمی دیده می شود. از مرحله ساخت و غسل دادن، آماده ساختن و حتی چه كسانی باید برای آماده سازی حضور داشته باشند، از كجا و چه زمانی به حركت در آمده و نذوراتی كه داده می شود، همه این موارد با آئین ها و شیوه خاصی انجام می شود.
* حنابندان:
مراسم حنابندان حضرت قاسم(ع) اگر چه گوشه ای از مجلس تعزیه حضرت قاسم است اما گاه حنابندان جداگانه و در مجلس روضه خوانی شب نهم محرم اجرا می شود.
اشعار سوزناك كه به شكل همسرایی خوانده می شود همراه با سینی های حنا، شیرینی و شمع مراسم را بسیار حزن انگیز می سازد.
* مراسم ویژه عاشورا:
در تمامی شهرهای هرمزگان این روز با حركت دسته های سینه زنی همراه با علم، تابوت و حجله آغاز می شود، در بندرعباس و میناب روز عاشورا شكوه خاصی دارد. شبیه سازی اصلی ترین بخش این مراسم است .
شمر، ساربان، شیر، كاروان اسرا، نیزه داران خشن و ذوالجناح همراه با كبوتران خونین بال فضایی دردآلود می سازند. اوج این عزاداری با آتش زدن خیمه های اطفال مسلم به پایان می رسد.
* آیین شام غریبان:
در شب یازدهم ماه محرم مانند سایر نقاط كشور دسته های سینه زن درحالی كه شمع روشنی در دست دارند به راه می افتند و به عزاداری می پردازند و به یاد غریبی اسرای كربلا اشك ماتم می ریزند.
* آمدن بنی سعد:
در شب دوازدهم ماه محرم در میناب گروهی كه خود را بنی اسد می نامند، با بیل و كلنگ در حالی كه به سر و سینه می زنند در حسینیه ها می گردند و با ناله و زاری می گویند كه برای دفن شهدا آمده اند. این مراسم امروزه كمرنگ شده و كمتر برگزار می گردد.
عزاداری حضرت سیدالشهدا در هرمزگان با گرامیداشت اربعین حسینی آرام آرام به پایان می رسد، اگرچه در طول سال و در مناسبت های مختلف همچنین شب های دوشنبه و جمعه مراسم روضه خوانی همواره برپا می شود.
از آن جا كه بیشتر اقوام ایرانی نیز در استان هرمزگان بویژه در بندرعباس مركز استان ساكن هستند، لذا عزاداری اقوام ایرانی مقیم استان با رسم ها و نواهای خاص خود ، شیفتگان سیدالشهدا (ع) را به سوی خود جلب می كند.
همه اقوام ایرانی ساكن هرمزگان از جمله بوشهری ها، آذری ها، لرها، كردها، اصفهانی ها، بلوچ ها، خراسانی ها، كرمانی ها، یزدی ها و عرب های مقیم این شهر مسجد، حسینیه یا تكیه دارند و هر یك با فرهنگ و زبان مادری خود نوحه سر می دهند و نذرهای آنان نیز بر پایه پخت سنتی و محلی مناطق خودشان است.
این اقوام در اوج ارادت به امام حسین (ع) در دسته های عزاداری به هم می پیوندند و با شكوه ترین جلوه های بندگی را در ماتم شهیدان كربلا به نمایش می گذارند و در روز عاشورا ورود دسته های عزاداری و سینه زنی به امامزاده سید مظفر(ع)، گذر از مصلی قدس بندرعباس و منبر گپ دیدنی است.
تنوع قومی ، فرهنگی و مذهبی سبب شده جای جای استان هرمزگان در ایام و مناسبت های مختلف فرهنگی مذهبی مانند محرم ، صفر، رمضان و عیدها، دیدنی تر و زیباتر از سایر نقاط كشور باشد.
استان هرمزگان دارای یك هزارو200 هیات مذهبی در شهرها ، بخش ها و روستاها بوده كه در مناسبت های مذهبی بویژه دردهه محرم بیشترین فعالیت های مذهبی در زمینه برگزاری آیین های سوگواری از قبیل روضه خوانی، نوحه سرایی، سینه زنی، علم گردانی و تعزیه خوانی دارند.
هیات های مذهبی از روزهای قبل اقدام به سیاه پوش كردن مساجد، تكایا، حسینه ها ، منازل وادارات ومعابر سطح شهر كرده واسباب و وسایل برگزاری این مراسم از قبیل بلندگو، تریبون، جایگاه، مفروش كردن فضا برای برگزاری مراسم، خرید طبل ، زنجیر و دعوت از روحانیان و مبلغان و وسایل پخت و پز نزولات و پذیرایی را فراهم می كنند.
هیات های مذهبی هرمزگان در طول ماه محرم و بویژه در دهه اول محرم با برگزاری مراسم های خاص این ماه از جمله روضه خوانی، تعزیه خوانی، مرثیه سرایی، علم گردانی، تشكیل دسته های سینه زنی و زنجیر زنی یاد و خاطره قیام امام حسین و 72 یار باوفایش را گرامی می دارند.
سرپرست اداره كل سازمان تبلیغات اسلامی هرمزگان نیز گفت: در دهه اول ماه محرم ، یكهزار و 600 مبلغ و روحانی به مناطق مختلف استان اعزام می شوند كه تعدادی از این مبلغان بومی استان و مابقی از حوزه های علمیه قم، اصفهان و مشهد هستند.
حجت الاسلام علی اكبر انصاری راد در گفت وگوبا ایرنا افزود: مبلغان اعزامی تا پایان دهه اول محرم در مساجد، حسینیه ها، هیات های مذهبی و مدارس و همچنین دانشگاه ها و دیگر مراكز به تبیین فرهنگ عاشورا و نهضت حسینی و پاسخگویی به شبهات دینی و تبیین اهمیت نماز می پردازند
وی یادآورشد: همچنین در دهه اول محرم 20 استاد حوزه علمیه قم به استان هرمزگان اعزام می شوند تا بتوانند در مجالس ومحافل معنوی شعائر دینی وفلسفه قیام ابا عبدالله الحسین (ع) و72 یارباوفایش را برای مردم تبیین كنند.
سرپرست اداره كل سازمان تبلیغات اسلامی هرمزگان، بر اقامه نماز جماعت اول وقت به ویژه نماز ظهر عاشورا تاكید كرد و گفت: هیات های مذهبی باید در برگزاری مراسم های عزاداری اباعبدالله الحسین(ع)، به اقامه نماز جماعت اول وقت اهتمام ویژه داشته باشند، چرا كه امام حسین(ع) در ظهر عاشورا و در آن شرایط سخت، نماز اول وقت را ترك نكرد.
وی گفت: محرم فرصت مناسبی برای انجام وظایف مهم مبلغان كه همان تبلیغ دین مبین اسلام است محسوب می شود، چرا كه تبلیغ دین یكی از مطالبات مهم مردم و نظام است.

7195/6048/1138
خبرنگار:رقیه غلامی زاده**انتشار دهنده: اصغر رضاخانی