قنات قصبه؛ میراثی برای بشریت * نسرین نعمتی

قنات قصبه یكی از 11 قنات ایرانی است كه تیرماه گذشته در نشست ثبت میراث جهانی یونسكو در استانبول به فهرست آثار ایرانی آن افزوده شد تا مسئولیت همگان اعم از دولت و مردم را در حفظ و صیانت از این شاهكار تمدن پارسی چند برابر كند.
تاریخ حفر این قنات به 2500 سال پیش و دوران هخامنشیان می رسد و از همان زمان تاكنون، یكی از مهمترین منابع تامین آب مردم شهر گناباد برای مصارف مختلف بویژه كشاورزی بوده است.
این قنات از یك رشته اصلی و شش رشته فرعی تشكیل شده و در مجموع 427 حلقه چاه متصل به یكدیگر دارد كه عمق چاه اصلی آن موسوم به مادرچاه به 300 متر می رسد. مجموعه چاههای یادشده به طول 33 كیلومتر از منطقه ای به نام سیاهكوه به یكدیگر وصل می شود تا سرانجام آب شیرین آن در منطقه كوی شرقی گناباد روی زمین ظاهر شده و دشت وسیعی را در قصبه شهر و مناطق اطراف آن زیر كشت انواع محصولات زراعی و باغات میوه ببرد.
دبی آب قنات قصبه در حال حاضر حدود 150 لیتر در ثانیه است، اگرچه طبق اسناد تاریخی این رقم در گذشته تا 600 لیتر بوده و بروز زلزله، ریزش چاهها و خشكسالی موجب كاهش آن شده است.
قنات قصبه در سالهای اخیر به یك جاذبه مهم گردشگری نیز تبدیل شده است به گونه ای كه هر ساله دهها هزار گردشگر را از داخل و خارج از كشور به سوی خود می كشاند و انتظار می رود با ثبت جهانی آن، هر روز بر شمار بازدیدكنندگان آن افزوده شود.
با این حال، كاركرد اصلی آن، همچنان تامین آب كشاورزی منطقه است، اما به دلیل سنتی بودن نحوه توزیع آب و عدم مدیریت درست آن، استفاده مطلوبی از آن نمی شود؛ آنهم در منطقه ای كویری كه آب بیش از هر جای دیگر، كالایی ارزشمند و نایاب است.

**قنات قصبه و معضلی به نام خرده مالكی
آب قنات قصبه از دیرباز بر اساس فنجان (ساعت آبی سنتی) بین مالكان و سهامداران آن تقسیم می شود. به گفته مسئولان مربوطه، در حال حاضر آب این قنات به 4104 فنجان تقسیم می شود كه هر فنجان معادل 8 دقیقه است. به این ترتیب، مدار آب در تاریخی ترین قنات ایران 24 روز طول می كشد. مدار آب به عنوان دوره چرخش آبیاری است و هر عضو بر اساس تعداد فنجان آبی كه در اختیار دارد، در هر دوره از آن سهم می گیرد.
هرچند، با توجه به تعداد فنجانها بطور منطقی دوره گردش آب باید 23 روز باشد اما مدار آب را 24 روز در نظر گرفته اند تا هم حق الزحمه میراب در نظرگرفته شود و هم جبران برخی كسری ها و كمبودها را در توزیع آن بكند. با وجود این، به دلیل مدیریت نامناسب برخی مسئولان تقسیم آب كه به آنها «میراب» یا در عرف محلی، «مولف» می گویند و یا كشت بیش از اندازه برخی محصولات، مدار آب قصبه گاه حتی به 60 روز نیز می رسد.
در نتیجه، آب بموقع در اختیار زمین و كشاورز قرار نمی گیرد و ادامه حیات و باردهی محصولات كشاورزی را با مشكل مواجه می سازد. معنای روشن این وضعیت، هدررفتن آب در منطقه ای است كه به شدت با مشكل تامین آب روبرو است.
بررسی ها نشان می دهد در حال حاضر تعداد 700 فنجان آب قصبه در اختیار اداره اوقاف و امور خیریه و 850 فنجان نیز متعلق به آستان قدس رضوی است كه به صورت اجاره، به كشاورزان واگذار می شود. 93 فنجان آب نیز وقف مسجد جامع تاریخی گناباد است، 171 فنجان در اختیار موقوفه ای به نام امیر حسنخانی قرار دارد و مابقی آن به میزان 2290 فنجان در مالكیت مردم یعنی كشاورزان خرده مالك است، به گونه ای كه بسیاری از افراد در حد یك فنجان و برخی حتی نیم فنجان مالك آن هستند.
علاوه بر آن، مالكان بزرگ نظیر اداره اوقاف و آستان قدس نیز موقوفات خود را به خرده مالكان بسیاری به صورت استیجاری واگذار كرده اند تا در نتیجه آن، آب معروفترین قنات ایران بین هزاران كشاورز با زمینهای كوچك زراعی تقسیم شود.
همین خرده مالكی و یكدست نبودن زمینهای كشاورزی، بزرگترین مشكل توزیع آب قنات قصبه و عدم بازدهی مناسب آن به شمار می رود و این در حالی است كه افراد خرده مالك نیز تاكنون هرگز حاضر به واگذاری آب و زمین خود به دیگران برای فعالیت در قالب تعاونی های بزرگ و زمینهای یكدست نشده اند.
از طرف دیگر، با وجود آنكه هر دو نهاد – اوقاف و آستان قدس- از مستاجرین خود (كشاورزان منطقه)، مبالغی تحت عنوان اجاره آب، (آب بها) دریافت می كنند اما به گفته برخی اعضای هیات امنای قنات قصبه، حاضر نیستند برای هزینه، تعمیر، نگهداری و بازسازی قنات قصبه پولی بپردازند.
در حال حاضر، اجاره یكساله هر فنجان آب قنات قصبه مبلغ یك میلیون ریال و هرمن زمین (یكصد متر مربع) كشاورزی، 70 هزار ریال است . به این ترتیب، سازمان اوقاف هر سال مبلغی حدود 700 میلیون ریال و آستان قدس 850 میلیون ریال تحت عنوان آب بها از قنات قصبه درآمد دارند و اگر اجاره بهای زمین را نیز به آن بیفزاییم، با توجه به اینكه هزاران هكتار زمین نیز در اختیار آنها است، ارقام یادشده چندین برابر خواهد شد.
برای بازسازی و نگهداری قنات قصبه و توسعه پایدار منطقه ، مالكان آن باید مجبور شوند چند درصد از درآمد خود را برای نگهداری قنات و لایروبی آن اختصاص دهند. بر اساس برخی گزارشها، در دوره اصلاحات ارضی در دهه 40 هجری شمسی، پنج درصد از درآمد قصبه برای نگهداری و لایروبی آن تعیین شده بود اما در حال حاضر، قانونی وجود ندارد تا مالكان را مجبور به پرداخت هزینه كند.

**تبخیر آب در استخرها و نهرهای روباز
یكی دیگر از مشكلات مهم قنات قصبه، وجود استخرهای روباز و جوی های آبی است كه هیچ اقدام موثری برای كنترل آب در آنها صورت نگرفته است.
جوی های قنات هنوز سیمانی و بتنی نیست و در نتیجه، هدر رفت آب زیاد است. اگرچه در سالهای اخیر، شماری از جوی های آب، با بلوكه های بتنی بازسازی شده است، اما گویا مجریان طرح به اصرار اداره جهاد كشاورزی و برای افزایش متراژ طرح ناچار شده اند جوی های بتنی آب را كوچكتر از ظرفیت آب قنات بسازند.
این وضعیت موجب شده است از یكسو، حجم عظیمی از آب از جوی ها سرریز شده و به هدر رود و از سوی دیگر، از آنجا كه حجم زیادی از آب در جوی ها حركت می كند، بتدریج بلوكه ها سست و از جای خود كنده شود.به این ترتیب، اندك اقدامات اصلاحی انجام شده نیز كاملا غیركارشناسی صورت گرفته و نتایج ناخوشایندی به همراه آورده است.
یكی دیگر از این اقدامات غیركارشناسی، احداث پارك آبی قصبه شهر و استخرهای روبازی است كه در مسیر آب قنات برای پرورش ماهی یا شنا ایجاد شده است. این استخرها نه تنها هیچگاه بازسازی و ترمیم نمی شوند بلكه علاوه بر آن، به دلیل روباز بودن، موجب تبخیر گسترده آبی می شوند كه تحت تاثیر نور شدید خورشید در منطقه كویر قرار دارد. علاوه بر آن، مقادیر فراوانی آب نیز در كف و دیواره شكسته استخرها و حاشیه جوی ها جذب زمین می شود.
متاسفانه، استخرها از مدتها پیش و همان سال اولی كه ساخته شد، به حال خود رها شده اند. كف و دیواره این استخرها باید ترمیم و بازسازی شود تا جلوی جذب و هدرروی آب را بگیرد و علاوه بر آن، باید سرپوشیده باشد.
یكی از كارشناسان می گوید: اگر با روش بیلانی كریدل - كه یكی از شیوه های علمی معروف در محاسبه میزان تبخیر آب است- مقدار تبخیر آب از سطح دریاچه پارك شهر را در تیرماه محاسبه كنیم در خواهیم یافت 13000 لیتر آب به وسیله نور خورشید در یك ماه از آن تبخیر می شود.
كویر جایی نیست كه آب را بتوان به صورت روباز نگهداری كرد چرا كه تبخیر، اجازه نگهداری آب را به ما نمی دهد. در این شرایط، تنها عاملی كه می تواند به صورت میكروكلیما ، محیط كویر را معتدل نگه دارد، تقویت فضای سبز و درختكاری است.
پارك كنونی قصبه دارای استخری بزرگ برای قایقرانی و پرورش ماهی است و بخش گسترده از اطراف آن نیز با وجود نهرهای متعدد آب، به جای درختكاری، سنگفرش شده است. این در حالی است كه اگر از نظر علمی، پارك قصبه شهر به صورت یك فضای پردرخت درآید و آب داخلی جوی ها، حوض ها و آب نماهای كوچك زیر درختان قرار گیرد، هم مردم از این فضا برای اوقات فراغت، بهتر استفاده خواهند برد و در سایه درختان استراحتی خواهند كرد و هم اینكه، آب بیش از اندازه تبخیر و یا جذب زمین نخواهد شد.
بی تردید، اگر مردم در وضعیت كنونی سدها و اندك آب ذخیره شده آنها در مناطق كویری كه در همان هفته های نخست سال ناپدید می شود، دقت كنند، خواهند فهمید كه كویر جای نگهداری آب به صورت روباز نیست.
مردم گناباد با چشم خود، نظاره گر روش های خوب تهیه آب در كویر مثل زدن قنات ها و ایجاد آب انبارها و یخچال های قدیمی در منطقه هستند.در همه موارد یادشده، آب در مجاری سرپوشیده جریان دارد و نگهداری می شود و به همین دلیل است كه مردم منطقه قرنها است از حاصل زحمات نیاكان خود بهره می برند.
مردم گناباد و دیگر مناطق كویری در گذشته چندان بهره ای از پول نفت و حقوق دولتی نداشتند و در نتیجه، درآمد زندگی خود را از طریق همین قنات ها تامین می كرده اند. بنابراین، تمام جوانب امر را سنجیده و بهترین روشها را برای استفاده از آب و خاك با توجه به اقلیم و وضعیت جغرافیایی منطقه انتخاب می كردند. اكنون نیز باید به همان روش نیاكان اما در چارچوبی درست و برنامه ای روشن و مطابق با شرایط اجتماعی و اقتصادی روز بازگردیم.
اگر به روشهای اداره آب قنات ها در قدیم توجه كنیم، درخواهیم یافت در آن زمان، نظام بنه بندی (صحرا) وجود داشته كه در حقیقت، ایجاد مجتمع های زراعی به شیوه امروزی است. در این نظام، همواره تمام درآمدهای قنات ها محاسبه و سهم همه دست اندركاران آن اعم از مالك، دهقان، مولف (میراب) ، مقنی (چاه كن) و هزینه های تعمیر و بازسازی قنات مشخص می شده است.
در حال حاضر، متاسفانه پیرشدن جمعیت كشاورزان از یكسو و بی توجهی فرزندان آنها به امور زراعت و باغداری و تمركز آنها بر امور خدماتی، دولتی و تجاری از سوی دیگر، موجب شده است تا مدیریت قنات قصبه نیز با مشكلات جدی مواجه شود و عملا، مالكان و مسئولان آن اهمیتی به هدررفت آب ارزشمند قنات نمی گذارند و برنامه ای نیز برای بهبود این وضعیت ارایه نمی كنند. این وضعیت به نوبه خود، موجب شده است تا مولفان نیز برای اداره آب بی انگیزه شده و گاه، حتی از وضیت موجود و آشفتگی های آن به نفع خود استفاده كنند.
شاید افزایش جمعیت و خشكسالی های اخیر تلنگری از طرف خداوند برای كسانی باشد كه به نعمت های اطرافشان توجه نمی كنند و آنها را بدون استفاده هدر می دهند. امید آنكه مسئولین و مردم منطقه مخصوصا كشاورزان زحمتكش با این تلنگر خود را بازیافته و بار دیگر دور هم جمع شوند و از روشهای جدید كشاورزی، یكپارچه سازی و آبیاری متناسب با شرایط اقلیمی منطقه استفاده كنند.

** هندسانی كه قنات را نمی شناسند
مشكل دیگری كه قنات تاریخی قصبه گناباد با آن دست و پنجه نرم می كند، مساله لایروبی و عدم صرف درست و كارشناسی هزینه هایی است كه دولت در این زمینه پرداخت می كند.
متولیان می گویند با وجود ثبت جهانی قنات، متاسفانه، قناتها دیگر كارشناس خبره ندارند چون از یكسو، كسی جرات ورود و یا حوصله به كانالهای زیرزمینی قنات را ندارد و از دیگر سو، جوانان نمی دانند كه چگونه باید آن را لایروبی كنند و مشكلات آن را برطرف سازند.
مساله مهم و قابل تامل در این زمینه، بی توجهی به قناتها در مراكز علمی و آموزشی كشور است. در حال حاضر، درسی به نام قنات در مدارس و دانشگاهها وجود ندارد و برای رشته هایی نظیر مهندسی كشاورزی یا عمران و دیگر رشته های مشابه حتی یك واحد درسی به نام قنات گنجانده نشده است. پس آنها چگونه می توانند حافظ قناتها باشند؟!
در این شرایط، از یكسو، فارغ التحصیلان دانشگاهها آگاهی و شناخت علمی درستی از قنات ندارند و از سوی دیگر، مقنیان و افراد خبره ای همانند قدیم وجود ندارد كه قنات و مسائل آن را بشناسد و حاضر شود برای رفع مشكلات آن كاری بكند. در نتیجه، هزینه های دولتی برای رسیدگی به قنات به جای آنكه در چاههایی كه عمق آن زیاد است و مسدود می باشد مثل عمق 300 متری چاه مادر كه نیاز به مراقبت جدی دارد، در چاههایی با عمق 15 متر هزینه می شود و متولیان امر حتی حاضر نیستند سر چاه 300 متری را باز كنند.
شاید در قدیم پایین رفتن از چاهها با چرخهای دستی و چراغهای نفتی یا پیه سوز با مشكلاتی روبرو بوده اما در حال حاضر سازمان های مجری كشاورزی مثل جهاد كشاورزی و یا اداره آب و فاضلاب باید كارگران را به وسایل ایمنی ، بالابرهای برقی و تجهیزات روز مجهز كنند، كانال های زیرزمینی قناتها را مثل كانال های فاضلاب با لوله های از پیش ساخته شده بپوشانند و امكان پایین رفتن و كار كردن در هر عمقی از زمین را برای كارگران و مهندسان فراهم سازند؛ همان كاری كه اكنون در شیوه های استخراج معادن و یا ساخت مترو انجام می شود و معدنكاران به وسایل و تجهیزاتی خاص مجهز هستند. بنابر این، دنیای امروز دیگر زمانی نیست كه جامعه انتظار داشته باشد از روشهای هزاران سال پیش برای حفاظت از قنات بهره بگیریم.

**بهترین راه تامین هزینه های قنات
یكی از مشكلات اساسی قنات قصبه و بسیاری از قناتهای كشور این است كه زمینهای كشاورزی آن، یكپارچه نیست و تولید محصولات كشاورزی به دلیل استفاده مردم از روشهای سنتی، درآمد اندكی دارد. به همین دلیل، نه تنها فرزندان خانواده ها برای ادامه راه پدر ترغیب نمی شوند بلكه كشاورز خرده پا حتی نمی تواند مقداری از درآمد خود را برای بازسازی و نگهداری قناتها تخصیص دهد.
در این میان، مردم عادی سهامدار قنات نیز نگران هستند كه اگر عضو تعاونی ها و مجتمع های كشاورزی شوند مالكیت خود را نسبت به زمین یا آب خویش از دست می دهند.
این وضعیت موجب شده است تا در حال حاضر، هم آبهای ارزشمند و فراوان قنات قصبه هدر می رود و هم مدار 24 روزه آن تا 60 روز طولانی می شود. در نتیجه، آب بموقع در اختیار زراعت قرار نمی گیرد و هم آب، هم زمین و هم نیروی انسانی از دست می رود. جوانان هم چون این وضعیت را می بینند تمایلی به كشاورزی ندارند.
در این شرایط، بهترین راه آن است كه مالكان عمده نظیر آستان قدس و اداره اوقاف، املاك خود را با هم یكپارچه كنند و مثل قدیم كه شركت زراعی فلاحت 17 سال برای آستان قدس كار می كرد، یك شركت زراعی قوی و مدرن تشكیل دهند.
همانطور كه پیشتر گفته شد 700 فنجان آب قنات قصبه متعلق به اداره اوقاف و 850 فنجان متعلق به آستان قدس رضوی است. چه خوب است كه آنها اداره آب و زمین خود را به فارغ التحصیلان كشاورزی گناباد و فرزندان همین دیار واگذار كنند تا با همكاری جهاد كشاورزی و دانشكده كشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی گناباد و مهندسان جوان، این قنات و دیگر قناتهای منطقه را به صورت یكپارچه زیر كشت ببرند. مطمئنا كشاورزان خرده پا بعد از اینكه بازدهی و درآمد محصولات را به روشهای جدید ببینند، به این شركتها خواهند پیوست.

**شرایط اجتماعی جامعه
مساله دیگری كه به زیان بهره گیری درست از قنات قصبه كمك كرده است، از نظر برخی كشاورزان پیشكسوت قنات قصبه، وضعیت امروزی جامعه است. آنها اعتقاد دارند كمكهای كمیته امداد و بهزیستی و یارانه های نقدی كه به مردم داده می شود به ضرر توسعه كشاورزی و تولید است و موجب شده است دیگر كارگری برای شخم زدن باغها یا زمینهای كشاورزی و یا رفتن به چاه قنات وجود نداشته باشد چرا كه آنها بدون زحمت و با دریافت یارانه ها و كمكهای مزبور، حداقل نیازهای روزمره خانواده های خود را دریافت می كنند.
پیشكسوتان قنات معتقدند با پرداخت بودجه و پول مستقیم به مردم از سوی دولت، اشتغال ایجاد نمی شود بلكه نیاز است دولتها، مردم را وادار به كار كنند. آنها می گویند در حال حاضر، اگر كارگری بخواهد روی زمینهای كشاورزان كار بكند باید همه محصول را هزینه آنها بكنیم و در نتیجه، درآمدی برای مالك با این روشهای سنتی باقی نمی ماند.
قنات قصبه و همه قناتها باید درآمد خوب برای مالكان و كشاورزان خود داشته باشند و مطمئنا بخش اعظم و ثابت آن باید از محل تولید محصولات آنها تامین شود. در این شرایط، دولت هم باید امكانات و وسایل لازم را از طریق ارگانهای مسئول در اختیار قنات و مسئولان آن قرار دهد.

**راز جاودانگی قنات
اسناد نشان می دهد دبی آب قنات قصبه در گذشته 600 لیتر در ثانیه بوده و تا كیلومترها دورتر از شهر گناباد، زمینهای مختلفی را زیر كشت می برده است اما درحال حاضر دبی آن به كمتر از 150 لیتر در ثانیه رسیده است.
مسائل زیادی باعث خشك شدن قناتها شده كه مهمترین آن، عدم لایروبی و محافظت از قناتها بوده است. وقتی یك قنات بند می شود كسی نیست كه آن را باز كند.
دومین عامل، حفرچاههای عمیق و نیمه عمیق در گناباد است كه متاسفانه بعضی از آنها در محدود قناتها حفر شده و موجب خشكیدن آنها شده است.
این در حالی است كه كیفیت آب چاه عمیق نسبت به قنات در بیشتر جاها بسیار متفاوت است و همین عامل باعث شده است كه آب قنات بسیار گرانتر از آب چاه عمیق باشد. یك دلیل مهم آن است كه آب قنات محصول را تشنه نمی كند اما با آب چاه عمیق، محصولات كشاورزی بسیار زود تشنه می شود.
از نظر علمی، آب قنات در طول مسیری كه در كانالهای زیرزمینی حركت می كند املاح خود را ته نشین می سازد و در نتیجه، آبی بدون املاح در اختیار زراعت قرار می دهد اما آب چاهها علاوه بر اینكه باعث تشنگی محصول می شود، موجب گسترش بیابانها و شورشدن زمینهای كویر شده و بیابان زایی را به دنبال دارد.
دومین دلیل برتری آب قنات به چاه عمیق آن است كه قنات همواره جریان دارد و برای استخراج آب آن، نیاز به برق یا انواع سوخت نیست و اگر مشكلی در مسیر آن رخ ندهد یا حادثه غیرمترقبه ای نظیر زلزله در كار نباشد، همواره و بطور بی وقفه در شب و روز و زمستان و تابستان جاری خواهد بود در حالی كه چاهها هزینه های بسیاری برای استخراج آب دارند.
راز جاودانگی قنات در طول تاریخ ایران نیز شاید در همین نكته نهفته باشد اما برای تداوم این جاودانگی همه انسانها باید به حریم قناتها احترام بگذارند و از حفر هر گونه چاه در مسیر آن بپرهیزند.
علاوه بر آن، برای بقای این میراث بشریت ، قنات های موجود باید بطور مداوم مراقبت و لایروبی شود.
در مورد قنات قصبه نیز باید زمین های كشاورزی آن، یكپارچه شده و جلوی هدررفت آبهای قنات را بگیرند. در این صورت، گناباد گلستان می شود چون آب شیرین قنات ها حتی با روشهای سنتی دو برابر چاههای آب شور محصول می دهد. از طرفی، یكپارچه سازی زمینها، هزینه كشاورز را به یك سوم كاهش داده و میزان برداشت محصول را به گفته كارشناسان اداره كشاورزی و تجربه قنات روستای شوراب در گناباد، سه برابر می كند.
از:نسرین نعمتی شهری كارشناس ارشد اقلیم شناسی
پژوهشم**2040