گردشگری سلامت ظرفیتی كه باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد

زائران و گردشگران خارجی را علاوه بر حرم مطهر امام رضا(ع)، اطراف آن و نیز اماكن تفریحی و پاركهای مشهد، می توان در مراكز درمانی و بیمارستانها نیز مشاهده كرد. این یعنی ظرفیت پزشكی مشهد به حدی است كه گردشگران خارجی را از كشورهای مختلف به سفر به این شهر و درمان ترغیب می كند.
مشهد پایتخت معنوی ایران و دومین شهر پرجمعیت كشور پس از تهران است. موقعیت سیاسی این كلانشهر به عنوان مركز استان موجب تمركز بالای خدمات و امكانات درمانی و پزشكی خراسان رضوی در مشهد شده است.
این شهر به واسطه وجود حرم امام رضا علیه السلام هشتمین امام شیعیان سالانه پذیرای بیش از 25 میلیون زائر داخلی و دو میلیون مسافر خارجی است.
همچنین وجود مناظر طبیعی بكر، دشتهای وسیع، آب گرم و چشمه های آب معدنی و كوهستانهای شگرف در سراسر خراسان رضوی همواره سیاحان را برای حفظ سلامت و یا درمان به این منطقه فراخوانده است. این ظرفیت به خوبی می تواند در عرصه تعریف و تبلیغ طب اسلامی سنتی و گردشگری سلامت پیشگیرانه مورد بهره‏گیری قرار گیرد.
خراسان رضوی با ظرفیت پذیرش افزون بر 200 هزار نفرشب اقامت در واحدهای اقامتی رسمی در سطح استان، اقامتگاههای بوم گردی و ظرفیتهای طبیعی منحصر به فرد در بسیاری از شهرستانها قابلیت پذیرش گردشگران سلامت در تمامی زیربخشهای درمان، تندرستی و پیشگیری از بیماریهای جسمی و روحی را دارد لذا اكتفای صرف به ارائه خدمات پزشكی و بی توجهی به سایر زمینه های این نوع از گردشگری در سرمایه گذاریها و تامین زیرساختهای لازم موجب از دست رفتن این منابع خواهد شد.
این ظرفیت و امكان موجب شده عبارت 'گردشگری سلامت' و لزوم توجه به آن بارها از زبان مسئولان شنیده شود اما ماهیت گردشگری سلامت چیست؟ مسئولان توافقی بر سر ماهیت آن دارند؟ چه اقداماتی برای شكل گیری این نوع از گردشگری در مشهد و كشور انجام داده اند؟
چه انتقاداتی بر عملكردشان وارد است؟ آیا آمار دقیقی از میزان سالانه گردشگران سلامتی كه به مشهد و خراسان رضوی وارد می شوند در اختیار هست؟ الزامات و بایدهای گردشگری سلامت در مشهد و خراسان رضوی چیست؟
گزارش ذیل كوشیده است پاسخی باشد به این پرسشها.

* ماهیت گردشگری سلامت
معاون گردشگری سلامت اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در خصوص چیستی و ماهیت گردشگری سلامت می گوید: بطور كلی ارائه خدمات پزشكی و سلامتی به مسافران خارجی را گردشگری سلامت می گویند. به خصوص اگر مسافر به قصد استفاده از این خدمات به شهر یا كشوری سفر كرده باشد.
معصومه توانگر افزود: البته بهتر است موارد اورژانسی پزشكی كه برای سایر گردشگران پیش می آید را در این حوزه حساب به حساب نیاوریم.
وی گفت: در تعاریف بین المللی 'گردشگری سلامت' را به سه شاخه تقسیم می كنند. شاخه نخست 'گردشگری پزشكی' است كه اصلی ترین شاخه گردشگری سلامت و شامل ارائه خدمات درمانی توسط پزشكان، كلینیكها و بیمارستانها است.
معاون اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی افزود: شاخه دوم 'گردشگری طبیعت درمانی' شامل درمان برخی بیماریها و یا گذراندن دوران نقاهت پس از بهبود با بهره گیری از منابع طبیعی مانند چشمه های آب گرم و یا غار نمك است.
وی گفت:شاخه سوم 'گردشگری تندرستی' است كه تشابه زیادی با طبیعت درمانی دارد و برپایه استفاده از منابع و آرامش موجود در طبیعت شكل می گیرد اما مختص گردشگرانی است كه دچار بیماری و یا عارضه خاصی نیستند و صرفا جهت پیشگیری و تمدد اعصاب سفر می كنند.
عضو هیات علمی پژوهشكده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد نیز به خبرنگار ایرنا گفت: اینكه در یك تقسیم بندی از گردشگری سلامت یا گردشگری اكوتوریستی یا گردشگری پزشكی سخن بگوییم بیشتر به هدف خود گردشگر بر می گردد.
دكتر هادی رفیعی افزود: گردشگر كسی است كه به قصد اهدافی خاص 24 ساعت یا بیشتر بخواهد به منطقه ای سفر كند. حال اگر هدف نخست این گردشگر زیارت باشد به او گردشگر مذهبی می گوییم. اگر طبیعت گردی باشد به او گردشگر طبیعت گرد می گوییم. اگر بخواهد روستایی را ببیند گردشگر روستایی تلقی می شود و اگر اقامت كند بحث بوم گردی پیش می آید اما اگر قصد داشته باشد كه به مزرعه ای برود و در عمل ببیند كشاورزان چه می كنند و كشاورزی را لمس كند جنس گردشگری اش گردشگری كشاورزی است.
وی ادامه داد: در موضوع تشخیص جنس گردشگری هدف نخست گردشگر خیلی مهم است مثلا یك گردشگر اگر قصدش از سفر به مشهد درمان باشد و بخواهد عمل جراحی انجام دهد یا خدمات دندانپزشكی بگیرد گردشگر پزشكی است.
عضو هیات علمی پژوهشكده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد گفت: گردشگر پزشكی بطور قطع اهداف دیگری هم دارد و سایر خدمات چون حمل و نقل، تغذیه، زیارت و هتل را هم استفاده یا طلب می كند.
وی افزود: فردی كه به قصد دیدن اماكن تاریخی اصفهان به آن شهر سفر می كند اگر دو كیلومتر آن طرفتر رفت و از رودخانه یا آبشاری هم بازدید كرد و به فضای اكوتوریستی اصفهان هم سر زد چون هدف اصلی و اولش دیدن اصفهان بوده گردشگر تاریخی محسوب می شود نه گردشگر اكوتوریسم.
دكتر رفیعی ادامه داد: گردشگری سلامت فضای خیلی كلی تری است و در برخی تقسیم بندیها گردشگری پزشكی در ذیل گردشگری سلامت قرار می گیرد.
وی گفت: گردشگری پزشكی خاص فعالیتهای پزشكی است مثلا اگر فردی به آبگرم شاهان گرماب برود رفتن به داخل آبگرم یك اقدام پزشكی نیست اما برای سلامت خوب است كه گردشگری سلامت محسوب می شود.
او افزود: گردشگری پزشكی اما مختص گردشگری است كه خدمات تخصصی بیمارستانی مثل جراحی یا خدمات آزمایشگاهی دریافت می كند یعنی اخذ فعالیتی كه با پزشكان سر و كار دارد.
عضو هیات علمی پژوهشكده گردشگری جهاد دانشگاهی مشهد ادامه داد: الان در مشهد بیشتر تاكید بر روی گردشگری پزشكی است چون ظرفیت زیادی برای گردشگری سلامت وجود ندارد و افرادی كه به مشهد می آیند بیشتر به بحثهای پزشكی توجه دارند و موضوعاتی چون گل درمانی یا زالودرمانی فاصله عجیبی با وضعیت گردشگری پزشكی در مشهد دارد.

* گردشگری سلامت در مشهد و خراسان رضوی
معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی نیز به خبرنگار ایرنا گفت: با توجه به چند بعدی بودن فعالیتهای حوزه گردشگری سلامت، ارتباط بخشهای پزشكی، گردشگری و خدمات كمیته ای به همین منظور در اداره كل میراث فرهنگی خراسان رضوی تشكیل شده است.
توانگر افزود: این كمیته در معاونت گردشگری اداره كل اقدامات قابل توجهی را ترتیب داده است كه از آن جمله می توان به تشكیل كمیته های كارشناسی بررسی درخواستهای تشكیل شركت توسعه گردشگری سلامت اشاره كرد.
وی گفت: برگزاری همایشهای گردشگری سلامت در مشهد، اولویت بندی كشورهای هدف با همكاری نمایندگی وزارت امور خارجه در شمال و شرق كشور، پیگیری عقد تفاهمنامه جهت اجرای بیمه گردشگران سلامت و رفع این معضل با همكاری شركتهای بیمه استان از جمله اقدامات صورت گرفته تاكنون است.
معاون اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی افزود: تبلیغات و بازاریابی برای حضور در نمایشگاههای گردشگری سلامت توسط بخش خصوصی، معرفی و شناساندن تواناییهای گردشگری سلامت خراسان رضوی در سطوح ملی و بین‏المللی از طریق استفاده از ظرفیت ترفیعی سفارتخانه ها و ایجاد پرتال اطلاع رسانی در زمینه گردشگری سلامت كارهای دیگری بوده اند كه در خصوص گردشگری سلامت انجام شده است.
وی گفت: استفاده از ظرفیت تبلیغی گردشگران فعلی اعم از گردشگران سلامت و غیره برای معرفی توانمندیهای استان در زمینه پزشكی و گردشگری مانند بروشورها و لوحهای فشرده كه در اختیار آنها قرار داده شده، ترتیب دادن سفرهای آشناسازی برای گروههای هدف و تامین اعتبار در این خصوص بخش دیگری از اقدامات صورت گرفته هستند.
توانگر افزود: با هدف ساماندهی وضعیت گردشگری سلامت اموری همچون ساماندهی سامانه آماری این حوزه بر حسب نوع آنها، هزینه ها و خدمات، نظام ‏مندی فرایند جذب گردشگران سلامت از طریق ایجاد و اعمال ضوابط و شرایط لازم جهت فعالیت نهادهای توزیعی خدمات سلامت، بهبود همكاریهای بین بخشی از طریق تعیین وظایف بخشها و رفع مشكلات و موانع قانونی، تدوین شیوه نامه تاسیس دفاتر و شركتهای گردشگری سلامت از جمله اقداماتی است كه توسط این كارگروه پیگیری و اجرا شده اند.

* كاستیها و انتقادات
مدیر پژوهشی و آموزشی پژوهشكده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی نیز درباره كاستیهای موجود در این بخش و انتقادات وارده بر اقدامات صورت گرفته، به خبرنگار ایرنا گفت: در این بخش برنامه واحدی كه دستگاههای متولی گردشگری سلامت را در بر گیرد وجود ندارد.
هادی رفیعی افزود: این در حالی است كه باید یك چشم انداز یا یك راهبرد اصلی كه سه حوزه پزشكی، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و وزارت خارجه را در بر گیرد وجود داشته باشد.
وی گفت: هم اكنون یك برنامه منسجم با یك مدیریت واحد كه بخواهد گردشگری سلامت را در این سه حوزه سر و سامان دهد وجود ندارد و اگر وجود داشته باشد عملیاتی نشده است.
مدیر پژوهشی و آموزشی پژوهشكده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی افزود: متولی خدمات گردشگری مشخص است، متولی خدمات پزشكی هم مشخص است اما هماهنگ و همراه كردن اینها شكل نگرفته است. همین موجب شده خدمات گردشگری سلامت به شكل سنتی ارائه شوند كه به شدت آسیب زاست.
وی ادامه داد: الان گردشگرانی كه وارد مشهد می شوند با یك سری دلال سر و كار دارند كه به آنها خدمات حمل و نقل، رزرو هتل و حتی رزرو قسمت پزشكی ارائه می دهند. این یعنی هنوز بخش خصوصی به این مسیر شفاف نرسیده كه بخواهد در حوزه گردشگری پزشكی ورود پیدا كند.
او گفت: بخش خصوصی باید بداند كه اگر بخواهد به این بخش ورود پیدا كند با چه مسیر شفافی مواجه است و اصلا چه خدماتی باید بدهد كه بتواند از ابتدا تا انتها را به شكل بهینه و حرفه ای پوشش دهد.
وی افزود: گردشگر سلامت هم باید بداند وقتی می خواهد وارد ایران شود به كجا می خواهد برود، هتلش كجاست، بحث حمل و نقلش چه می شود و این خدمات هم باید در سطحی ارائه شود كه اعتبار و آبروی ایران و مشهد را تامین كند.
رفیعی ادامه داد: در شرایط كنونی هنوز بخش خصوصی نفهمیده كه اگر بخواهد ورود پیدا كند به كجا باید ورود پیدا كند؟ آیا این كه فقط از یك درمانگاه تخصصی پذیرش بگیرد كافی است؟ در حالی كه داشتن هتل تخصصی كافی نیست و در گردشگری پزشكی باید زنجیره خدمات شكل بگیرد.
وی گفت: در همه بخشهای حمل و نقل، اقامت، هتل و بیمارستان باید پرسنل حرفه ای داشت كه قطعا به زبانهای خارجی یا حتی چندین زبان بر اساس گروه هدفی كه دارند مسلط باشند مثلا اگر برنامه بازاریابی هدفمند این باشد كه از كشورهای عربی یا آسیای میانه یا اروپا گردشگر گرفته شود قطعا پرسنل هم باید به زبانهای این مناطق آشنایی داشته باشند.
مدیر پژوهشی و آموزشی پژوهشكده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی افزود: گردشگری پزشكی وقتی شكل می گیرد كه یا خدمات خیلی تخصصی باشد و یا قیمتها ارزان. خدمات تخصصی در عرصه گردشگری پزشكی یعنی خدماتی ارائه شود كه كشور میهمان قادر به ارائه آن خدمات نیست مثلا مزیت ایران و مشهد نسبت به كشورهایی چون افغانستان، تاجیكستان و یا برخی از كشورهای عربی خدمات تخصصی اش است.
وی ادامه داد: هم اینك یك مزیت تخصصی اصلی كه نسبت به خیلی از كشورها مثل كشورهای تا حدودی شرقی داریم این است كه قیمتهای خدمات پزشكی در ایارن به نسبت آنها پایین است.
رفیعی گفت: طبق آخرین آمار متوسط ماندگاری گردشگر در مشهد كمی بیش از چهار روز و نیم است ولی یك گردشگر پزشكی می تواند 10روز، 20 روز یا حتی یك ماه به تناسب خدماتی كه نیاز دارد ماندگاری داشته باشد.
وی با تاكید بر ارائه همه جانبه خدمات پزشكی به گردشگران گفت: وقتی رضایت یك گردشگر جلب شود بهترین تبلیغ برای گردشگری پزشكی مشهد است.
مدیر پژوهشی و آموزشی پژوهشكده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی همچنین گفت: قسمتی از بخش پزشكی كه به گردشگران خارجی خدمات می دهد یارانه می گیرد كه باید از بخش پزشكی داخلی جدا شود چون ما تعهدی به یارانه دادن به اتباع خارجی نداریم و باید برسیم به این سطح كه بیمارستانی داشته باشیم تا تعرفه هایش جدای از یارانه باشد.

* آمار گردشگران سلامت و پزشكی
مدیر پژوهشی و آموزشی پژوهشكده گردشگری جهاد دانشگاهی خراسان رضوی همچنین گفت: اخیرا در این پژوهشكده طرحی اجرا و با وزارت بهداشت و وزارت امور خارجه نیز مكاتبه شد. بر این اساس به این نتیجه رسیدیم كه آمار دقیقی از میزان گردشگران سلامت و پزشكی خراسان رضوی و مشهد وجود ندارد.
رفیعی افزود: آمارهایی هم كه در این زمینه وجود دارد در حد گمانه زنی یا یك سری برآوردهای كلی است مثلا می گویند از هر 10 نفر یا 20 نفری كه برای كسب خدمات پزشكی به مشهد می آیند یك نفر گردشگر پزشكی است ولی نمی توان آمار دقیقی ارائه داد. این در حالی است كه در بحث گردشگری نخستین پایه، برنامه ریزی مبتنی بر آمار است.
معاون گردشگری اداره كل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی هم در جواب این پرسش كه در سال 1395 و چهار ماه نخست سال 1396 چه تعداد بیمار خارجی در بیمارستانهای خراسان رضوی پذیرش شده اند تنها آمار دانشگاه علوم پزشكی مشهد را آن هم در سال 1395 در اختیار داشت.
وی گفت: طی سال 1395 حدود شش هزار بیمار خارجی در بیمارستانهای استان بستری شده اند.
توانگر در خصوص میزان درآمد خراسان رضوی و نیز شهر مشهد از محل گردشگری سلامت در سال 1395 و چهار ماه نخست سال 1396 هم گفت: در این مورد به علت فقدان آمار مستند و اجرا نشدن مطالعه و پژوهش علمی ارائه آمار ممكن نیست.
وی حتی بیان رتبه خراسان رضوی در جذب گردشگر سلامت در سطح كشور را با همین استدلال ناممكن دانست.
معاون درمان دانشگاه علوم پزشكی مشهد اما در خصوص آمار بیمارستانهایی كه مجوز پذیرش گردشگر سلامت را دریافت كرده اند گفت: تاكنون 12 بیمارستان فعال در مشهد در محدوده شمال شرق كشور مجوز پذیرش گردشگری سلامت را دریافت كرده اند.
شاپور بدیعی افزود: بر این اساس بیمارستانهای رضوی، جواد الائمه(ع)، بنت الهدی، سینا، مهر، طالقانی، پاستور، اكبر، امام رضا(ع)، قائم، آریا و امام زمان(عج) از وزارت بهداشت مجوز آی.پی.دی به معنای جواز پذیرش بیماران خارجی را گرفته اند.
وی ادامه داد: سالانه شش هزار گردشگر سلامت از كشورهای مختلف در بیمارستانهای مشهد پذیرش و بستری می شوند. این تعداد با احتساب خدمات سرپایی كه به گردشگران سلامت ارائه می شود به 20 هزار نفر می رسد.
معاون دانشگاه علوم پزشكی مشهد گفت: بیشتر گردشگران سلامت از كشورهای كویت، بحرین، قطر، عراق، افغانستان، تاجیكستان و تركمنستان با هدف بهره مندی از خدمات درمانی به مشهد سفر می كنند.
وی افزود: جراحی قلب باز، جراحی عروق، جراحی عمومی، اورتوپدی، خدمات پوست، مو و زیبایی، خدمات دندانپزشكی، زنان و نازایی بیشترین نیازهای درمانی گردشگران سلامت را تشكیل می دهند.
بدیعی ادامه داد: نرخ خدمات درمانی ارائه شده به گردشگران خارجی تقریبا حدود دو برابر سایر بیماران است.
وی همچنین دانشگاه علوم پزشكی مشهد را در زمینه گردشگری سلامت پیشگام توصیف و بیان كرد: با وجود بارگاه منور رضوی، توانمندی بالای پزشكان، مراكز تشخیصی و درمانی مجهز و وجود منابع طبیعی متعدد، جذب گردشگر سلامت یا توریسم درمانی یكی از توانمندیهای ویژه مشهد در حوزه سلامت است.
معاون درمان دانشگاه علوم پزشكی مشهد گفت: هم اینك 14 شركت گردشگری سلامت در خراسان رضوی دایر است كه این شركتها حلقه واسط بین بیماران و مراكز درمانی هستند و خدمات درمانی و گردشگری را از مبدا تا مقصد به بیماران خارجی ارائه می دهند.
وی افزود: با این وجود بسیاری از گردشگران سلامت از مسیرهای غیرحرفه ای به پزشكان معرفی می شوند كه اقدامی آسیب زاست به همین خاطر به تدریج بیمارستانها و مراكز درمانی مجاب خواهند شد به جای پذیرش بیماران از طریق واسطه های بدون مجوز، از طریق شركتهای گردشگری بیماران را پذیرش كنند.

* الزامات بهبود وضعیت گردشگری سلامت
معاون گردشگری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی در خصوص بایدهای حوزه گردشگری سلامت معتقد است باید به مشكلات و چالشهای موجود حوزه گردشگری سلامت در استان خراسان رضوی با دیدی كلان و در سطح ملی نگریست.
توانگر گفت: در راستای اصلاح و بهبود فرایندهای جذب گردشگر سلامت و ارتقاء جایگاه ایران و به ویژه شهر مشهد در عرصه جهانی تجارت سلامت و توسعه گردشگری سلامت باید برنامه ریزی دقیقتری طرح ریزی و دنبال شود.
وی افزود: بدین منظور در ابتدا باید سهم و نقش گردشگری و انواع آن در نظام اقتصادی كشور از جمله در تولید ناخالص داخلی، تولید ناخالص ملی، صادرات خدمات و دانش فنی و تولید شغل و همچنین سهم و جایگاه جهانی ایران در توسعه صنعت گردشگری سلامت در سیاستهای كلان ملی تعیین شود.
او گفت: پس از آن با ایجاد ساختار و نظام جامع گردشگری سلامت در سطح ملی، تغییر و وضع قوانین مشخص و نظارت دستگاههای مسئول بر امر گردشگری سلامت كشور و پاسخگویی دستگاههای رسمی در قبال این موضوع، اختصاص بودجه و سرمایه گذاری در زمینه تامین زیرساختهای گردشگری سلامت صورت گیرد.
وی افزود: در مرحله بعد باید بر اساس پتانسیلهای طبیعی و زیرساختهای پزشكی مناطق به منظور توسعه انواع گردشگری سلامت از جمله گردشگری صحت، بازتوانی، درمانی و تلفیق آن با طب سنتی و گیاهی مناطق جغرافیایی كشور و از جمله استان خراسان رضوی اقدام شود.
توانگر تاكید كرد: بدین اعتبار ساماندهی گردشگری سلامت در استان خراسان رضوی بخشی از پازل مدیریت گردشگری سلامت در كشور است و به نگاهی جامع، خردورزانه، علمی، منطقی و مبتنی بر توانهای محیطی، اعم از طبیعی و انسانی نیازمند است.
گزارشگر: كامیار اسماعیل پور **انتشار: حسین كریم زاده