اين سيل نه اولين سيل استان گلستان بوده و نه آخرين خواهد بود و با توجه به عوامل مختلف اعم از عوامل اصلي شامل شدت، مدت بارش و عوامل تشديد كننده از جمله زمين‌شناسي و خاك، شيب و پوشش طبيعي، تغيير كاربري اراضي، كاهش تراكم جنگل‌ها و مراتع، جانمايي نامناسب ابنيه مسكوني و راه‌هاي ارتباطي، خشكسالي و افزايش دامنه سيل، بروز جريان‌هاي گلي، واريزه‌اي، حمل درختان، عدم رعايت حريم و بستر رودخانه‌ها و مسيل‌ها، مسدود شدن مقطع رودخانه‌ها، مسدود شدن دهانه پل‌ها و ... لازم است نكاتي توسط عموم مردم و دستگاه‌هاي دولتي مورد توجه قرار گيرد كه ذيلا به نكاتي اشاره مي‌شود.
بديهي است كه هريك از نكات مورد اشاره و طيف اثرات آن در كاهش تشديد سيل و حتي تعديل آن خود نيازمند توضيحات بيشتري است كه در اين مقال نمي‌گنجد و لازم است در نوشتارهاي ديگر توسط اهل فن مورد تشريح بيشتر قرار گيرد.
1 - هم اكنون با گذشت بيش از 17 سال از سيل عظيم سال 1380 استان گلستان و سيل هاي بعد از آن از جمله سيل اخير (اسفند 97 و فروردين 98) به نظر مي آيد جاي «مركز مطالعات و تحقيقات سيل» به عنوان يك مركز كشوري در استان گلستان هنوز خالي است و با توجه به سابقه سيل در استان گلستان و مزاياي ديگر، بسيار به جاست اگر مديران استان و كارشناسان و دانشمندان مرتبط با موضوع همت خود را براي تاسيس اين مركز جزم كنند.
2 - اخطار هواشناسي بايد دقيق باشد يعني هم «ميزان بارش» را پيش‌بيني كند و هم «محل بارش» و هم «زمان بارش» را. فاصله زماني هم حداقل يك هفته باشد تا بتوان برنامه آمادگي سيلاب و تنظيم سدها را انجام داد. براي پيش‌بيني‌هاي دقيق‌تر نياز به تجهيزات مدرن‌تر از جمله رادار موسوم به «سي باند» و نيز ملحقات آ ن است، تكميل شبكه ايستگاههاي هواشناسي و باران‌سنجي در سطح استان به ويژه ايستگاههاي ثبت كننده و آنلاين (110 ايستگاه) نيز از عوامل موثر در پيش‌بيني بارش است.
3 - مطالعه و اجراي طرح‌هاي آبخيزداري در حوضه‌هاي بالادست، بخشي از مقدار و سرعت سيلاب را تعديل كرده و رسوب را نيز كاهش مي‌دهد. همچنين افزايش پوشش گياهي، جنگلكاري و احداث باغ در بالادست جاده بين‌المللي نوكنده تا تنگراه، در كاهش سرعت آب و ميزان رسوب بسيار موثر است.
4 - تكميل شبكه ايستگاههاي آب‌سنجي در تمام رودخانه‌ها و سرشاخه‌ها به ويژه ايستگاههاي ثبت‌كننده و آنلاين در ثبت و آمادگي در مقابل روانابهاي حاصل از بارش‌ها و زمان رسيدن به شهرها وروستاها نقش مهمي ايفا مي‌كند.
5 - مطالعه و اجراي طرح‌هاي هشدار سيل در حوضه‌هاي بالادست شهرها مجموعه‌هاي مهمي است كه در حفظ جان و مال مردم نقشي اساسي دارد.
6 - سد وشمگير با گذشت حدود 50 سال از عمر آن نياز به علاج بخشي دارد، افزايش حجم مخزن و تعميرات اساسي دريچه‌هاي پاياب سد در اولويت اول و ايستگاههاي پمپاژ، شبكه‌ها و زهكش‌ها در اولويت بعدي مي‌تواند بخشي از سيلاب را مديريت كند.
7 - تسريع در تكميل سدهاي نرماب در مينودشت، چايلي (مختومقلي فراغي) در مراوه‌تپه و آقدكش در آق‌قلا نقش مهمي در ذخيره‌سازي و نيز تعديل سيلاب دارند.
8 - مطالعات، مجوزها و آغاز عمليات سدهاي قره‌چاي در راميان و شصتكلاته در گرگان به نوبه خود در مديريت سيلاب اهميت دارند، ظرفيت مديريت سيلاب در اين سدها لحاظ شود.
9 - تسريع در تكميل طرح زهكشي اراضي اولويت‌دار غرب استان ( تركمن، گميشان، كردكوي، آق‌قلا، گرگان ) در هدايت بخش زيادي از سيلاب پخش شده در دشت كمك مي‌كند.
10 - مطالعه و اجراي فيوز (تاسيسات و كانال)هاي انحراف سيلاب رودخانه‌هاي گرگانرود، قره‌سو و هدايت ايمن سيلاب تا دريا نقش تسكين‌دهنده سيلاب‌هاي بيش از ظرفيت رودخانه را ايفا مي‌كنند.
11 - تسريع در تكميل نقشه‌برداري و كاداستر بستر و پيرامون رودخانه‌ها و تعيين حد بستر و حريم رودخانه‌ها و اعلان عمومي كه از حدود 2850 كيلومتر رودخانه در استان حدود يك‌هزار و 350 كيلومتر انجام شده و حدود 1500 كيلومتر باقي‌مانده است به مديريت ريسك كاربري اراضي پيرامون رودخانه‌ها كمك شاياني مي‌كند.
12 - تسريع در علامتگذاري (رپرگذاري) حد نهايي بستر رودخانه ها كه از حدود 2 هزار و 850 كيلومتر رودخانه در استان حدود 620 كيلومتر انجام شده و حدود 2 هزار و 230 كيلومتر باقي مانده است، به مردم در رعايت بستر و حريم رودخانه‌ها بينش بهتري مي بخشد.
13 - تخصيص اعتبار پيوسته جهت گشت و بازرسي دائمي براي حراست بستر و حريم و پيشگيري و مقابله با تجاوزات و نيز اخذ سند بستر رودخانه ها به منظور مراقبت دائمي و تسريع در رفع تجاوزات از عوامل مهم تشديد سيل به ويژه در نقاط جمعيتي است.
14 - آموزش‌هاي عمومي در رسانه‌ها، نصب تابلوهاي هشدار و تابلوهاي مشخصات بستر و حريم كه نياز به حدود 3 هزار تابلو در نقاط مناسب است، از موارد كاهنده اثرات سيل است.
15 - لايروبي، ساماندهي و اصلاح مسير رودخانه ها با توجه به نوع و شكل رودخانه‌هاي استان، به طور دائم انجام شود به نحوي كه سالانه حداقل 600 كيلومتر از رودخانه‌ها بايد لايروبي شود.
16 - ديواره‌سازي و تثبيت بستر رودخانه‌ها در نقاط آسيب‌پذير رودخانه‌ها از ورود سيل به اراضي و تاسيسات مجاور پيشگيري مي‌كند، از حدود 200 كيلومتر نقاط آسيب‌پذير شناسايي شده در استان حدود 50 كيلومتر ديواره‌سازي انجام شده و حدود 150 كيلومتر نيازمند ديواره است.
17 - تكميل عمليات شناسايي، صدور احكام قضايي و تخريب تجاوزات به بستر و حريم رودخانه‌ها در بازگشايي مسير سيل اهميت ويژه دارد، در اين بين برخي ابهامات قانوني نيز لاز م است، رفع شود.
18 - مطالعه و ايجاد نقاط امن براي اسكان موقت مردم هر شهر و روستا و تهيه نقشه خروج اضطراري و مانورهاي ادواري در آمادگي و حفظ جان مردم اهميت فوق العاده دارد.
19 - لايروبي و تنقيه مداوم بالادست، مقطع و پايين دست پل‌ها توسط مالكان و متوليان آنها (راه، راه آهن، شهرداري‌ها، دهياري‌ها، جهاد كشاورزي، بخش خصوصي) از تشديد اثرات سيل جلوگيري مي‌كند.
20 - مسيرهاي انحراف آب كه در سيل اخير (اسفند 97 و فروردين 98) ايجاد شده‌اند، تثبيت شده و تملك شده و براي سيلاب‌هاي احتمالي سنوات بعدي محفوظ مانده و نگهداري شوند و در مكان‌هايي از جاده‌هاي اصلي و فرعي و راه آهن كه در سيلاب اخير براي عبور سيل تخريب شده، پل طراحي شود و از انسداد آنها خودداري شود.
21 - بيمه سيل براي منازل، تاسيسات، وسايط نقليه، اراضي كشاورزي و ... با جديت ايجاد و توسعه يابد.
22 - كارگاه‌ها، دامداري‌ها، مرغداري‌ها و ساير تاسيسات اقتصادي چنانچه در حريم رودخانه‌ها احداث شده‌اند، به بيرون از حريم منتقل شوند و چنانچه خارج از حريم ولي در نزديكي رودخانه هستند، دايك‌هاي حفاظتي براي آنها احداث شود.
23 - تمام پل‌هايي كه بدون مجوز آب منطقه اي احداث شده‌اند و مقطع رودخانه‌ها را كاهش داده‌اند، اصلاح يا تخريب و طبق اصول فني و مجوز صادره بازسازي شوند.
24 - دايك‌هاي حفاظتي براي مناطق آسيب‌پذير شهرهاي آق‌قلا، گميشان، انبارالوم و سيمين شهر، روستاهاي مجاور رودخانه‌ها، فرودگاه گرگان و شهرك صنعتي آق‌قلا احداث شود.
25 - جاده كمربندي شهر آق‌قلا به طور كامل تخريب شود و كمربندي جايگزين دو منظوره ( انحراف سيل)، در شرق شهر آق‌قلا احداث شود.
26 - مطالعات دشت سيلابي آق‌قلا _ گميشان به روز شود.
27 - ضوابط ساخت مسكن و مصالح بكار رفته در واحدهاي مسكوني و تجاري و تاسيسات ديگر در شهرهاي گنبدكاووس، آق‌قلا، گميشان، انبارالوم، سيمين‌شهر و روستاهاي مجاور گرگانرود و «قره‌سو» متناسب با اين باشد كه در صورت آبگرفتگي، پايداري آنها مورد تهديد قرار نگيرد.
28 - مطالعات مديريت سيلاب شهري در شهرهاي گنبدكاووس، آق‌قلا، گميشان ، انبارالوم و سيمين‌شهر به فوريت و ساير شهرهاي استان در اولويت بعدي مورد بازبيني قرار گرفته و در صورت نياز اصلاح شود و براساس آنها طرح‌هاي جامع و تفصيلي اين شهرها مورد اصلاح قرار گيرد.
29 - در تمام شهرها و روستاهاي استان، چهار مولفه مهم كاهش روانابهاي شهري در صدور پروانه‌ها و تهيه طرح‌هاي تفصيلي مورد توجه قرار گيرد. (شامل انتقال آب سقف بناها به چاه‌هاي جاذب يا مخازن ذخيره براي فضاي سبز، مفروش كردن حياط‌ها و پياده‌روها با پازل‌هاي قابل نفوذ آب به‌جاي موزاييك و...، پايين‌تر قرار گرفتن بلوارها از كف خيابان، جانمايي خيابان و پارك در مجاورت رودخانه‌ها )
30 - در مطالعات طرح‌هاي هادي روستاها، مسائل مديريت سيلاب مورد توجه قرار گيرد.
اميدوارم با لحاظ نكات فوق كه هر يك از مشاهدات عيني و تجربيات 25 ساله و مطالعات مستمر نگارنده منشا گرفته يكايك و با دقت توسط عموم مردم و دستگاه‌هاي دولتي مورد توجه قرار گيرد و در بارش‌هاي بعدي اثرات سيل تعديل شده و از تشديد آنها نيز جلوگيري شود.
* سيد محسن حسيني (برساووش) كارشناس مسائل آب
تاریخ انتشار: ۲۵ فروردین ۱۳۹۸ - ۲۲:۵۳
استان گلستان در 26 اسفند سال 1397 براي بار ديگر شاهد بارش‌هاي سهمگين چند روزه و به دنبال آن از 27 اسفند 1397 لغايت اواخر فروردين سال 1398 شاهد سيلي مهيب بود به نحوي كه ضمن ايراد خسارات سنگين در مناطق بالادست، شاهد آبگرفتگي بخشي از شهرهاي گنبدكاووس، انبارالوم، سيمين‌شهر و به ويژه شهرهاي آق‌قلا و گميشان و ده‌ها روستاي مسير گرگانرود و حتي قره‌سو و ده‌ها هزار هكتار اراضي كشاورزي و تاسيسات اقتصادي بود.