چگونه رودهاي آرام گلستان، طغيان كرد؟

به گزارش ايرنا؛ استان گلستان هم از روند خشكسالي و بي آبي سال هاي اخير بي نصيب نبوده و اگرچه هر چند سال يكبار از خشم طبيعت و جاري شدن سيلاب زخم برداشته، اما رودخانه هاي آن در گذر زمان معمولا آرام بوده و اينكه چگونه اين آرامش طوفاني شد و خانه ها را بي رحمانه در نورديد، قبل از هر چيز نيازمند آشنايي با رودها و سدهاي منطقه است.
در خصوص سيل گلستان هنوز به بررسي و تحقيقات كارشناسي نياز است؛ از عوامل طبيعي تا عوامل مصنوعي كه در آن هم نقش مديريت و پروژه هاي ملي و منطقه اي قابل احصاء است و هم نقش فرهنگ عمومي و نگاه عمومي به محيط زيست اما در عين حال پيش از هر چيز مي بايست از شرايط طبيعي حوزه هاي آبگير اعم از رودخانه، سدها و تالاب هاي استان بدانيم.
دراين گزارش سعي شده است اطلاعاتي در خصوص منابع آب و حوزه هاي آبريز استان گلستان در اختيار مخاطبان قرار گيرد:

*رودخانه ها
گلستان با بيش از 20 هزار كيلومتر مربع وسعت و جاي دادن هفت اقليم از 13 اقليم دنيا در خود سه رودخانه اصلي و دايمي موثر در امر جمع آوري و هدايت آب سطحي، تغذيه آب خوان هاي زير زميني و تامين كننده آب مورد نياز بخش هاي كشاورزي، صنعت و كنترل سيلاب از خسارت به شهرها و روستاها در سدهاي در حال بهره برداري را دارد.
رودخانه هاي دايمي و اصلي گلستان شامل گرگان رود، قره سو و اترك با 45 رشته رودخانه هستند كه طبق گزارش شركت آب منطقه اي گلستان طول اين رودخانه ها معادل 2 درصد از 146 هزار كيلومتر طول رودخانه هاي ايران است.
گرگان‌رود بزرگترين رود داخل استان گلستان به شمار مي رود كه از دامنه‌هاي شمالي البرز شرقي و دامنه‌هاي غربي ارتفاعات استان خراسان شمالي سرچشمه مي‌گيرد و از به هم پيوستن رودهاي دوغ، اوغان، قلي تپه در گاليكش، چهل چاي و نرماب در مينودشت، خرمارود در آزادشهر، سياه چوب در خان ببين، ساليان تپه و قره چاي در راميان، زرين گل و كبودوال در علي آباد و محمدآباد، جعفر آباد و قرن آباد در گرگان تشكيل مي‌شود.
جهت جريان آب اين رودخانه‌هاي تاثير گذار در توسعه گلستان از شرق به غرب بوده و شاخه‌هاي آن از رشته كوه البرز سرچشمه گرفته و از جنوب به شمال جريان دارند كه پس از عبور از شهرهاي گنبدكاووس و آق قلا در غرب خواجه نفس در شهرستان گميشان به درياي خزر مي‌ريزد.
قره سو ديگر رودخانه دايمي استان گلستان است كه از ارتفاع 2900 متري كوه‌هاي اسب چر، سوس و قزيمان سرچشمه مي‌گيرد و بعد از پيمودن چشمه‌سارها و شاخه‌هاي فرعي به نام رودخانه باغشاه و كمي پايين‌تر به نام گرماب دشت سرانجام با ساير شاخه‌هاي فرعي، رودخانه قره سو را تشكيل مي‌دهد كه در جنوب استان با جهت شرقي - غربي جريان دارد.
از مهم‌ترين شاخه‌هاي قره سوه مي‌توان به گرماب دشت، چهل چهار آب، شصت كلا، فسن رود، النگ دره، نوشن و زيارت در جنوب گرگان اشاره كرد.
اين رودخانه بعد از پيمودن از چند دهستان بين بندر تركمن و بندرگز در كنار روستاي قره سو به خليج گرگان مي‌ريزد.
رود اترك واقع در نوار مرزي گلستان با كشور تركمنستان كه يكي از طولاني‌ترين رودهاي كشور محسوب مي شود، از ارتفاعات هزار مسجد استان خراسان شمالي سر چشمه مي‌گيرد و وارد استان گلستان مي شود و جهت اين رودخانه هم شرقي – غربي است و پس از عبور از مناطق كوهستاني به تپه ماهورهاي كم ارتفاع مرزي و دشت سرازير شده و در محلي بنام 'چات' (مرز ايران و تركمنستان) به رشته فرعي سومبار مي‌پيوندد و پس از عبور از مراوه تپه و اينچه برون گنبد كاووس به درياي خزر وارد مي شود.
مهم‌ترين شاخه‌هاي اترك، شامل سومبار، آجي سو، آق‌ سو،، گرگانلي و گوگول چاي مي‌باشد.

*سدها
در استان گلستان 14سد اعم از مخزني و تالاب سد در حال بهره برداري شامل شهيد چمران و بوستان در كلاله، گلستان، شهيد ايمري، شهيد قرباني، دانشمند، اينچه برون، تالاب سد هاي آلماگل و آلاگل در گنبدكاووس، كرند در مراوه تپه، كبودوال در علي آباد كتول، كوثر در گرگان، شهيد دستغيب و وشمگير در آق قلا، وجود دارد.
سدهاي مخزني بيشتر از نوع خاكي، خاكي همگن و غير همگن و لاستيكي ساخته شده كه حدود 300 ميليون متر ذخيره ظرفيت آب دارند.
سد هاي در حال بهره برداري استان گلستان در بخشي از مسير هاي سه رودخانه دايمي شامل گرگان رود، قره سو و اترك داراي 2 هزار و 850 كيلومتر طول دارند كه 1400 كيلومتر آن در جنگل ها، مراتع و زمين هاي كشاورزي عبور مي كند، 800 كيلومتر رودخانه تاسيسات و راه ها را احاطه كرده و 650 كيلومتر رودخانه نيز در شهرها و روستاها جريان دارد، ساخته و آب ذخيره سازي مي كنند.
عمده سدهاي ساخته شده در گلستان در حوضه آبريز گرگانرود داراي 11 هزار و 380 كيلومتر مربع وسعت معادل 48 درصد سطح استان در بر مي گيرد كه از شمال به حوضه آبريز رودخانه اترك سفلي، از جنوب به حوضه آبريز اصلي ايران مركزي در استان سمنان و از غرب به درياي خزر محدود شده است.
در حوضه آبريز گرگانرود 67 درصد آب سطحي استان گلستان معادل 828 ميليون مترمكعب جريان دارد.
از ميان سدهاي در حال بهره برداري بر روي رودخانه گرگانرود، 3 سد بوستان، گلستان و وشمگير نقش به سزايي در مهار سيلاب اخير داشتند.
سد خاكي بوستان با ظرفيت 33 ميليون متر مكعب بر روي رودخانه گرگانرود در هفت كيلومتري شمال غرب شهر كلاله با هدف تامين آب كشاورزي، صنعت، پرورش ماهي و كنترل سيل ساخته شده و بهره برداري مي شود.
سد خاكي در حال بهره برداري گلستان با 48 ميليون متر مكعب ظرفيت ذخيره آب براي مصارف كشاورزي،صنعت، پرورش ماهي و كنترل سيل در فاصله 15 كيلومتري شرق شهر گنبدكاووس قرار دارد و در ابتداي دهه 80، تجربه نجات شهر گنبدكاووس و روستاهاي حاشيه رودخانه گرگانرود به سمت شهر آق قلا را داشت.
سد خاكي وشمگير از اواخر سال 1349 به طور رسمي آبگيري و بهره برداري شده و اكنون ظرفيت ذخيره سازي 37 ميليون متر مكعب آب با اهداف مصرف در بخش هاي كشاورزي، صنعت، پرورش ماهي و كنترل سيل را دارد.
تالاب سدهاي آلماگل و آلاگل واقع در بخش داشلي برون گنبدكاووس بيشتر از آب جاري در رودخانه مرزي اترك واقع در نوار مرزي شمال استان و در همسايگي تركمنستان، تغذيه مي شود.

*تالاب ها
تالاب آلماگل، تالاب آب شوري در بخش داشلي برون شهرستان گنبدكاووس ۲٬۰۷ كيلومتر مربع مساحت و حداكثر ۲ متر عمق قرار دارد.
بارندگي سالانه در اين تالاب ۲۵۰ تا ۳۰۰ ميلي‌متر، رطوبت بين ۲۶ تا ۱۰۰ درصد و متوسط دما حداقل منهاي پنج و حداكثر ۴۲ درجه سانتي‌گراد است.
شوري آب اين درياچه كمتر از دو درياچه آلاگل و آجي گل در داشلي برون گنبدكاووس است و منبع اصل تأمين آب آن رودخانه اترك است.
تالاب آلماگل محل زيست جانوران است.
همچنين تالاب آلاگل هم به عنوان بزرگترين درياچه استان گلستان و يك تالاب آب شور است كه در بخش داشلي برون و در كنار شهر اينچه برون گنبدكاووس واقع است. فاصله اين تالاب تا شهر گنبد كاووس حدود ۷۵ كيلومتر مربع است.
آلاگل كه ۲۵ كيلومتر مربع مساحت و حداكثر ۲٫۵ متر عمق دارد، در چند كيلومتري مرز تركمنستان و در مركز شوره‌زار بزرگ تركمن صحرا واقع شده و يك درياچه آب شور محسوب مي شود و به همين جهت پرورش ماهيان آب شور زي درياي خزر به‌ويژه ماهي سفيد و كپور در اين تالاب رونق زيادي دارد.
تالاب هاي آلماگل و آلاگل به عنوان تالاب هاي بين‌المللي از سال ۱۹۷۵ در كنوانسيون رامسر ثبت شده است.
در سيل اخير و بر اساس گزارش اواخر فروردين 98 شركت آب منطقه اي گلستان 5 ميليون متر مكعب آب معادل 98 درصد حجم ظرفيت تالاب سد آلماگل و 63 ميليون متر مكعب آب معادل 90 درصد ظرفيت تالاب سد آلاگل ذخيره شده كه مصرف آن بيشتر در حوزه حفظ زيست محيطي استان است.

*حجم باران و ظرفيت هاي موجود
با بارش شديد باران 27 و 28 اسفند ماه سال 97 استان گلستان در مدت زماني كوتاه حجم بالاي آب را از طريق رودخانه ها از جمله دو حوزه گرگانرود و اترك و زير شاخه هاي آن شامل اوغان گاليكش، چهل چاي و نرماب مينودشت، خرمارود آزادشهر، قره سو راميان، زرين و محمد آباد علي آباد به سمت سدهاي در حال بهره برداري سرازير شد كه بخشي از اين بارش در پشت سدها و حجم چندين برابري آن در رودخانه گرگان منتهي به درياي خزر جاري و شهرها و روستاها مسير خود را دچار آبگرفتگي شديد كرد.
به گفته كارشناسان شركت آب منطقه اي گلستان، طول مسير رودخانه گرگان رود از سد بوستان در كلاله تا خواجه نفس شهرستان گُميشان در غرب استان و ورودي آب رودخانه به درياي خزر 250 كيلومتر بوده و ظرفيت آب گذري عادي رودخانه گرگان رود در محل شهر گنبدكاووس 273 متر مكعب بر ثانيه و در محل شهر آق قلا 120 متر مكعب بر ثانيه است.
براساس گزارش اين كارشناسان، مدت زمان طي مسير سيلاب از سد گلستان تا شهر گنبدكاووس 5 ساعت، از گنبدكاووس تا سد وشمگير 35 ساعت، از سد وشمگير تا آق قلا 35 ساعت و از آق قلا تا خواجه نفس گُميشان 24 ساعت پيش بيني مي شود.
مديرعامل شركت آب منطقه اي گلستان در اين پيوند گفت: بارش شديد باران طي مدت 3 روز نخست، حجم سيلاب بيش از ظرفيت را در مخازن سدهاي گلستان ايجاد كرد.
علي نظري افزود: در 24 ساعت اوليه در مناطقي از استان 350 ميليمتر بارش گزارش شد در حالي كه كل متوسط بارندگي استان در يكسال 450 ميليمتر است.
به گفته وي، بارش اواخر اسفند 97 در تمام نقاط به ويژه شرق گلستان رخ داد و تا اول فروردين ماه 98 ادامه يافت و باعث ايجاد حجم بالاي رواناب شد به طوري كه دبي اوج سيلاب ورودي به سد گلستان افزون بر 700 متر مكعب بر ثانيه و در سد بوستان افزون بر 230 مترمكعب بر ثانيه اندازه گيري شد.
وي ادامه داد: بخشي از اين سيلاب در مخازن سدهاي استان مديريت و مقدار دبي سيلاب را كاهش داد به گونه اي كه تا دهم فروردين ماه 98 دبي اوج سيلاب پس از سد بوستان به 102 متر مكعب بر ثانيه و دبي اوج پس از سد گلستان به 545 متر مكعب كاهش يافت.
به گفته وي در 24 فروردين ماه 98 خروجي از سر ريز سد بوستان 12 متر مكعب بر ثانيه، گلستان 58 متر مكعب آب بر ثانيه و وشمگير 57 متر مكعب آب بر ثانيه رسيد.
مديرعامل شركت آب منطقه اي گلستان گفت: علاوه بر اين، آبدهي تمامي رودخانه هاي پايين سد هاي گلستان و وشمگير همزمان با رودخانه هاي بالادست زياد بوده و رودخانه گرگانرود در شهر گنبدكاووس صرفا توان عبور بخشي از سيلاب را داشت.
وي بيان كرد: حداكثر ظرفيت ايمن آب در بستر رودخانه گرگانرود حدود 120 مترمكعب در ثانيه در شهر آق قلا است در حالي كه حداقل دبي اوج سيلاب بعد از سد وشمگير به حداقل 440 متر مكعب در ثانيه رسيده بود.

*آخرين وضعيت
علي نظري مديرعامل شركت آب منطقه اي گلستان در ادامه در خصوص وضعيت جاري اينگونه توضيح داد در اواخر فروردين 98 و پيش از بارندگي اخير، ميزان آبدهي سه رودخانه چهل چاي، نرماب و خرمارود در ايستگاه اراز كوسه 43 مترمكعب بر ثانيه، گرگان رود در گنبدكاووس 49 متر مكعب بر ثانيه، اترك در ايستگاه مراوه تپه 32 متر مكعب بر ثانيه و سياه آب در انتهاي حوضه قره سو 36 مترمكعب بر ثانيه كاهش يافته است.
پيش از اين معاون حفاظت و بهره برداري شركت آب منطقه اي گلستان به خبرنگار ايرنا گفته بود: سد بوستان در كلاله، گلستان در گنبدكاووس و وشمگير در شهرستان آق قلا نقش بسزايي در مقابله با وارد شدن خسارت بيش از حد سيلاب داشته اند و همچنان نيز سر ريز دارند.
حسين دهقان با تاكيد بر اينكه تمامي سدهاي استان سالم هستند، اظهار داشت: با توجه به بارش باران اخير در منطقه، حجم آب پشت سه سد بوستان، گلستان و وشمگير حدود 2.5 برابر ظرفيت آن بود به طوري كه 264 ميليون متر مكعب آب پشت اين سدها رسيد در حالي كه ظرفيت هر اين سدها 118ميليون مترمكعب است.
وي افزود: رهاسازي آب سدها با توجه به جاري بودن حجم بالاي آب در اين رودخانه امكان پذير نبوده و در مسير خود در شهرهاي گنبدكاووس، آق قلا، گميشان و روستاهاي حاشيه مشكل آبگرفتگي را تشديد مي كند.
اكنون با گذشت بيش از 40 روز از جاري شدن سيلاب و آبگرفتگي در بخشي از شهر هاي گنبدكاووس، آق قلا و گميشان و روستاهاي زير دست سدهاي بوستان، گلستان و وشمگير تلاش دستگاه هاي عضو ستاد مديريت بحران گلستان، نيروهاي مسلح و مردم براي هدايت آب به دريا با ايجاد كانال و لايروبي بر روي رودخانه گرگان رود همچنان ادامه دارد.
6204/2729