به عبارت دیگر، در گلستان رودخانه ها با زندگی مردم عجین شده و مردم هر روزه با آنها در ارتباطند. از آنها منافع گوناگون می برند و در زمان سیلاب از آنها آسیب می بینند.
وقوع سیلاب متعدد در طول تاریخ و نیز در سنوات اخیر در استان گلستان به ما گوشزد می کند که بایستی به رودخانه ها توجه کرد. باید با رودخانه ها همزیستی کرد. نمی توان آنها را نادیده گرفت. نباید با آنها قهری رفتار کرد.
چنانکه بارها دیده ایم و اگر به آن توجه نکنیم، بارها و بارها خواهیم دید، آب قدرتمند است. اگر به خانه آن تجاوز کنیم، انتقام سختی خواهد گرفت و نه تنها رودخانه را مجدداً تصرف می کند، بلکه با اشغالگران بستر خود با خشونت برخورد خواهد کرد.
بررسی های به عمل آمده نشان می دهد که در مبحث رودخانه ها نه تنها اطلاعات همگانی عامه مردم ضعیف است، بلکه بسیاری از مدیران و مقامات تقنینی، اجرایی و قضایی و بخش اعظم کارشناسان و رسانه ها نیز دارای اطلاعات ناکافی بوده و گاه با همین اطلاعات ناقص در خصوص رودخانه تصمیم گرفته می شود که باعث ایجاد مشکلات و حتی فجایعی می گردد.
بارها شنیده ایم که عنوان بستر و حریم رودخانه به اشتباه بیان شده است. تعریف رودخانه، نهر طبیعی، نهر سنتی و مسیل خلط شده است. در تعریف بستر به دوره برگشت توجه نشده است. نحوه کاربری مجاز در بستر و حریم رودخانه با غفلت مواجه شده است. بستر مرده، بستر مازاد، بستر طغیانی، مسیل متروک به جای یکدیگر استعمال شده است.قوانین مرتبط با شبکه های آبیاری با قوانین مربوط به رودخانه مخلوط شده است. در درک نحوه مالکیت بستر و مالکیت حریم رودخانه خطا رخ داده است و ده ها موضوع از این دست.
هنوز بسیاری نمی دانند رودخانه مجرای عبور آب است. رودخانه نقش زهکشی منطقه و جلوگیری از بالا آمدن آب زیر سطحی ونیز در دسترس قرار دادن آب سطحی برای مصارف گوناگون و تغذیه سفره های آب زیرزمینی را بر عهده دارد.
هنوز برخی از رودخانه اطلاع چندانی ندارند. نمی دانند رودخانه محل ساخت خانه نیست. رودخانه زمین اضافی برای ساخت بازار و پارکینگ و…نیست. رودخانه معدن شن وماسه نیست. رودخانه زباله دان نیست.
هنوز در جای جای شهر ها و روستاها بستر رودخانه محل ساخت وساز ابنیه قرار می گیرد. حریم رودخانه تصرف می شود. سازه های تقاطعی مثل پل ها بدون محاسبه لازم ساخته می شود. برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه بی رویه صورت می گیرد. زباله، نخاله ساختمانی، فضولات دامداری ها، پساب صنعتی و انسانی و زهاب پرورش ماهی و کشاورزی در رودخانه تخلیه می شود.
بسیاری نمی دانند این ندانم کاری ها چه آسیب هایی در پی دارد.
نمی دانند اگر بستر رودخانه محل ساخت وساز ابنیه قرارگیرد، مجرای عبور آب تنگ می شود. در صورت افزایش جریان آب، آب افزایش یافته لبریز می گردد. ابنیه ساخته شده تخریب می شود. بقایای ابنیهء تخریب شده موجب انسداد رودخانه و آسیب به تاسیسات دیگر می گردد.
متوجه نیستند اگر حریم رودخانه تصرف شود دسترسی دستگاه های مسوول به رودخانه ناممکن می گردد. امکان لایروبی و ساماندهی و دیواره سازی در رودخانه ازبین می رود. امکان وقوع سیل افزایش می یابد و درصورت سرریز رودخانه، اولین خسارت مربوط به ابنیه واقع در حریم است.
در شهرهایی که به علت توسعه نامناسب و پراکنش غیر اصولی مراکزمسکونی، تجاری و صنعتی، تغییرات قابل توجهی در شبکه زهکشی طبیعی آنها ایجاد و باعث مسدود شدن آبراهه ها و مسیل ها شده است، حتی با وقوع سیلاب هایی با دوره بازگشت کوتاه مدت نیز برخی مناطق شهری دچار آب گرفتگی معابر و مختل شدن زندگی شهروندان می شود.
حتی برخی تصمیم گیران توجه ندارند که اگرسازه های تقاطعی مثل پل ها بدون محاسبه لازم ساخته شود، ظرفیت عبور آب کاهش می یابد. سرعت آب کم می شود. دیواره رودخانه را سست می کند و باعث ریزش می گردد. اراضی حاصلخیز کنار رودخانه از دست می رود. رسوب گذاری را افزایش می دهد. موجب سرریز آب در رودخانه و وقوع سیل می گردد و نهایتاً پل تخریب شده و موجب اتلاف سرمایه وانسداد رودخانه می شود.
بعضی متولیان ساخت و سازها نمی دانند اگر برداشت شن و ماسه از بستر رودخانه بی رویه صورت گیرد، رودخانه کف شکنی می کند و آبشار به وجود می آید. آبشار به وجود آمده به سمت بالای رودخانه پیشروی می کند. تاسیسات تقاطعی مثل پل ها و سد های انحرافی برداشت آب کشاورزی تخریب می شود. عمق رودخانه زیاد می شود و امکان برداشت آب از بین می رود یا هزینه آن افزایش می یابد. باعث ریزش دیواره رودخانه می شود و اراضی حاصلخیز کنار رودخانه از دست می رود. لایه های تغذیه کننده آب زیر زمینی بالا مانده و تغذیه نمی شوند. آب موجود در سفره های زیرزمینی به رودخانه تخلیه می شود. لایه های بالاتر چاه ها بدون آب مانده و چاه نیازمند به کف شکنی می شود و کف شکنی چاه، صرف هزینه سرمایه گذاری و جاری بیشتری را به دنبال دارد.
عامه مردم، کشاورزان و دارندگان واحدهای صنعتی و خدماتی نمی دانند اگر زباله، نخاله ساختمانی، فضولات دامداری ها، پساب صنعتی و انسانی و زهاب پرورش ماهی و کشاورزی در رودخانه تخلیه شود آب رودخانه آلوده می شود. موجودات زنده و محیط زیست در معرض نابودی قرار می گیرند. آب زیر زمینی تغذیه شده از رودخانه هم آلوده می شود. محصولات آبیاری شده با آب آلوده، آلودگی را به انسان و دام انتقال می دهند و هزینه های بهداشت و درمان جامعه افزایش می یابد.
به عبارت دیگر باید گفت عدم اطلاعات کافی در بین خواص و عامه مردم در چند موضوع خلاصه می شود:
۱. تعاریف مربوط به رودخانه ها و سایر مجاری آبی.
۲. ساخت رودخانه های استان و هر منطقه.
۳. قوانین و مقررات مرتبط به رودخانه ها و سایر مجاری آبی.
۴. آسیب های ناشی از عدم رعایت بستر و حریم رودخانه.
روشن است که در صورت توجیه شدن همگان در خصوص موارد فوق و متعاقب آن، پذیرش طرحهای مدیریت سیلاب در استان گلستان و اعتماد آنها به هشدارها و یا اطلاع رسانی های انجام شده، از طریق آموزش های لازم می توان نسبت به اجرای موفق طرحهای مدیریت سیلاب اطمینان حاصل کرد.
"آموزش های عمومی، نصب تابلوهای هشدار و تابلوهای مشخصات بستر و حریم"، پروژه ای مهم از پروژه های ۸ گانه "مهندسی رودخانه" است و در این خصوص، عملی شدن پیشنهادهای زیر راهگشا به نظر می رسد:
۱- کودکان و نوجوانان از دوره دبستان و دبیرستان با مسایل مرتبط با رودخانه در قالب دروس خود آشنا شوند.
۲- رسانه های استان از جمله صدا و سیما برنامه های آموزشی دائمی در این زمینه ارائه کنند.
3- تهیه و توزیع بسته های آموزشی و بروشورها در بین مجاوران رودخانه ها از سوی متولیان رودخانه ها به امری مستمر تبدیل شود .
4- برنامه های آموزشی در زمینه رودخانه ها ، در برنامه آموزشی فرمانداران ، بخشداران ، شهرداران ، دهیاران و اعضای شوراهای اسلامی شهرها و روستاها و مدیران و کارشناسان دستگاههای اجرایی ، انتظامی و قضایی استان قرار گیرد .
5- تابلوهای حاوی مشخصات هر رودخانه و هشدارهای مرتبط با رعایت بستر و حریم و سیل به تعداد حدود 3 هزار عدد تهیه و در نقاط لازم از مجاری آبی گلستان نصب شود ، در حالیکه به دلایلی از جمله عدم توجه کافی و مسائل بودجه ای کمتر از 300 تابلو در استان نصب شده که برخی نیز مورد دستبرد واقع شده و یا مخدوش گردیده است . اعتبار مورد نیاز برای ساخت و نصب هر تابلو حداقل 1 میلیون تومان و برای ۲۷۰۰ تابلو مبلغ ۲ میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان محاسبه می شود.
خلاصه کلام اینکه بدون "آموزش همگانی"، نیل به برنامه های "مهندسی رودخانه" و به تبع آن، "مدیریت سیلاب" در استان گلستان دست یافتنی به نظر نمی رسد.
سید محسن حسینی (برساووش) * کارشناس مسایل آب