اخلاق جمع خُلق است و در لغت خُلْق و خَلْق از یک ریشه یعنی (خ ل ق) هستند. خَلْق به شکل ظاهری انسان نظر دارد و خُلق به شکل باطنی و نفسانی. همان‌گونه که شکل ظاهری انسان، متصف به صفت نیک و بد است، شکل باطنی انسان هم اوصاف خوب و بد دارد.
هدف انسان در فرهنگ اسلام، تقرب به خداوند است و اخلاق پسندیده اساسی‌ترین راه وصول به این مقصد. پیامبر اسلام (ص) نیز به بیان خود (انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق، کنزالعمال، ج ۳، ص ۱۶) برای تکمیل مکارم اخلاق مبعوث شده است.
اهتمام فوق‌العاده قرآن مجید به عنوان کتاب مقدس مسلمانان به مسائل اخلاقی و تهذیب نفوس، موضوعی اساسی و زیربنایی است که برنامه‌های دیگر از آن نشأت می‌گیرد؛ به تعبیر دیگر، بر تمام احکام و قوانین اسلامی سایه افکنده است. اخلاق از مهم‌ترین مباحث قرآنی است و از یک نظر مهم‌ترین هدف انبیای الهی را تشکیل می‌دهد؛ زیرا بدون اخلاق دین برای مردم مفهومی ندارد.
همچنین خداوند متعال، پیامبر اکرم (ص) را این‌گونه ستایش می‌کند: وَإِنَّکَ لَعَلَیٰ خُلُقٍ عَظِیمٍ و تو اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری. (سوره مبارکه قلم، آیه ٤). انسان‌ها در هر شرایطی اعم از فردی، خانوادگی و اجتماعی نیازمند ارتباط هستند و مهم‌ترین پل ارتباطی انسان و خداوند متعال و انسان‌ها با یکدیگر، رعایت قانون است تا با رعایت قوانین هم به حقوق خود برسند هم حقوق دیگران را رعایت کنند. از این قوانین در حیطه ارتباطات فردی می‌توان به اخلاق یاد کرد.
اما انسان چگونه می‌تواند اخلاقی و درست عمل کند و به تزکیه در اعمال برسد؟ با توجه به اهمیت موضوع در سلسله یادداشت‌هایی به بیان آیات مرتبط با اخلاق و ترجمه روان آنها می‌پردازیم.
صله‌رحم؛ دومین صفت اولوالالباب
وَالَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَن یُوصَلَ وَیَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَیَخَافُونَ سُوءَ الْحِسَابِ (سوره مبارکه رعد، آیه ۲۱)
و آنها که پیوندهایی را که خدا دستور به برقراری آن داده، برقرار می‌دارند و از پروردگارشان می‌ترسند و از بدی حساب (روز قیامت) بیم دارند.
آیه به طور مطلق می‌فرماید آنان هر صله و پیوندی که خدای متعال به آن امر کرده، اطاعت می‌کنند. این امر حتی شامل حقوق حیوانی که در خانه نگهداری می‌کنند هم می‌شود؛ اگر چه مصداق بارز آن پیوند با ارحام و اعضای خانواده همچنین مصداق معنوی آن رحم یا اهل بیت (ع) است. بنابراین اولوالاباب کسانی هستند که هم پیوند با ارحام نَسَبی مثل پدر و مادر و خواهر و برادر و هم با اهل بیت پیامبر اکرم (ص) را رعایت می‌کنند. (تفسیر تسنیم، علامه جوادی آملی، ج ٤٢، ص٣٠٠).
از مهم‌ترین واجب عاطفی، صله رحم است. اهمیت ارحام به قدری است که خداوند متعال در آیه‌ای دیگر، صله رحم را در ردیف ارتباط با خود بیان کرده است. اتقوا الله الذی تساءلون به و الارحام (سوره مبارکه نساء، آیه ١)؛ خداوند سبحان برای تبیین اهمیت صله رحم، از تقوای ارحام کنار تقوای الهی یاد می‌کند. در این آیه خداوند متعال امر به صله رحم کرده و بیان می‌کند از خدای بپرهیزید که جهنمی سوزان برای تبهکاران آماده کرده و از (قطع ارتباط) ارحام نیز بپرهیزید؛ زیرا خدا به صله رحم فرمان داده و قطع‌کننده رحم را لعن کرده است: والذین… ویقطعون ما امرالله به أن یوصل و یفسدون فی الارض اؤلئک لهم اللعنة و لهم سو الدار (سوره مبارکه رعد، آیه ٢٥). در این آیه قطع‌کننده رحم را خداوند متعال در کنار کسانی که در زمین فساد می‌کنند، قرار داده و هر دو را هم لعنت کرده و خبر می‌دهد که جایگاه بدی برای آنان است.
احکام فقهی در مورد ارحام
ارحام (نزدیکان) احکام فقهی فراوانی دارند:
١. وجوب انفاق: هزینه زندگی پدر، مادر، پدربزرگ و مادربزرگ و فرزندان آنها با دو شرط بر انسان واجب می‌شود: اول نیاز آنان، دوم نبود امکان رفع نیاز از جهتی دیگر. بنابراین اگر پدر، مادر و فرزند خواه صغیر یا کبیر، نتوانند مخارج خود را تأمین کنند؛ همه نفقه‌خوار فرد می‌شوند.
٢. ارث بردن: ارث بردن شامل پدر و مادر، خواهر و برادر، عمه و عمو و خاله ودایی می‌شود.
٣. وجوب صله رحم: صله رحم شامل همه افرادی می‌شود که در عرف از بستگان انسان به شمار آیند.
٤. وصیت به کمک مالی شایسته به خویشاوندان: مناسب است مسلمان هنگام نزدیک شدن مرگش از ثلث مال خود برای والدین و اقربا وصیت کند. (سوره مبارکه بقره، آیه ١٨٠).
٥. لزوم هبه: هدیه دادن و بخشیدن مال به ارحام. در فقه دو نوع هبه است؛ مورد اول آنکه امکان برگرداندن هدیه است و صاحب هدیه می‌تواند درخواست کند، هدیه‌ای که دادم برگردان. دوم مواردی که امکان برگرداندن نیست و هدیه دادن به ارحام شامل مورد دوم می‌شود. شأن ارحام به قدری زیاد است که اگر به آنها هدیه داده شود، دیگر نمی‌شود آن را پَس گرفت. (تفسیر تسنیم، علامه جوادی آملی، ج ١٧، ص١٧٧-١٧٦).
پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: صله‌رحم خانه‌ها را آباد و عمرها را زیاد می‌کند هر چند به جا آورندگان صله رحم از نیکان نباشند. (میزان الحکمه، ری شهری، ج ٤، ص٤٠٣). یا برای به جا آوردن صله رحم اگر لازم است، حتی یک سال راه بپیما. (همان).
امام محمد باقر (ع) نیز می‌فرمایند: صله رحم، اعمال را پاک می‌کند، دارایی‌ها را فزونی می‌بخشد، بلا را می‌گرداند، کار حساب در قیامت را آسان می‌کند و مرگ را به تأخیر می‌اندازد. (همان، ص ٤٠٥). امام علی (ع) در حدیثی طولانی راجع به صله رحم می‌فرمایند: هنگام خشم ارحام به آنها نزدیک شوید که این امر، هم رعایت حکم رحم است و هم تقویت و پشتیبانی از اوست و هم سبب به وجود آمدن رأفت و رحمت میان آنها می‌شود. امام ادامه می‌دهند علت این کار آن است که رحم به عرش خدا آویخته است و آن را به صدا در می‌آورد (نظیر صدایی که از کوبیدن آهن بر می‌آید) و می‌گوید: «خدایا پیوند خود را با کسی برقرار کن که پیوندش را با من برقرار کند و قطع کن با کسی که پیوندش را با من قطع کند». (تفسیر تسنیم، علامه جوادی املی، ج١٧، ص٢٠٩-٢٠٨).
علامه طباطبایی راجع به این حدیث می‌نویسند: این حدیث در واقع اشاره دارد که رحم مانند روح حقیقی است که در کالبد افراد یک خانواده است، از این رو جز عرش الهی به حساب می‌آید و هرگاه به آن ظلم و حقش گرفته شود به عرش خدا که از آن هست پناهنده می‌شود و تقاضای انتقام می‌کند. انکه قطع رحم کند با خدا در تکوین (باطن عالم) او می‌جنگد و خدای متعال اگر راه اصلاح فراهم شد، اصلاح می‌کند و اگرنه عمرش را قطع یا کوتاه می‌سازد. (المیزان، علامه طباطبایی، ج١٤، ص ١٦٠-١٥٨).