البته تا حالا نیز پیش نیامده که از کارگاه سفالگری دیدن کرده باشم، اما با زحمات همه کسانی که در این حرفه هستند چه پیشکسوت و چه جوانان فارغ‌التحصیل صنایع دستی بیگانه نیستم و می دانم که در این راه برخی قصد دارند با احیای طرح‌های قدیمی یا استفاده از طرح‌های جدید و بروز دوباره نام ایران افسانه‌ای را به عنوان سرزمین سفالگری سر زبان‌ها بیندازند.
کلپورگان
ساخت سفال در ایران سابقه‌ای طولانی و درخشان دارد. با توجه به موقعیت جغرافیایی خاص این سرزمین، که در محل تقاطع تمدن‌های باستانی و مسیرهای کاروان‌های مهم واقع شده بود، تقریباً در هر بخشی از ایران، در زمان‌های مختلف ساخت سفال رواج داشته است اما به دلیل مجال کم، من فقط به یک روستای ایران که به عنوان موزه زنده سفال در جهان، شهره و البته به عنوان روستای جهانی صنایع دستی توسط شورای جهانی صنایع دستی ثبت شده است، اشاره می‌کنم.
نمی دانم آیا سفال روستای جهانی کلپورگان در سیستان و بلوچستان را دیده اید یا خیر، سفال‌هایی که در این روستا توسط زنان بلوچ تولید می‌شود، شباهت بسیاری به سفالینه‌های کشف شده از ایران باستان دارد. سفال‌هایی به رنگ قرمز با نقوش سیاه رنگ که بر اساس الگوهای قدیمی و باستانی ساخته می‌شود به همین دلیل است که این روستا به عنوان موزه زنده سفال در جهان شهره است. این سفال‌های دارای نقوشِ پیش از تاریخ، بدون اغراق خیره کننده است.
اغلب نمادهای روی آثار سفالی کلپورگان شبیه به نقوش سفال‌های ماقبل تاریخ و آغاز دوره تاریخی است که هیچ لعابی نیز روی آن به کار نمی‌رود بلکه برای تزئین و نقاشی از سنگ تیتوک استفاده می‌شود. این سنگ در منطقه تپه آچار در کهوران مهرستان یافت می‌شود و رنگ آن معمولاً قهوه‌ای یا سیاه است.
این را نیز بگویم که کلپورگان روستایی در ۲۵ کیلومتری شهر سراوان و ۳۹۰ کیلومتری جنوب شرق زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان است.
استفاده نکردن از چرخ سفالگری در تهیه این آثار سبب توجه جهانیان به سفال کلپورگان شده به گونه‌ای که تمام سفالینه‌ها با روش‌های سنتی ابتدایی، بدیع و به کمک دست تولید می‌شود.
طرح‌ها و نقش‌های سفال کلپورگان کاملاً هندسی و تداعی گر نقش‌های باستانی و تزئینات روی سفالینه‌ها با نمادهای تجریدی است که از نسلی به نسل دیگر به یادگار مانده و حکایت از راز و رمز و خواهش‌های روحی و درونی هنرمند از محیط اطراف و اعتقادات و باورهای او دارد.
قدمت هنر سفالگری در مناطق باستانی بلوچستان به عصر پارینه‌سنگی و پیش از تاریخ باز می‌گردد. در شهر سوخته و در ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، تولید سفال بسیار رواج داشته است. تولیدات سفال‌های کلپورگان با سفال‌های به دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی در هزاره سوم پیش از میلاد، شباهت دارند. مهم‌ترین وجه تمایز این سفال‌ها با سایر مناطق، شیوه ساخت این سفال است که بر اساس الگوهای قدیمی و باستانی انجام می‌شود. روش ساخت این نوع سفال روش لوله‌ای یا فتیله‌ای است.
سفالگری یکی از قدیمی‌ترین صنایع دستی دنیاست. از میان مشهورترین ظروف سفالی قدیمی، می‌توان به کوزه‌ها و پیاله‌ها اشاره کرد. در واقع قبل از اینکه ساخت شیشه رواج پیدا کند، غالب ظروف مورد استفاده بشر، سفالی بود. مرغوب‌ترین خاک برای سفالگری، خاک رس است که به دلیل داشتن مقادیر زیادی آهن، سرخ‌رنگ است.
کهن‌ترین اشیا سفالی به دست آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی ایران نیز مربوط به گنج‌دره در استان کرمانشاه است که تاریخ آن به هزاره هشتم پیش از میلاد می‌رسد.
نکته مهم اینکه باستان شناسان پیشنیه تمدن‌های دنیا را از ظروف سفالی تشخیص می‌دهند. آنها از کنار هم گذاشتن این قطعات و نقوش روی آنها، به اسرار شگفت‌انگیزی درباره هنر و زندگی بشر در آن دوران و ناشناخته‌های تاریخ پی می‌برند.
سفالگر جوانی که طرح‌های قدیمی را با نیازهای روز مردم ترکیب کرد
به سراغ یکی از جوانان سفالگر و فارغ‌التحصیل صنایع دستی رفتم تا از چند و چون کار او باخبر شوم. زهرا کاویان متولد ۱۳۶۳، ده سال قبل در رشته صنایع دستی دانشگاه الزهرا (س) فارغ التحصیل شد و از همان زمان با حمایت و تشویق پدر، فعالیت در حوزه سفالگری را آغاز کرد و اکنون دارای کارگاه سفالگری است که حدود ۴ سفالگر در آن مشغول به کارند.
کاویان که محصولات رنگارنگ سفال با تنوع بالا تولید می‌کند، روز یکشنبه در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا افزود: هدف ما از راه‌اندازی کارگاه سفالگری، کارآفرینی است، تولیدات سفالین از قبیل ظروف، گُل، نقش برجسته و قطعات مختلف سرامیکی همچون کاشی، ظروف، شمعدان و آینه در این کارگاه تولید می‌شود.
این فعال سفالگری اظهار داشت: پس از فارغ‌التحصیلی، بسیار به سفالگری علاقه مند شدم و از اینکه بتوانم افرادی را به این کار ترغیب کنم، خرسندم، من پیش از تحصیل در رشته صنایع دستی، هیچ آشنایی و پیش زمینه سفالگری نداشتم و بسیاری از افرادی هم که هیچ شاخه و ذوق هنری نداشتند را ترغیب به این کار کردم که اکنون در حال فعالیتند.
کاویان با اشاره به اینکه اغلب طراحی‌های محصولات کارگاهش را خود بر عهده دارد، توضیح داد: طرح‌های محصولات برگرفته از نقوش موجود ایران پیش از اسلام است و همه نقوش و رنگ‌ها را تلاش کردم در ظروف، گُل، نقش برجسته و داستان سرایی‌هایی که در نقش برجسته انجام می‌دهیم، متبلور کنم.
وی ادامه داد: برخلاف گذشته مردم بسیار تشویق شده اند به اینکه سفال‌ها می‌تواند رنگی و بر مبنای فصل‌های مختلف سال طراحی شود. بر همین اساس محصولات را نسبت به سلایق روز مردم با هنر و سنتی که در گذشته وجود داشته، تولید می‌کنیم.
این سفالگر جوان در مورد بازار سفالگری در ایران گفت: در گذشته تنوع محصولات، رنگ‌ها و حتی مدل کار، کم و به شکل کوزه، گلدان و ظروف بود، اما من تلاش کردم در این کار تنوع ایجاد کنم، ظروف می‌تواند خارج از استاندارد ساخته شود و شکل و شمایل جدید داشته باشد، مانند قاشق و گُل‌های متنوع.
کاویان با اشاره به گُل‌های سفالی گفت: از این گُل ها بسیاری به عنوان هدیه، چیدمان منزل و کاربردهای مختلف استفاده می‌کنند، من می‌خواستم که ذهن مردم را نسبت به سفال بازتر کنم، اینکه می‌توان تغییر داد، با رنگ بازی کرد و رنگ را به زندگی مردم آورد، همیشه که نباید سفال با رنگ تیره باشد، ما حتی مشتریان مرد بسیاری داریم که گُل های سفالی رنگی شاد از ما خریداری می‌کنند. در واقع فقط زنان علاقه مند به این گل‌های سفالی رنگارنگ نیستند.
بازی با رنگ‌ها در سفال را دوست دارم
این فعال صنایع دستی افزود: تنوع کار و بازی با رنگ‌ها را دوست دارم و سعی می‌کنم چه در محصولات کاربردی همچون ظروف و یا چه تزئینی، تغییراتی در رنگ‌ها داشته باشم.
وی با بیان اینکه سفالگری در ایران مختص زنان بوده است، گفت: استقبال مردم از محصولات کارگاه ما، به دلیل تنوع محصول و رنگ‌ها بسیار است، محصولات تعدد بسیاری دارند اما تولیدات از یک نوع محصول کم است، مثلاً از یک نوع گُل، گاهی فقط چند عدد تولید می‌شود و تکرار ندارد و اینگونه نیست که محصولات به صورت سری تولید شوند چرا محصولات تولیدات دست هستند.
فعال صنایع دستی اضافه کرد: توریست‌ها نیز علاقه بسیاری به محصولات سفالی دارند و این صنایع دستی می‌تواند ارزآوری بسیاری برای کشور داشته باشد چرا که این صنعت همزمان با وجود آنکه بسیار قدیمی است اما با گذشت زمان و گسترش زندگی شهری، نه تنها از بین نرفته بلکه تکامل پیدا کرده و خود را با نیازهای زندگی امروزی وفق داده است.
این سفالگر گفت: صنعت سفال ظرفیت بسیاری برای توسعه و رونق دارد اما تصور نمی‌کنم که اکنون صادرات به صورت گسترده از کشور ما انجام شود.
این فعال صنایع دستی با بیان اینکه سفال بازار داخلی دارد به همین دلیل فعالان حوزه سفال دیگر تلاشی برای صادرات آن به خارج از کشور نمی‌کنند، اضافه کرد: من خودم طی این سال‌ها که در این زمینه فعال بودم و مدام در حال اندیشه برای بروزسازی و توسعه این هنر هستم اما چندان به صادرات نیندیشیدم چرا که در داخل کشور بازار خوبی وجود دارد.
وی توضیح داد: اما اخیر به دلیل مشاهده استقبال فراوان از خارج کشور، تمایل دارم زمینه‌ای را برای صادرات سفال فراهم کنم.
کاویان گفت: هدف من این است که افراد جذب بازار کار سفال شوند، علاوه بر افرادی که در کارگاه من مشغول به کارند، تعدادی نیز بخش مونتاژ محصولات سفال ما را در منزل انجام می‌دهند.
وی در پایان گفت که دوست دارد افراد را جذب کند و هدفش کارآفرینی است، این ایده را از پدرش آموخته که او نیز کارآفرین است.