می خواهم تنها به نمونه ای از این هنرمند بودن ایرانیان در طول تاریخ اشاره کنم که همان فرش ایرانی است. نخستین فرش جهان به نام «پازیریک» متعلق به ایران است که در سال ۱۹۴۹ میلادی توسط «سرگی رودنکو» باستان‌شناس روس در یکی از مقبره‌های یخ زده فرمانروای پازیریک در نواحی جنوبی سیبری به دست آمد و در حال حاضر در موزه «آرمیتاژ» لنینگراد روسیه نگهداری می‌شود. رودنکو پس از بررسی ساختار فرش و نگاره‌های آن متوجه شباهت زیاد نقش‌مایه‌های این فرش با نقش برجسته‌های تخت جمشید شد.
این فرش مربوط به دوره ایران هخامنشی است و بیش از ۲۴۰۰ سال قدمت دارد. در هر دسیمتر مربع این فرش ۳۶۰۰ گره دیده می شود و به اعتقاد رودنکو این فرش از نظر سبک طراحی و تشابه نقوش، به نقوش تحت جمشید و هخامنشیان متعلق است. وی اعتقاد دارد این فرش به شاهزادگان سکائی هدیه داده شده است.
چرا محبوب است
با آنکه قدمت «بافته های داری»، به عصر مفرغ می رسد؛ به لحاظ آسیب پذیری پشم در اثر رطوبت، خاک و حشرات در کاوش های باستان شناسی فقط چند مورد استثنایی؛ مانند یخ های پازیریک، ماسه های مصر و بیابان های آسیای مرکزی، «فرش» کشف شده است.
اما شاید سوال پیش آید چرا فرش ایرانی در جهان محبوب است؟، یکی از دلایل اصلی که شهرت بیشتر فرش ایرانی و مشتری افزون تر آن نسبت به دیگر فرش ها، این است که تنوع رنگ بیشتری دارد، همچنین کیفیت مواد و مصالح به کار رفته در آن مرغوب تر و بهتر است، هنر و ظرافت خاصی در آن به کار گرفته شده و رنگ ها زنده و طبیعی به نظر می رسند، نقش و نگارهای آن جذاب است و گیرایی خاص و چشم نوازی دارد. بر اساس منابع داخلی و خارجی، در قرن سوم هجری، آذربایجان از بزرگ ترین مراکز بافت قالی و زیلو بوده، همچنین ایالت طبرستان و سیستان در زمینه قالی، خراسان و بخارا در زمینه نقوش قالی دارای اهمیت بودند.
فرش دستباف ایران محصول جامعه ای است که از برکت تمدن و گستردگی جغرافیایی آن، نه تنها تحولات عمده و ساختاری خود را مرهون اشکال مختلف زندگی اجتماعی است؛ بلکه ویژگی های منحصر به فردی دارد که آن را به عنوان هنر ناب مردمی ایران متمایز می کند. در زمان سلجوقیان و ایلخانان این هنر رونق فراوانی؛ به‌ویژه در آذربایجان داشت. در دوره تیموریان و صفویان این هنر سیر صعودی و تکاملی طی کرد به ویژه در دوره صفویه که نقشه جدید از جمله قالی های سجاده ای، نقش گل و نقوش طبیعی، ترنج و لچک، حیوانات، گل شاه عباسی و نقوش بسیار دیگر معمول شد. در این دوره تنوع رنگ و استفاده از ابریشم ظرافت خاصی به قالی ها داده و کیفیت آنها را تا حد «قالی پرده نما» ارتقا می دهد. همچنین از این دوره صدور قالی از ایران به کشورهای دیگر؛ از جمله ترکیه و اروپا آغاز می شود. قالی در این دوره از حالت تفنن خارج و به یک پدیده تولیدی تبدیل و در شهرهایی همچون اصفهان، تبریز، کاشان، کرمان و بخش هایی از خراسان، کارگاه های متعدد تولید قالی راه اندازی می شود.
نحوه بافت
قالی مجموعه ای از صدها گره است که در رج های موازی و نواری بر چله ها زده می شود. هر چه تعداد گره ها در سطح فرش بیشتر باشد، مرغوبیت و استحکام آن نیز بیشتر است. مرحله بعد در تولید قالی، چله دوانی و چله زنی است. این عمل در مناطق مختلف ایران به شیوه های مختلف صورت می گیرد و آن بستن نخ های دار قالی است. بعد از پایان چله دوانی، عمل چله کشی یا شیرازه بندی تارها انجام می شود.
مواد اولیه فرش
۱. تار عبارت است از نخ هایی که موازی یکدیگر در طول قالی قرار می گیرند و ممکن است از ابریشم یا پنبه انتخاب شوند.
۲. پود عبارت است از رشته نخ هایی که به صورت موازی یکدیگر از بین نخ های تار گذشته و افقی در دار قالی عبور داده می شوند، جنس این نخ ها در قالی های ممتاز، ابریشم و در قالی های خوب و متوسط پشم و در فرش های متوسط تا معمولی نخ پنبه ای است.
۳. پرز: سطح خارجی فرش را تشکیل می دهد، به وسیله گره هایی در تار به وجود می آید و در واقع به وجود آمدن طرح و رنگ های مختلف در فرش به خاطر وجود آنهاست. جنس پرز فرش را در قالی های ممتاز و عالی ابریشم و در سایر قالی ها پشم تشکیل می دهد.
معروف ترین قالی های ایران در موزه های جهان
قالی اردبیل: محفوظ در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن، به ابعاد ۱۱.۳۸ متر طول و ۵.۳۰ متر پهنا. این قالی از مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی به دست آمده است، از نظر بافت و طرح یکی از نفیس ترین و مشهورترین قالی های جهان است. تاروپود این قالی از ابریشم و به دست مقصود کاشانی بافته شده است.
قالی چلسی: محفوظ در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن. این قالی از این رو به قالی چلسی مشهور شده که توسط دلالی از محلی به نام چلسی، به موزه ویکتوریا و آلبرت راه یافته است. طرح های خیالی این قالی با بافت و کار عالی در نهایت زیبایی و اصالت ترکیب شده است. این قالی اصالت و آرامش قالی اردبیل را دارد.
قالی شکارگاه: محفوظ در موزه هنر صنعت اتریش به ابعاد ۶.۹۰ متر طول و ۳.۶۰ متر پهنا که بین قالی های مشهور جهان در مقام نخست قرار دارد. در واقع برخی صاحبنظران معتقدند این قالی نفیس ترین قالی است که یافته شده و تنها فرشی به شمار می رود که تاروپود آن از ابریشم است. این قالی توسط سلطان محمد، نقاش مشهور درباره شاه طهماسب طراحی شده و بافت آن را به کاشان نسبت می دهند، زیرا مردم این شهر به بافتن فرش های ابریشمی عادت داشتند.
قالی سراسر گل و جانور: محفوظ در موزه هنر و صنعت اتریش در وین به ابعاد ۷.۵۰ متر طول و ۳.۲۰ متر عرض. این قالی نیز یکی از نفیس ترین نمونه های موجود از گروه قالی های سراسر گل و جانور و جنس آن از ابریشم است.
از دیگر قالی های نفیس ایران که در موزه های جهان نگهداری می شوند می توان به قالی نقش گلدانی در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن، قالی نقش ترنج با گل و جانور در موزه پولدی پتسولی میلان، قالی نقش ترنج، لچک، گل و جانور و نوشته در موزه هنری متروپولیتن نیویورک و قالی ترنج و جانور و درخت در موزه های هنرهای تزیینی پاریس اشاره کرد.