پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از طرف ایران، گروهک منافقین مستقر در عراق به این جمع بندی رسیدند که پذیرش قطعنامه امری غیر ممکن است و تنها در صورتی ایران قطعنامه را خواهد پذیرفت که به لحاظ سیاسی - نظامی و اقتصادی به بن بست کامل برسد. به عقیده آنان اقدام به پذیرش قطعنامه به منزله فروپاشی نظام خواهد بود و با سرنگونی قطعی حکومت ایران، زمینه برای انتقال قدرت به سازمان آنان فراهم می شود. به همین دلیل و با توجه به این تحلیل فرصت را غنیمت شمرده و برای تحقق اهداف خود در اواخر تیر ۱۳۶۷ خورشیدی با یورش به مرزهای غربی عملیات خود را آغاز کردند؛ عملیاتی که منافقین آن را فروغ جاویدان نامیدند و از پشتیبانی کامل رژیم بعث برخوردار بود که با هدف فتح تهران طی یک برنامه زمانبندی شده ۳۳ ساعته طراحی و تدارک یافت.
تمام نیروهای منافقین اعم از کادر و عضو و هوادار، به استثنای تعدادی که هدایت و پشتیبانی را به عهده داشتند در این عملیات شرکت کردند، نیروهایی که در حدود چهار هزار و ۵۰۰ تا پنج هزار تن برآورد شده‌اند، که در حدود ۲۵ درصد از آنان را زنان و دختران تشکیل می‌دادند.
ستاد کل، تحت فرماندهی مسعود و مریم رجوی و مرکب از چهار تَن ستادی و پنج تَن فرمانده محور بود. به اضافه ۲۵ فرمانده تیپ، که علاوه بر آنان، چهار تَن در رده فرمانده تیپ در محور تهران سازماندهی شدند. هر تیپ شامل ۱۶۰ تا ۱۸۰ نیرو مرکب از ۲ گردان پیاده، یک گردان تانک، یک گردان ادوات، یک گردان ارکان، یک گروهان پشتیبانی رزمی و یک دفتر بود. هر گردان پیاده شامل پنج تَن بود که در پنج دسته ۱۰ نفره سازماندهی شده بودند.
در این عملیات منافقان با بهره گیری از مساعدت رژیم بعثی که شامل ۱۲۰ دستگاه تانک، ۴۰۰ دستگاه نفربر، ۹۰ قبضه خمپاره انداز ۸۰ میلی متری، ۳۰ قبضه توپ ۱۲۲ میلی متری، ۱۵۰ قبضه خمپاره ۴۰۰ میلی متری، هزار قبضه تیربار کلاشنیکف، ۳۰ قبضه توپ ۱۰۶ میلی متری و ۱۰۰۰ دستگاه کامیون و خودرو می شد به مرزهای غربی کشور حمله کردند تا ستون نظامی آنها در ساعت ۱۵ و ۳۰ دقیقه سوم مرداد ۱۳۶۷خورشیدی در حمایت کامل رژیم بعث با عبور از مرز در محور سرپل ذهاب، حمله خود را از گردنه پاتاق به طرف کرند آغاز کنند.
منافقان با پیشروی به سمت اسلام آباد این شهر را به تصرف درآوردند و تا گردنه حسن آباد پیش رفتند و برای تجدید سازمان در آنجا مستقر شدند و منتظر شکست مقاومت بازدارنده نیروهای ایرانی در تنگه چهارزبر بودند تا به طرف کرمانشاه پیشروی کنند. به همین دلیل تمام امکانات خود را در پشت این تنگه جمع کرده و آماده شده بودند تا به محض باز شدن راه در مدت کوتاهی کرمانشاه را تصرف کنند.
پس از ورود نیروهای منافقین به کرند و اسلام آباد، درگیری تا چند ساعت در شهر ادامه داشت و شماری از نیروهای مردمی و سپاه پاسداران با آنان درگیر شدند اما تلاش آنها به دلیل عدم آمادگی بی ثمر بود. منافقان راهی باختران شده و قصد حرکت به سمت تهران را داشتند.
عملیات مرصاد به فرماندهی علی صیاد شیرازی در پنجم مرداد با رمز یا علی ابن ابیطالب(ع) آغاز شد. در این عملیات سه گردان از تیپ نبی اکرم (ص) و تیپ مسلم و یک گردان از ایلام به اسلام آباد حمله کردند.
منافقین تصور می کردند که به مانند روزهای قبل نیروهای عراقی در این مناطق حضور دارند، حال آنکه عراقی ها عقب نشینی کرده و منطقه در دست نیروهای ایرانی بود. به همین دلیل نیروهای ایران توانستند به راحتی از این محور وارد اسلام آباد شوند و سازماندهی منافقین را در داخل شهر به هم بزنند.
پس از آزاد سازی اسلام آباد و قبل از رسیدن نیروهای ایران به این شهر در ساعت سه نیمه شب، سه فروند بالگرد ترابری در کرند به زمین نشست و تعدادی از کادرهای منافقین از جمله مسعود و مریم رجوی را از شهر خارج کردند تا این گروهک با کشته شدن یک هزار و ۶۰۰ تا ۲۰۰۰ تَن از نیروهای خود عقب نشینی کند.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به مناسبت سالروز عملیات غرورآفرین مرصاد به انعکاس این عملیات در ادبیات و هنر پرداخته است.
کتاب
کتاب یکی از ابزارهای مهم انتقال تجربه است که بشر را در فهم و درک درست از نادرست یاری می دهد. از این رو در ثبت وقایع تاریخی و تبیین و تحلیل آن نقش مهمی ایفا می کند. عملیات مرصاد یکی از وقایع مهمی محسوب می شود که در مورد آن کتاب هایی به رشته تحریر در آمده است. در زیر به تعدادی از این کتاب ها اشاره می شود.
- حماسه چارزبر مصاحبه و تدوین آذر آزادی است که بر محور خاطرات فرماندهان و رزمندگان تیپ نبی اکرم (ص) و تیپ مسلم ابن عقیل که در عملیات مرصاد حضور داشته‌اند، نوشته شده است.
- کتاب عملیات مرصاد نوشته سارا مهدی به ماجرای عملیات مرصاد و دلیل شکست منافقان پرداخته است.
- آوای مرصاد نوشته شهریار خان‌محمدی شرح حال مردم اسلام‌آباد غرب در زمان ورود منافقان به این شهر و خاطراتشان از عملیات مرصاد است. خان محمدی در این کتاب به روایتی می‌پردازد که از دوران نوجوانی خود شاهد برخی اتفاقات بوده و در آن شب حمله و جنگ‌های خیابانی غافلگیر شده است.
- مرصاد: پایانی بر دو ادعا توسط عباس سلیمی‌نمین به رشته تحریر در آمده است. سلیمی نمین در این کتاب به اختصار به سیر تحولات فکری سازمان مجاهدین خلق پرداخته شده و ۲ عامل را که باعث شکست این سازمان شد، بررسی کرده است: یکی سوء استفاده نظریه‌پردازان نظام‌های سرمایه‌داری و مارکسیستی از مؤسسان این سازمان و دیگری وحدت عملی رهبران سازمان مجاهدین و در صدر آن مسعود رجوی با گروه‌های مارکسیستی بود.
- منافقین در کمینگاه صیاد: نقش ارتش و شهید صیاد شیرازی در عملیات مرصاد به کوشش محمدمسعود بهمنی در این کتاب به رشته تحریر آمده است. این کتاب در چهار فصل به تاریخچه و وضعیت منافقین، عملیات مرصاد، نقش صیاد در عملیات مرصاد و ارزیابی، تجزیه، تحلیل و نکات آموزشی عملیات مرصاد اختصاص دارد.
- از پاوه تا مرصاد(مروری برهشت سال جنگ در استان کرمانشاه) کتابی است که توسط سیامک تیمورپور نوشته شده است؛ کتابی که به مسایل مهم جنگ در کرمانشاه و عملیات‌های مختلف از پاوه تا مرصاد می پردازد.
- کتاب قلاویز تا مرصاد نوشته امیر شالبافیان توسط اداره کل حفظ آثار و نشر ارزش های دفاع مقدس همدان به چاپ رسیده است. این کتاب به شکل‌گیری سازمان منافقین، بررسی تحولات کشور از ابتدای انقلاب تا آغاز جنگ، از آغاز جنگ تا عملیات ثامن الائمه، از عملیات ثامن الائمه تا فتح خرمشهر و در نهایت به عملیات مرصاد و دستاوردها و نتیجه و نیز خاطرات این عملیات مهم می پردازد.
- عملیات مرصاد و سرنوشت منافقین تالیف محمدعلی صدرشیرازی کتابی است که توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است. بخش نخست کتاب درباره منافقین پیش از عملیات مرصاد و به ۲ فصل سازمان مجاهدین خلق پیش از پیروزی انقلاب و سازمان مجاهدین خلق پس از پیروزی انقلاب و قبل از عملیات مرصاد تقسیم شده است.
مولف در بخش دوم نخست به بسترهای شکل‌گیری عملیات مرصاد و سپس همکاری این گروهک با عراق و متجاوزان و نقشش در تجاوز دشمن بعثی به ایران پرداخته است.
- بن‌بست در استراتژی؛ شکست در تاکتیک نقش سازمان مجاهدین خلق «منافقین» در جنگ تحمیلی با تاکید بر عملیات مرصاد توسط ناصر شعبانی و مجید مختاری تالیف شده است.
مؤلفان در این کتاب با توجه به اسناد قطعی، مصاحبه‌ها، سندهای به دست آمده از منافقین و تجربه‌هایی در عرصه فرماندهی دفاع مقدس به بررسی دلایل و عوامل شکست منافقین در عملیات مرصاد پرداخته است.
- قطره‌ای از دریا: خاطراتی از عملیات مرصاد کتاب دیگری بوده که علی‌محمد زند از رزمندگان دوران دفاع مقدس نوشته است. نویسنده در این کتاب علاوه بر بیان خاطرات خود از نحوه اعزام، چگونگی عملیات را شرح داده و در این میان، برخی از شهیدان این عملیات را معرفی می کند.
- کتاب ماموریت غیرممکن؛ روایت مرصاد توسط جعفر شیرعلی‌نیا و محمدجواد اکبرپور تالیف شده است. در این کتاب عملیات مرصاد به تصویر کشیده شده و نحوه عملکرد و اهداف منافقین بیان می‌شود.
- کتاب اِشغال و مدال تالیف صبار اللامی و ستار السعد از افسران عراقی بوده که توسط محمد نبی‌ابراهیمی ترجمه شده است. این کتاب در ۲ بخش و ۶ فصل تدوین شده که بخش نخست کتاب به قلم سروان ستار السعد، مشاهداتی عینی از جنایت‌های منافقین در حق مردم ایران بیان می‌شود؛ جنایاتی که منافقین در منطقه گیلانغرب و اسلام‌آباد رقم زدند و دشمنان عراقی آن روز از این جنایات پرده برمی‌داشتند. اتفاقی که در عملیات مرصاد و پس از امضای قطعنامه رخ داد و بخش دوم به قلم سرهنگ ستاد ارتش عراق صبار اللامی است.
- کتاب شب خاطره(مجموعه خاطرات شب های خاطره) توسط مجتبی عابدینی تدوین شده است. این کتاب گزیده‌ای از خاطرات افرادی همچون ابراهیم حاتمی کیا که در آن زمان به عنوان فیلمبردار به منطقه عملیاتی مرصاد اعزام شد، بوده که در این عملیات حضور داشته اند. حاتمی کیا در خاطره‌ای با عنوان شهر آلوده، از مشاهدات خود در مورد عملیات مرصاد می گوید.
فیلم
فیلم، مستند و تصویر بخشی دیگر از هنر است که از آن برای روایت کردن حادثه های تاریخی استفاده می شود. عملیات مرصاد نیز یکی از حادثه های تاریخی بوده که در قالب هنر نمایش داده شده است. در زیر به تعدادی از این فیلم ها اشاره می شود.
۱-رد خون
ماجرای نیمروز ۲: رد خون محصول سینمایی ۱۳۹۷ خورشیدی به کارگردانی حسین مهدویان است که در سی و هفتمین دوره جشنواره فیلم فجر رونمایی شد و با نامزدی در ١١ رشته این جشنواره، توانست سه سیمرغ بلورین بدست آورد.
رد خون به روزهای پایانی جنگ تحمیلی، بعد از قبول قطعنامه و عملیات مرصاد مربوط می شود که با نفوذ در دل سازمان منافقین و اردوگاه اشرف روایت می شود. افرادی همچون بهنوش طباطبایی، محسن کیایی، هادی حجازی‌فر، مهدی زمین‌پرداز، هستی مهدوی، حسین مهری و جواد عزتی در این فیلم ایفای نقش می کنند؛ فیلمی که در تنگه چارزبر که محل زمین گیر شدن منافقین در عملیات مرصاد است به اوج خود می رسد.
۲-شاخه های شکسته بلوط
شاخه های شکسته بلوط به کارگردانی مسعود تکاور در ۱۳۹۷خورشیدی است که در کرمانشاه تهیه شده و الهام چرخنده، مهدی صبایی، مهدی امینی خواه، حمیدرضا هدایتی، احمد پورخوش، مریم آهنگر، سمیه رضایی، فرناز زوفا و آرزو رضایی در آن ایفای نقش می کنند.
این فیلم درباره عملیات مرصاد پس از پاکسازی از حضور منافقان کرمانشاه است که منافقان در شهرستان اسلام‌آباد غرب مرتکب جنایت هایی می‌شوند.
۳-مستند عملیات مرصاد
مستند عملیات مرصاد کاری از مرتضی آوینی در روایت فتح است. این مستند در ۲ بخش ۵۸ و ۱۸دقیقه ای که شامل تصاویر واقعی از عملیات مرصاد، بقایای منافقین در جاده اسلام آباد و باختران، مصاحبه با رزمندگان اسلام پس از عملیات، مصاحبه با محسن رضایی، هلیبرد رزمندگان به مناطق عملیاتی، پیام آیت الله سیدمحمد بهشتی به رزمندگان اسلام است؛ مستندی که در آن شاهد تصاویر واقعی از این عملیات هستیم.
شعر
شعر نیز یکی دیگر از حوزه هایی است که عملیات مرصاد در آن انعکاس پیدا کرده است. یکی از این شعرها توسط رضا اسماعیلی سروده شده که این شعر که با یادآوری سخنی از ایران شروع می‌شود.
آن داغ آزاده، آن درد، آیا فراموشمان شد!؟
آن زخم‌های جوانمرد، آیا فراموشمان شد!؟
هنگامه آتش و خون، طوفان سواران مجنون
آن جاده‌های پر از گرد، آیا فراموشمان شد!؟
مردان سبز علمدار، آن حمله‌های علی وار
یک جبهه سر تا به سر مرد، آیا فراموشمان شد؟
آن بغض‌های قدیمی، آن زخم‌های صمیمی
آن سینه‌های پر از درد، آیا فراموشمان شد!؟
داغ شبیخون خنجر، بر گرده‌های دلاور
آن وحشت ناجوانمرد، آیا فراموشمان شد!؟
خورشید مردان شاهد، آیینه‌های مجاهد
در غربت این شب سرد، آیا فراموشمان شد!؟
امروز در خواب عادت، آن هشت فصل شهادت
ای مردم خوب همدرد! آیا فراموشمان شد ...!؟
قاسم نعمتی نیز شعر دیگری در مورد عملیات مرصاد سروده است که در زیر می آید.
یادتان هست آتش فتنه
شعله ورگشت پنجم مرداد
حمله های منافقین پست
شیرمردان تنگه مرصاد
ذکر یا صاحب الزمان آنروز
رمز فتح الفتوح ما گردید
سیلی محکمی بصیرت ما
بردهان منافقین کوبید
خبری بین بچه ها پیچید
ای رفیقان غلامعلی هم رفت
چون شفا در ته پیاله بود
هرکه نوشید از دلش غم رفت
حرف غربت میانمان آمد
یاد گردان مسلم افتادیم
صحبت از شیرمرد مرصاد است
یاد سردار عشق صیادیم
بعداز آنکه امام روح الله
جام آن زهرنامه را نوشید
باشکوهی که شد به پا مرصاد
مرهمی بر دل امام، رسید
حضرت عشق این چنین فرمود
نرود زیر بار ننگ ایران
پس گرفتیم خاکمان باخون
کشور سرفراز جنگ ایران
هرکجا مردم غیور ما
شهره هستند در وفاداری
علم عشق را خمینی داد
وه بنازم به چه علمداری
ماه مرداد بود و گرما بود
چقدر تشنگی اذیت کرد
خوش بحال کسی که خون آلود
شاه لب تشنه را زیارت کرد
کربلا شاه بالبی تشنه
مادر خویش را صدا میزد
ته گودال باتنی مجروح
زیر هرضربه دست و پا میزد
خواهرآمد ولی چه دیر رسید
قاتل از قتلگاه بر میگشت
بین شمشیر و نیزه دور بدن
داشت زینب، دنبال سر میگشت