نشست تخصصی آینده صنعت نشر کتاب در ایران با حضور ناشران و صاحبنظران حوزه نشر در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با حضور زهرا برومند، عضو هیئت علمی دانشگاه، حسین ابراهیم آبادی، سرپرست مرکز نشر دانشگاهی، دکتر محمدرضا سالکی، رئیس انجمن فرهنگی ناشران آموزشی، مریم رونق، عضو انجمن ناشران دانشگاهی و مدیر گروه بین الملل کمپین «#نه_به _جزوه _و _کپی _کتاب»، حمید محسنی، عضو هیأت علمی و محقق در حوزه اقتصاد اطلاعات و نشر، علیرضا رمضانی، مدیر نشر مرکز، فرهاد تیمورزاده، مدیر انتشارات تیمورزاده و داریوش مطلبی (معاون پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات) برگزار شد. این نشست بر اساس طرح پژوهشی هامون شریفی، عضو گروه فرهنگ مکتوب پژوهشکده فرهنگ پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، ترتیب داده شده بود که در آن آینده صنعت نشر با در نظر گرفتن دو متغیر، دخالت‌های دولتی و تحریم های خارجی بررسی شد.
علیرضا رمضانی دخالت‌های دولتی در نشر کتاب را در کار ناشران اثرگذار دانست و گفت: دخالت دولت، اعتماد ناشران به کسب و کارشان را کم کرده است، همه اتفاقات نشر کشور، به عهده دولت قرار گرفته است. روزی با دکتر محسن جوادی، معاون فرهنگی وزارت ارشاد صحبت می‌کردیم، گفت مشکلات من تمام نمی‌شود، گفتم هر وقت بگویید پول تمام شده این مشکلات به پایان خواهد رسید.
نهادهایی کارآمد هستند که وابسته نباشند
وی افزود: در دهه ۶۰ حمایت از ناشران پیش از انتشار کتاب، صورت می‌گرفت، ما گفتیم این مسئله فساد ایجاد می‌کند و تصمیم گرفتیم بعد از انتشار این حمایت ها انجام شود. اکنون همه حمایت های دولتی به حمایت مالی تقلیل پیدا کرده است. دولت می تواند به جای اینکه فکر کند باید چه چیزی به ناشران بدهد، به این فکر کند که چه چیزی را نگیرد، این‌گونه مشکلات را حل و فصل می کند.
رمضانی مسائل نشر را میان ناشران خصوصی، دولتی، عمومی و خصولتی متفاوت خواند و گفت: من نمی‌دانم چقدر این حمایت ضروری است چون از فرزندان نابالغ و افراد مجنون حمایت می‌شود. مسئولان وزارت ارشاد هم به همین روش عادت کردند. بخشی از مطالبات ناشران را باید انجمن‌ها و اصناف پیگیری کند؛ اما وقتی کار به صورت تعاونی باشد و تجاری شود، دیگر صنفی نیست. اتحادیه ناشران هم برای حمایت از حقوق ناشران شکل گرفت اما کم کم به دولت وابسته شد، نهادهایی کارآمد هستند و می توانند کاری انجام دهند که وابسته نباشند، وقتی وابسته شوند اهمیت خود را از دست می‌دهند.
حمید محسنی نیز با بدبینانه دانستن این نظریه، گفت: همیشه بدترین حالت را درباره موضوعات مربوط به دولت می‌بینیم. دخالت دولت معمولا در کتاب‌های حوزه علوم انسانی است و دولت در کتاب های فنی مهندسی و علمی آن اندازه دخالت نمی کند که به چشم بیاید.
وی ادامه داد: اگر بپذیریم یکی از دلایل مشکلات نشر نبود فرهنگ مطالعه است و این فرهنگ در کشور ما رشد نکرده، متوجه می شویم مسائل زیرساختی مشکلات اساسی تری هستند. آسیب اصلی ما جایی است که آموزش و پرورش بیکیفیت می شود.
دولت فقط در ۱۰ درصد موارد دخالت می کند
محسنی اهمیت دادن به تحریم ها و دخالت های سیاسی در مسائل مربوط به نشر را به عنوان تنها موارد تاثیرگذار افراطی دانست و گفت: ما همیشه تحریم ها و دخالت ها را در اندازه‌های مختلف داشته ایم، قبل از انقلاب تحریم نداشتیم اما اصلاً وضعیت حوزه نشر خوب نبود. به نظر من دولت در ۱۰ درصد موارد دخالت می‌کند و در ۹۰ درصد دیگر دخالت چندانی ندارد، دخالت دولت یک بحث سیاسی است. باقی کارهایی که انجام می شود نظیر حمایت های مالی، اجتماعی و غیره دیده نمی شود.
وی افزود: اگر آموزش و پرورش خوب آموزش بدهد و نیاز به کتاب را بازگو کند قطعاً تقاضا برای مطالعه بیشتر می شود. نحوه پیوستن به کنوانسیون برن یکی از مواردی است که بسیار به آن اهمیت داده شده اما اصلا اهمیت خاصی ندارد. صنعت نشر یا چاپ آنقدر نیروی متخصص ندارد که بتوانند کار خاصی را پیش ببرد، اتحادیه ناشران نیز درباره کنوانسیون برن اعلام موضع نکرده یعنی اراده پیوستن به آن وجود ندارد. در اروپا شرکت های کوچک با هم ادغام می‌شوند شرکت بزرگ را می سازند اما در ایران از این نمونه ها نداریم. من مشکلات نشر را تحریم های خارجی یا دخالت های دولت نمی دانم مشکلات ما زیرساختی است.
دکتر محمدرضا سالکی با بیان این که باید بپذیریم در مدیریت همه مسائل نسبی هستند، گفت: نسبی بودن از مسائل مهم نشر است، من فکر می کنم تحریم‌های خارجی را می‌توان تاحدی تحمل کرد. ناشر به ناشر هر کدام با دخالت های دولت مشکل خاصی دارند.
وی افزود: ما تحقیقات استراتژیکی داریم و چیزی که می بینیم رفتن نشر ایران به سمت کارتل‌های ناشایست است، افرادی که شایسته هستند اما رتبه یک را ندارند بزرگ‌تر می شوند و این مشکل روز به روز بیشتر به نشر ایران آسیب می‌رساند. چرا ما در ایران ادغام ناشران نداریم؟ این کار بسیار جدید است اما چون در ایران برندینگ نداریم و اصل قیمت بر اساس برند است ناشران نمی‌توانند برند خود را بفروشند و اعتبار آن را ندارند.
ناشر مهم‌ترین عامل است
وی راه کارهای مربوط به صنعت نشر را این گونه برشمرد: وزارت ارشاد باید کارهایی انجام دهد، اتحادیه ناشران انجمن‌ها و خود ناشران به ترتیب هر کدام می توانند مواردی را پیش ببرد. مهم‌ترین عامل خود ناشر است ناشر مرکز تحول است، می‌تواند شرایط را تغییر بدهد چیزی که ما من از ارشاد می خواهم زیرساخت هاست موضوع خرید کاغذ یا خرید کتاب نیست. مسئله حمایت هایی است که وزارت ارشاد می تواند به یک ناشر را بدهد در هیچ جای دنیا جایزه کتاب سال را فرد یا افراد انتخاب نمی کنند؛ مخاطب انتخاب می کنند. همین مدل نمایشگاه کتاب که فروشگاه هم هست البته معتقدم نیاز است اما باید یک مدل دیگر هم داشته باشیم. در انجمن ها کار ها باید تقسیم شود و موازی کاری و تداخل وجود نداشته باشد. یکی از مشکلات ما این است که آکادمی نشر نداریم و در نتیجه توسعه محتوا و بازاریابی یکی از مشکلات مهم ناشران ایرانی است.
نیاز مخاطب بسیار مهم است باید بدانیم مردم چه می پسندند و این موضوع بخصوص تبلیغات تلویزیونی نیست، مساله روابط عمومی هاست. نشست ها و مرکزهای مرتبط با کتاب روز به روز کمتر می‌شود. اگر یک ناشر حرفه‌ای داشته باشیم مولف در کشور باید دوره بیفتد شهر به شهر بگردد و خود نویسنده به برند تبدیل شود؛ اما مشکلات در خود ناشران است. در شرایط سخت مسلما ناشران ریزشی دارند که متوسط ها و کوچک ها از بین می روند و ناشران بزرگ می توانند باقی بماند، به عقیده من مسائل درونی مشکل بزرگ‌تری نسبت به تحریم های بیرونی هستند.
ناشر استخوان‌دار در هر سختی کارش را می‌کند
فرهاد تیمورزاده با اشاره به گران شدن قیمت کاغذ گفت: خوب شد کاغذ گران شد وقتی کاغذ را با قیمت کم با پول نفت به ناشران می دهند هر کتابی چاپ می شود و بعد از اینکه فروش نرفت، وانت‌ها پر و به خمیرسازی فرستاده می شود. از سوی دیگر وزارت ارشاد ضعیف‌ترین پروانه‌های نشر را هم صادر می کند. کافیست مدارک تحصیلی لیسانس داشته باشید اما آیا ناشران بزرگ تحصیلات دانشگاهی دارند؟ نه تاثیرگذارترین ناشران کشور شاید سواد دیپلم داشته باشند ولی شما کارها و کتاب‌هایشان را ببینید، هر کدام برای خود دفاعیه‌ای دارد و نظریه پشت انتشار آن است. ناشر استخوان دار در هر سختی در جای خود باقی می ماند و آنچه از بین می رود کف های روی آب است.
وی افزود: از دولت هیچ انتظاری نداریم فقط اینکه آرامش را از فضای کسب و کار ما نگیرد، نمی خواهیم کاغذ بدهد فقط آرامش را به ما بدهد. ناشر حرفه‌ای در این حالت کار خودش را می کند. نزدیکی بنیادهای اقتصادی به دولت و نهاد تصمیم گیری شرایط فساد را ایجاد می کند و از سوی دیگر نزدیکی سیاست به بنگاه‌داری هم منجر به عدم کارایی خواهد شد.
جامعه ما از قدیم پیامی که به مردم داده بود که شما به کتاب نیاز ندارید، بچه های امروز در اطراف شان در خیابان، حتی یک جلد کتاب هم نمی بینند. در حالیکه ما خودمان از تماشای ویترین مغازه ها به کتاب خریدن و کتاب خواندن رسیدیم.
مریم رونقی نیز گفت: صنعت نشر، در چرخه عمرش همیشه در حال افول است، در تولید ناخالص ملی غرب هم آمار صنعت نشر جایگاه مهمی ندارد. اگر دقت کنیم معمولاً بخش خصوصی توانسته تحریم ها را رد کند چون هزینه کیفیت و زمان برایشان اولویت و اهمیت دارد.
زیست‌بوم نشر را به هم زده‌ایم
وی افزود: ما اکوسیستم (زیست‌بوم) نشر را به هم زده ایم و کتابخانه را از این چرخه خارج کردیم. یک مدل تجاری قابل اجرا نداریم که چه تحریم باشد و چه نباشد هیچ اتفاقی نمی افتد، تا دخالت دولت‌ها هستند و آنها در راه خود را نمی گیرد انجمن ها در یک سیستم غربی حالت آموزشی و صنفی دارند ولی در کشور ما کارایی خود را از دست دادند.
مهندس مسعود پایدار، مدیرمسئول انتشارات کتاب دانشگاهی نیز با ارائه آماری از وضعیت نشر در تولید ناخالص ملی گفت: تا سال ۹۳، دوازده صدم درصد تولید ناخالص ملی مربوط به صنعت نشر بوده من فکر می‌کنم امروز این رقم بسیار کمتر باشد. درست است که سرانه مطالعه زیاد شده؛ اما معنی اش این نیست که هر چه تولید شده خوب و مناسب باشد. من معتقدم باید در این وضعیت کار کنم نمی توانم نسبت به نشانه های اثرگذار بی تفاوت باشم و قوانینی که وجود دارد را نادیده بگیرم.
وی با اشاره به قوانینی که ناشران را از شمول قانون نظام صنفی خارج کرده است، افزود: به هر صورت ناشر نمی‌تواند بیکار بماند تا یک اتفاق خوب بیفتد. ناشر هم باید سهمش را ادا کند خود من هم با چالش های بسیاری مواجه هستم، وضعیت تولید کتاب به شکل گذشته امکان ندارد و این آینده را تیره می بینم اما باید راهم را پیدا کنم.
در پایان این نشست دکتر سلگی، مدیر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات با ارائه کارنامه ای از فعالیت های اخیر این نهاد در موضوع فرهنگ، برنامه های آینده این مجموعه درباره صنعت نشر را تشریح کرد.