به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، تاریخ نگاری در میان مسلمانان با نگارش کتاب های بسیاری همچون؛ مقاتل، فتوح، مسالک و ممالک، حدیث، رجال، کلام و .. آغاز شد که به آن سیره نویسی نیز گفته می شود که در آنها مورخان برپایه عقیده های خویش مقتل مشاهیر مورد قبول خود را تحریر و احادیث پیرامون زندگی و زمان و مکان قتل ها یا شهادت ائمه اطهار(ع) و یارانشان را گردآوری می کردند و اینگونه مقاتل مختلف و متنوعی می نوشتند. از جمله کتاب هایی که تحت عنوان مقتل نوشته شده است می توان به مقتل علی بن ابی طالب(ع)، مقتل عثمان، مقتل حجر بن عدی، مقتل الحسین و.. اشاره کرد. کیفیت شهادت افراد و نوع حادثه در نگارش مقتل بسیار مهم است زیرا در اذهان مردم تاثیر بسزایی دارد و اینگونه شد که مورخان بسیاری به نگارش مقتل های متفاوتی روی آوردند.
به لحاظ محتوایی مقاتل را می توان به سه دوره زمانی تقسیم کرد: نخست مقاتلی که تا قرن پنجم هجری نگاشته شده است که این مقاتل به دلیل نزدیکی زمانی با حادثه عاشورا دارای کمترین اِشکال هستند و به ندرت مطالب بی پایه و خلاف عقل در آنها وجود دارد. دوم مقاتلی که تا دوره تیموریان نوشته شده اند که تحریف، جابه جایی، کاستی و فزونی در آنها به وفور رسوخ کرده است. در این مقاتل نویسندگان تلاش کرده اند بهترین ها را برای خود و بدترین ها را برای دشمن بنویسند. سخنان غیر واقعی را به سپاهیان امام حسین(ع) نسبت داده اند و همینطور مطالب خلاف عقل و عرف در آنها فراوان است. نسل سوم مقاتل با نگارش کتاب روضه الشهدا به وسیله مُلاحسین کاشفی شروع می شود که در دوران صفویه و قاجاریه به اوج خود می رسد. البته این نسل چند بدعت و تحریف آشکار وارد نهضت کربلا کرد که البته با اعتراض علمای بزرگ شیعه همچون محدث نوری صاحب مستدرک و کتاب لؤلؤ و مرجان، شیخ عباس قمی در نفس المهموم، علامه محسن امین در نوشته هایش و همچنین رساله معروف عزاداری های نامشروع که به وسیله جلال آل احمد ترجمه و چاپ شده است و کتاب تحریفات عاشورا که شهید مطهری نیز در به این موضوع می پردازد، روبرو شد.
پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در این جُستار سعی دارد تا به شناسایی و معرفی مهم ترین مقاتل و نگاشته های مربوط به عاشورا از آغاز تا عصر حاضر بپردازد.
تاریخ الرسل و الاُمم و الملوک (۳۱۰ ق)
ابوجعفرمحمد بن جریر طبری نویسنده این اثر سعی دارد تا حوادث سالهای ۶۰ و ۶۱ قمری که به واقعه عاشورا منجر شده را شرح دهد که بخش زیادی از این گزارش را مرهون مقتل الحسین ابومخنف می داند. افزون بر این طبری از خودِ مقتل هشام نیز بهره بسیار برده است. در حقیقت او بر اساس روایت عمار دُهنی مورخ، مطالبی از امام باقر (ع) در خصوص مرگ معاویه و بیعتخواهی ولید بن عتبه (حاکم مدینه) از امام حسین (ع) تا بازگشت اهل بیت(ع) به مدینه و عزاداری بنی هاشم در این شهر، در ۲ بخش آورده که منبع مکتوب آن نامشخص است. مجموع گزارش های حادثه کربلا در تاریخ طبری با عنوان استشهاد الحسین چاپ شده است.
مقاتل الطالبیین (۳۵۶ ق)
از میان شیعیان، ابوالفرج اصفهانی که اُموی نسب بوده، با تدوین کتاب مقاتل الطالبیین، ضمن نقل روایات مسند درباره قیام ها و کشته های خاندان ابوطالب، حدود ۳۸ صفحه را به مقتل امام حسین (ع)، اهل بیت و اصحاب او و نیز اسارت خاندانش اختصاص داده است. در گزارش ابوالفرج از مقتل امام حسین (ع)، ابتدا اسامی و چگونگی شهادت ۲۳ تن از شهدای بنی هاشم آمده و در ادامه چگونگی شهادت مسلم بن عقیل در کوفه با تفصیل بیشتر گزارش شده است. او در نهایت جریان شهادت امام حسین (ع) و سپس گوشه هایی از گزارش های مربوط به اسارت اهل بیت حضرت(ع) را آورده که در مجموع بنای وی بر ایجاز بوده است. وی روایاتی نیز از امام سجاد(ع)، امام باقر(ع) و امام صادق (ع)در این زمینه نقل کرده است. در برخی موارد، همچون گزارش چگونگی شهادت امام حسین(ع) چند روایت را ترکیب کرده و پس از ذکر سندها، یکجا به نقل متن آنها پرداخته است. شیوه روایی و تأکید بر نقل اسناد به وسیله ابوالفرج موجب شده که امکان نقد سندی در روایات او فراهم شود. ابوالفرج در برخی موارد، اشعاری نیز از شعرای مرثیه سرا، همچون کمیت بن زید اسدی و سلیمان بن قته آورده است.
مقتل الامام الحسین علیهالسلام مِن کتاب تاریخ الخلفاء
در ۱۹۶۸میلادی در مسکو کتابی با عنوان تاریخ الخلفاء از نویسنده ای ناشناخته به صورت عکسی چاپ شد که بخشی از آن به مناسبت پرداختن به خلافت یزید و درباره واقعه کربلا است. نثر این کتاب با سده سوم و چهارم متناسب و گزارش این واقعه را با حذف اسناد به اختصار و به صورت ترکیبی آورده است. نویسنده این اثر تنها به گفت وگوهای امام سجاد(ع) پرداخته است. نویسنده در پایان گزارش مقتل امام حسین (ع) می نگارد: ما درباره حسین (ع) و مقتل او سخن را بسط دادیم گرچه در مقایسه با آنچه راویان در این باره نگاشته اند، اندک است. دلیل تفصیل این است که مانند چنین حادثه ای در پیش و پس از اسلام اتفاق نیفتاده و گمان می رود که در دیگر ادیان نیز تا زمان ما چنین چیزی رخ نداده و حتی نزدیک به آن هم، صورت نگرفته است.
مقتل الحسین علیه السلام (م ۵۶۸ ق)
ابوالمود موفق بن احمد خوارزمی معروف به اخطب خوارزم، فقیه، خطیب، قاضی، ادیب و شاعر، ملقب به صدر الائمه نویسنده این اثر است. او در اصولِ اعتقادات به تشیع متمایل و علاقه مند به اهل بیت (ع) بوده است. او افزون بر نگارش مقتل الحسین (ع) کتاب های دیگری همانند فضائل امیرالمونین معروف به المناقب، کتاب رد الشمس لأمیرالمونین (ع)، کتاب قضایا امیرالمونین (ع) و الأربعین فی مناقب النبی الأمین و وصیة امیرالمونین (ع) نگاشته است. مقتل الحسین (ع) خوارزمی، به صورت تاریخی و روایی است که بیشتر روایت ها و گزارشهای تاریخی آن، با سلسله سند بیان شده است. مطالب این اثر از فصل ۹ تا پایان فصل یازدهم که از جریان بیعت خواهی معاویه برای یزید آغاز شده و با شهادت آن حضرت و یارانش در کربلا به پایان می رسد، این اثر برگرفته از کتاب الفتوح ابناعثم است که خود بارها به این موضوع در کتابش تصریح کرده است. او در برخی موارد پس از نقل گزارش، حدیث یا گزارش دیگری را بر آن افزوده و سپس ادامه گزارش های مربوط به ابناعثم را آورده است. گزارش های افزوده شده به طور معمول گزارش هایی به شمار می رود که خوارزمی به طور مستند از برخی مشایخ مانند ابومنصو شهردار بن شیرویه دیلمی و... نقل کرده است.
کتاب مقتل الحسین (ع) یک سرآغاز و ۱۵ فصل دارد که در ۲ جلد گرد آمده است. جلد نخست این کتاب، شامل ده فصل با عناوین؛ برخی از فضائل پیامبر (ص)، فضائل خدیجه دختر خویلد، فضائل فاطمه دختر اسد پسر هاشم پسر عبد مناف مادر امیرالمونین علی بن ابیطالب (ع)، نمونهای از فضائل امیرالمونین (ع)، فضائل فاطمه زهرا (س)دختر رسولخدا (ص)، فضائل حسن و حسین (ع)، فضائل اختصاصی حسین (ع)، پیشگویی رسولخدا (ص) از حسین (ع)و احوال وی، آنچه بین حسین (ع) و بین ولید بن عتبه و مروان بن حکم در مدینه، در زمان حیات معاویه و بعد از مرگش، روی داد و آنچه از سرگذشت حسین (ع) که در مدت اقامتش در مکه اتفاق افتاد و آنچه از نامه های کوفیان به دست او رسید و فرستادن مسلم بن عقیل به کوفه و قتل او در این شهر است و جلد دوم چهار فصل را با موضوع هایی همچون کشته شدن امام حسین (ع)، عقوبت و مجازات قاتل حسین (ع)، مرثیه هایی که درباره حضرت سروده شده است، زیارت حضرت و فضیلت آن و انتقام مختار بن ابی عبید ثقفی از کشندگان حسین (ع) در بردارد.
مقتل الحسین علیهالسلام؛ ابوالحسن احمد بن عبداللّه بن محمد بکری (سده پنجم و ششم)
محمد بکری درباره امام حسین(ع) رساله ای کوتاه نوشته که نسخه ای از آن با عنوان حدیث وفاه سیدنا الحسین علیه السلام در کتابخانه دانشگاه قرویین شهر فاس در مراکش نگهداری می شود. البته بکری به دلیل نگارش این کتاب با نکوهش های بسیاری مواجه شد زیرا اهل سنت معتقد بودند که بسیاری از سخنان او دروغ است. اگرچه رساله مقتل الحسین بکری مختصر نوشته شده اما به نظر می رسد سبک نگارش داستانی ادبی نویسندگانی مانند بکری در سده پنجم و ششم که تاریخ صدر اسلام را در غالب کتاب الذروه فی السیرة النبویه به این شیوه روایت کرده آغاز مهمی در روایت کردن تاریخ عاشورا و روایت مقتل ها هرچند به اختصار به این سبک بوده است.
اللهوف علی قتلی الطفوف
این کتاب که مشهور به لُهوف و اثری در بیان مصائب واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) است که به قلم سید بن طاووس نگاشته شده و در آن مقتل نگاری‌های مشهور به شیعیان به خصوص واقعه عاشورا آمده است. نویسنده کتاب را برای مسافران عتبات و زائران امام حسین(ع) و به صورت مختصر نوشته و به همین سبب، سلسله اسناد روایات را حذف و تنها آخرین راوی یا منبع روایت را ذکر کرده است. کتاب لُهُوف اختصار و اشتهار را با هم جمع کرده و در نزد علمای برجسته شیعه جایگاه مهمی برای خودش باز کرده است. چنانچه آیت الله خامنه ای مقام معظم رهبری درباره کتاب لهوف می‌گوید: وقتی لهوف آمد تقریبا همه مقاتل تحت الشعاع قرار گرفت، مقتل بسیار خوبی است، چون عبارات بسیار خوب وسیع و خلاصه انتخاب شده است. همچنین شهید محراب آیت الله قاضی تبریزی می‌فرماید: کتاب لهوف سیدبن طاووس رحمه‌الله‌علیه، نقلیاتش بسیار مورد اعتماد است و در میان کتب مقاتل، کتاب مقتلی به اندازه اعتبار واعتماد به آن نمی‌رسد.
مولف با هدف بیان مختصرِ واقعه عاشورا، احادیث را طوری کنار هم چیده تا یک جریان منسجم را تشکیل دهد و از ذکر روایت های تکراری و روایت های متفرق اجتناب کند که اینگونه خواننده کتاب را بیشتر در جریان رویداد تاریخی قرار دهد و نه نقل روایات. در مقدمه کتاب مطالبی درباره عظمت واقعه عاشورا و مقام حسین بن علی و ارزش گریه و عزاداری بر او و انگیزه نگارش کتاب آمده است. یکی از بخش های مهم کتاب به حوادث روز عاشورا، خنده و شوخی بریر، خطبه آتشین امام حسین (ع) در برابر صف دشمن، حمله‌های دسته جمعی نخست در صبح عاشورا و انتخاب لقای خدا از میان ۲ راه پرداخته است.
منابع:
۱.نفس المهموم/ قمی، شیخ عباس/ بصیرتی/ ۱۴۰۵ ق.
۲. عزاداری های نامشروع/ امین، محسن/ ترجمه جلال آل احمد/ بوشهر/ ۱۳۶۴
۳. مقتل عاشورا/ مطهری/
۴. آقا بزرگ تهرانی، محسن بن علی بن محمدرضا، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ق.
۴. کتاب: تاریخ در آیینه پژوهش/ ۱۳۸۶