ارادت به اهل بیت به‌ویژه اباعبدالله الحسین (ع) افتخار ایرانیان است. بی‌تردید عاشورا، حماسی‌ترین و سوزناک‌ترین واقعه تاریخی است که باگذشت سالیان سال از وقوع آن، مردمان هر شهر و دیاری از سراسر ایران با مراسمی خاص و متفاوت به پاسداشت این حماسه می‌نشینند که نشانگر فرهنگ و آداب‌ورسوم مردمان آن مناطق و هر کدام در نوع خود قابل توجه و بی‌نظیر است.
حال و هوای محرم از چند روز قبل از آغاز این ماه در تمام کوچه‌پس‌کوچه‌ها و خیابان‌های کاشان با نصب کردن پرچمهای قرمز و مشکی و سبز در ورودی حسینیه‌ها، مساجد، تکایا و گاه به دیوار خانه‌هایی که مراسم سوگواری و عزاداری اباعبدالله الحسین (ع)، هویدا می شود، تاریخچه آیینهای سنتی و مذهبی در منطقه کاشان و روستاهای اطراف آن، با توجه به بنای تکایا و حسینیه‌ها و آثار به‌جامانده گاهی به دوره صفویه نیز می‌رسد.
آیین سنتی مذهبی چاووش خوانی، سقاخوانی، پنجه بندی، کُتَل، خیمه بندی، طوق برداری، خیمه کوبی، نخل گردانی، تعزیه‌خوانی از جمله آیینهای سنتی مذهبی این منطقه است که هر سال با حضور دوستداران اهل‌بیت و اباعبدالله الحسین (ع) و حتی گردشگرانی از راه‌های دور و نزدیک برگزار می شود.
نخل سرپره یا سرفره
نخل گردانی از جمله آیین های عزاداری ایام محرم است، اما در این میان نخل سرپره یا سرفره متعلق به هیات عزاداری حسینی سرپره کاشان با قدمتی ۷۰۰ ساله نماد تشییع پیکر مطهر حضرت سیدالشهداء (ع) است که از احترام خاصی نزد مردمان این دیار برخوردار است.
نخل از معروف‌ترین وسایل عزاداری است که از قرن‌ها قبل معمولا به عنوان تابوت، حجله عزا پیکر تشبیهی سیدالشهدا (ع) در روز عاشورا تشییع و حمل می شود و جمعیت زیادی پای آن به سینه زنی و نوحه خوانی می پردازند. پیشینیه رسم نخل گردانی در مراسم عزاداری به دوره های پیش از صفویه می رسد، بسیاری از نویسندگان هم رسم نخل بندی و نخل گردانی را از بدعت های صفویان در ایران دانسته اند؛ اصولا نخل به مفهوم درخت خرماست و در اصطلاح عامیانه به هر درخت و درختچه ای تزیینی هم نخل گویند.گفته می شود چون در قدیم برای ساختن نخل به عنوان نمادی در عزاداری از چوب درخت خرما به خاطر نرم بودنش استفاده می شده، این وسیله عزاداری به نخل شهرت یافته است.
در کاشان پنج نخل شامل نخل سرپره (گفته می شود قدیمی ترین نخل کاشان است) نخل درب فین، نخل درب باغ، نخل کلهر و نخل باباشرف وجود دارد که قدمت آنها را بیش از یک قرن می دانند. نخل های محلات مختلف کاشان را در دهه اول محرم ابتدا با گلاب معطر می کنند، سپس لباس سیاه نخل، معروف به چادری را با فریادهای یا حسین بر نخل می پوشانند و پارچه سبز رنگی که نشان از آقایی و سیادت سادات بنی فاطمه است، به صورت عمامه بالای نخل می بندند. پیراهنمانندی که آغشته به خون است را به نشانه شهادت به قسمت عقب نخل می آویزند، به برخی نخل ها شمشیر، خنجر، سپر، کلاه خود و آیینه نصب می کنند.
از مراسم و آداب مرسوم نخل برداری نخل تکاندن است. این مراسم برای اعلام آمادگی و مهیاشدن قبل از مراسم اصلی در روز عاشورا، انجام می شود و گردگیری نخل نیز نامیده می شود. هیات حسینی سرپره که قدمتی ۷۰۰ ساله دارد نخل تکانی را در شب تاسوعا انجام داده و هنگام عزاداری و سینه زنی نخل را بلند کرده در تکیه می چرخانند و با فریادهای واحسین- حسین نخل را چند مرتبه تکان می دهند سپس در پای آن به سینه زنی و عزاداری می پردازند.
نخل سرپره به عنوان نماد تشییع پیکر امام حسین (ع) و دیگر نخل های کاشان بعدازظهر عاشورا همراه با سینه زنی، نوحه خوانی در میان دود اسفند و قربانی کردن بلند می شود و مردم ناله کنان نخل را مشایعت می کنند. از ویژگی ها و جلوه های خاص در عزاداری سنتی کاشان که از قدیم الایام تاکنون مرسوم است آوردن نخل به بازار تاریخی کاشان است که ابهت و عظمت و شکوه خاصی به عزاداری و سینه زنی می بخشد.
رسم است که تا نخل سرپره وارد بازار نشود دیگر نخل ها وارد و بلند نمی شوند؛ زیرا این نخل متعلق به سیدالشهدا (ع) است و به خاطر ادب و احترام باید جلوی نخل های دیگر وارد شود. نوحه خوانی و سینه زنی در بازار ادامه یافته و پس از پایان، نخل ها به حسینیه ها و محل های خود بازگردانده می شوند و مردم شب عاشورا همانند شب های قبل مهمان سفره نذری امام حسین (ع) می شوند. آیین نخل برداری با اندکی تفاوت در نحوه اجرا و زمان در شهرها و روستاهای شمال استان اصفهان از جمله اردستان، زواره، نطنز، نیاسر، ابیانه، ابوزیدآباد، ابیانه و قمصر در روز عاشورا برگزار می شود.
طوق شیخ رضا
آیین سنتی، مذهبی ۴۰۰ ساله استقبال از طوق شیخ رضا در مرکز هیات عزاداران اباعبدالله‌الحسین (ع) کاشان واقع در خیابان غیاث‌الدین جمشید این شهرستان اجرا می شود. همزمان با شب هشتم محرم، طوق شیخ رضا از خانه متولی آن ماشاءالله شیخ رضایی (بابای طوق) واقع در محله سرسنگ طی مراسم بسیار باشکوهی همراه با دمامه‌زنی، علم‌کشی و همچنین با همراهی جمعیت انبوهی از مردم شهرستان دارالمومنین کاشان که ارادت خاصی نسبت به این طوق (توغ) دارند به سوی حسینیه طوق شیخ رضا راهی می شود. عزاداران حسینی سپس در این حسینیه به نوحه خوانی و سینه‌زنی در سوگ سالار شهیدان حضرت ابا عبدالله الحسین(ع) و یاران با وفایش می پردازند. (توغ، کلمه‌ای ترکی به معنای رایج پرچم، بیرق و علم است که املای آن به گونه «طوق» نیز مرسوم است).
توغ زبانه‌ای از فولاد به عرض تقریبی هفت سانتی‌متر و به طول یک تا ۱.۵ متر و قطری حدود سه میلی‌متر است که منتهی‌الیه سر آن به شکل گلابی قلم زده و از پایین به شکل قلب متصل است و سطح این سینی هم قلم زده و کلماتی از قرآن و یا چیز دیگری متناسب با موضع، پنجره وار کنده شده و دور آن به فواصلی چله‌هایی مانند پیکان نیز وصل و در پایین آن لوله آهنی است که سر چوبی به قطر نزدیک ۲۰ سانتی‌متر و بلندی ۲ تا سه متر در آن است و طاقه شال ترمه‌ای به آن گره می‌زنند و در مواقعی که به اصطلاح دسته حرکت می‌کند، شالی به کمر بسته و ته چوب را در آن گذاشته و قائم می‌برند.
هر ساله آیین استقبال از طوق شیخ رضا در شب هشتم محرم انجام می‌شود و دلیل آن به خاستگاه این طوق (توغ) که بارگاه رضوی است، برمی‌گردد؛ این طوق (توغ) متبرک در ابتدا در آستان ملکوتی امام هشتم حضرت ثامن‌الحجج (ع) نگهداری می‌شد اما توسط یکی از اهالی محله سرسنگ کاشان به نام شیخ رضا که افتخار خادمی حضرت را داشته به عنوان سوغاتی ماندگار به کاشان آورده می‌شود. شیخ رضا در عالم رویا، سوغاتی جاودانه از امام رضا (ع) می‌طلبد تا هیچگاه فراموش نکند آن حضرت نشانی مسئول آستان را داده و می‌فرماید: برو و بگو امام رضا (ع) فرمودند فلان طوق را به من بدهید تا به کاشان ببرم. پس از آنکه با پشت سر گذاشتن مشکلاتی طوق را از تولیت آستان می‌گیرد شیخ رضا در عبور از مسیر مشهد تا کاشان مورد استقبال جمعیت زیادی از طوق (توغ) منزل به منزل و شهر به شهر می‌شود تا اینکه این آیین از آن به بعد در کاشان مرسوم و ماندگار می‌شود. از آن زمان تاکنون یعنی حدود چهار قرن پیش تاکنون هرساله شاهد مراسم استقبال از طوق هستیم.
البته پس از به قدرت رسیدن حکومت شیعی صفویه و همزمان با رسمیت یافتن مذهب تشیع در ایران حکومت صفوی و تقویت شعائر مذهبی به ویژه مراسم عزاداری اباعبدالله‌الحسین (ع)، مراسمی نظیر توغ شیخ رضا در کاشان با شور و حال خاص‌تری انجام گرفت. در این مراسم طوق (توغ) توسط اعضای هیات از منزل نوادگان و خاندان شیخ رضا که افتخار سیادت نیز دارند، طی آیین استقبال به حسینیه شیخان مرکز این هیات در خیابان غیاث‌الدین جمشید واقع در محله سرسنگ کاشان برده شده و آیین سوگواری سالار شهیدان در جوار آن برگزار می‌شود. سوگوارانی که برای آوردن طوق از محل نگهداری آن حرکت میکنند با عزاداری، سینه‌زنی و نواختن طبل و دمامه‌زنی، حسین حسین‌گویان همراه با هیئت احمدی بابایی‌ها آن را به حسینیه انتقال می‌دهند.
برداشتن طوق شیخ رضا در کاشان و سایر توغ‌ها در این شهرستان به صورت خمیده به نشان داغ شهادت علمدار امام حسین (ع) در روز عاشورا و شکسته شدن کمرش از داغ برادر است در حالی که برداشتن طوق ایستاده و عمودی به معنای استوار و ایستادگی علم سیدالشهدا و آمادگی جانبازی و فداکاری سوگواران در بیشتر شهرها و روستاهای ایران است. در کاشان طوق‌های دیگری نیز نظیر طوق سیغن (مسجد امام علی (ع) درب یلان)، طوق کلهر (مسجد صادقیه)، طوق مابین (مسجد محمدیان)، طوق‌های زیارت پنجه‌شاه و توغ مسجد میانچال وجود دارند که در زمان حاضر هیاتها آن را به بازار برده و پای آن عزاداری میکنند؛ اما توغ شیخ رضا شناخته شده‌ترین و مشهورترین توغ کاشان است که به نام هیئت شناخته می‌شود. برداشتن طوق شیخ رضا در کاشان در روزهای هشتم و تاسوعا و عاشورا انجام می‌گیرد؛ در این روزها طوق پیشاپیش و در جلوی هیات برای مراسم عزاداری در سراسر بازار کاشان حرکت داده می‌شود.
بزرگترین نمایش آیینی کشور در نوش آباد
مراسم آیینی و سنتی مذهبی محرم در نوش آباد شهر آیینهای عاشورایی از شامگاه روز عید غدیر بعد از نماز مغرب وعشاء با سنت دیرینه و یکصد سالۀ در حسینیه ها و منازل محلات این شهر آغاز می شود. سقاخوانی مراسمی است که ۴ گروه از استادان و پیشکسوتان سقاخوان، بزرگ‌ترها، شاگردان و جوانان به صورت حلقه های عزا مقابل یکدیگر نشسته و اشعاری پر محتوا و سوزناک در توصیف واقعه کربلا و مدح شهدای کربلا را با نواهایی برگرفته از ردیف دستگاه موسیقی سنتی بدون سینه‌زنی و سنج و دهل هم‌نوایی میکنند که تا شب اول محرم اجرا می شود.
همزمان با این مراسم علاوه بر سیاهپوش کردن تکایا و حسینیه ها بیرق های عزا نیز در هر کوچه، خیابان و کوی و برزن حتی تک تک منازل شهروندان نوش‌آبادی نصب می‌شود و با سیاه پوش کردن و برافراشتن پرچمهای سبز و قرمز و سیاه در تمام محلات شهر توسط جوانان ولایی و اهلبیتی به استقبال محرم می روند.
پنج هیات مذهبی شهر نوش آباد نیز هر کدام از این هیاتها در ایام محرم برنامه‌ها و آیینهای ویژه خود را در روزهای از پیش‌تعیین‌شده با شکوه و ابهتی خاص اجرا می کنند که بسیار از آن استقبال می شود. اوج برنامه‌ها و مراسم آیینی مذهبی شهروندان نوش آبادی در روزهای دوم، هشتم، دهم، یازدهم و دوازدهم محرم و اربعین حسینی است که در این مراسم ورود امام حسین (ع) و اهل بیت (ع) به سرزمین کربلا تا شهادت و نحوۀ اسارت اهل بیت (ع)، تدفین امام و ۷۲ تن از یاران با وفایش در قالب بزرگترین تعزیه و مراسم آیینی محرم کشور با شکوه هرچه تمام‌تر توسط هنرورها و تعزیه‌خوانان با روایتگری مداحان بسیار سوزناک و تاثیرگذار برای عزادارانی که از اقصی نقاط کشور برای دیدن این مراسم می آیند بازسازی می شود.
بزرگترین مراسم آیینی و سنتی مذهبی محرم کشور به شیوۀ تلفیق بازگویی مداح، بازیگرادنی صدها هنرور و تعزیه خوانی با بیشترین افراد، تجهیزات و سواران بر اسب و شتر در مجموعه‌های فرهنگی خیمه‌گاه حسینی و علقمۀ شهر نوش آباد برای عزاداران بازآفرینی و اجرا می شود.
مراسم سنتی مذهبی خیمه کوبی در روز هشتم محرم الحرام
مراسم خیمه‌کوبی و ورود شبیه قافله حضرت امام حسین (ع)، اصحاب و اهل بیتش، لشکر یزید و اشقیاء در قالب یکهزار و ۵۰۰ نفر پیاده و سواره بر یکصد اسب و شتر همراه با تجهیزات به همراه مراسم تعزیه خوانی در مجموعه فرهنگی ۳۰ هزار متر مربعی خیمه گاه حسینی همزمان با عصر روز هشتم محرم الحرام درشهر نوش آباد برگزار می شود. شبیه کاروان اولیاء در قالب ابا عبدالله، یاران و اهل بیتش، خاندان بنی هاشم، گروه ملائکه دوزخ، حوریان بهشتی، سپاه اجنه، ملائک مقرب و سپاه اشقیاء در قالب لشگر یزید، ابن سعد، حرمله، ارزق شامی، حکیم بن طفیل، شمر به همراه ۱۰ گروه از نوازندگان سازهای ضربی و بادی در دسته‌های چند نفره در این مراسم برای سوگواران حسینی بسیار باشکوه و سنگین و متاثرکننده بازآفرینی می شود.
این کاروان عظیم و تاثیرگذار با حضور از افرادی که انتخاب نقش‌هایشان از قبل بر اساس برنامه‌ریزی منظم تعیین شده کارش را از صبح روز هشتم در منزل جامه دار و انجام کار گریم روی آنها آغازمی‌کند و راس ساعت ۲ کاروان در یک ستون بسیار منظم و با شکوه حرکت خود را از محل آماده‌سازی کاروان با عبور از خیابان‌های اصلی شهر به طرف مجوعه فرهنگی مذهبی خیمه‌گاه حسینی برای اجرای مراسم ادامه می‌دهد. نکته قابل توجه در این مراسم آیینی سنتی حرکت منظم، مرتب و باشکوه تمام افراد کاروان است که توسط گروه زیادی از جوانان و انتظامات هیات در طول مسیر هدایت شده و شور و حال وصف ناپذیری را در برپایی ماتم شهادت امام حسین (ع) به عزاداران می بخشند؛ طوری که در طول مسیر سیاه پوشان عزادار را می بینی که متاثر و با قطره‌های اشکشان این قافله را مشایعت می کنند چنان که گویی هرکس با دیدن این صحنه ها خود را در صحرای کربلا مجسم می‌کند.
بازسازی بسیار زیبا و جذاب گهواره علی اصغر، حجله قاسم، محمل مخدره زینب (س)، زنان و دختران که بر کجاوه جلالت و شکوه و عظمت سوار هستند و در کنارشان هنروران شبیه علمدار رشید، سقای طفلان و پاسبان حرم حسین (ع) ابالفضل‌العباس (ع) قمر منیر بنی هاشم و شبه پیغمبر حضرت علی اکبر (ع) که چگونه از زنان حرم پاسداری و محافظت می کنند. سپاه اجنه، حوریان، ملائک، وهب نصرانی و تازهعروسش مسلم بن عوسجه، حبیب، زهیر در یاری امام حسین (ع) در این کاروان آنچنان تاثیرگذاری و حال و هوایی منقلب‌کننده به سوگواران حسینی می‌بخشد که تو خود را در سال ۶۱ هجری همپای کاروان نظاره‌گر می‌بینی. مراسم خیمه برداری نوش آباد در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.
آیین های برجسته سنتی محرم در منطقه کاشان در حالی است که تک تک روستاها و شهرهای این منطقه و حتی گاهی هر محله آیین های جزئی خاص این ماه را با قدمت چندساله در کارنامه سوگواری خود دارند، آیین هایی که تا ماه صفر برپاست؛ به گونه ای که هر گوشه این منطقه را پذیرای گردشگران مذهبی می کند.