«کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» همه روزها عاشورا و همه زمین‌ها کربلاست. عبارت آشنایی که از نخستین جرقه ها و بارقه های انقلاب شکوهمند اسلامی مان بر زبان بسیاری از بزرگان شنیده می شد. آنگونه که بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی(ره) در سخنان خود منظور از این جمله را لزوم مبارزه همیشگی با ظلم دانسته است. (صحیفه امام جلد ۹ صفحه ۴۴۵ و جلد ۱۰ صفحات ۱۰، ۱۲۲، ۳۱۵)
این عبارت در کنار تمام اشراف و آشنایی ما بر آنچه که به عنوان نهضت حسینی شناخته می‌شود از حرکت اباعبدالله در راستای برافراشتن پرچم عدالت‌طلبی و حق خواهی تا نوشیدن شربت شهادت در روز عاشورا سرچشمه می گیرد و بخش مهمی از شریعت اسلام و مذهب تشیع را بر ما عیان می سازد.
سلاله و اسوه ای چون حضرت امام حسین(ع) نه تنها برای ما مسلمانان که به استناد کتاب های متعددی که توسط محققان جهانی نگاشته شده، می‌تواند به الگویی برای پایمردی و ایستادگی در برابر دستگاه ظلم و جور شناخته شود و مفهومی جهانی و جهان شمول برای حق طلبان عالم باشد آنگونه که هست!
قیام حسینی؛ الگویی در مسیر انقلاب و دفاع مقدس
الگوی از جان گذشتن و نوشیدن شربت شهادت مانند آنچه بر اباعبدالله در قیام حسینی برای حریت، آزادگی و دفاع از حق و حقانیت در برابر دستگاه ظلم گذاشت به عنوان یکی از مهمترین سرچشمه های شکل گیری نهضت امام خمینی(ره) با جریان انقلاب شکوهمند اسلامی ایران گره خورد و تجلی آشکار آن را در تک تک لحظات و دقایق حماسه هشت سال دفاع مقدس در قامت حماسه رزمندگان اسلام در جبهه های حق علیه باطل شاهد بودیم. آن حماسه تنها بخشی از جریان سازی مفهوم و قیامی است که بیرق‌دار آن سید و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) است.
مگر نه اینکه طی تمامی جنگ ها و آنچه که به عنوان تاریخ مکتوب در قرن بیستم به رشته تحریر درآمده حماسه هشت سال دفاع مقدس تنها جنگ و میدان آوردگاهی بود که ایران به عنوان کشوری مدافع و شروع کننده جنگ مورد هجمه و هجوم لشکریان بعث قرار گرفت و جریانی که تا بن دندان مسلح بودند در برابر لشکری ایستاده اند که مهمترین سلاحشان الگوبرداری از سید و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) بود.
همان رادمردی، پایمردی و حماسه سازی هشت ساله بود که نه تنها حیرت جهانیان را بر آن داشت که در ادامه مسیر و بعد از پایان این حماسه در تمامی مراجع قانونی و بین المللی رژیم بعثی که طی هشت سال از آن حمایت می کردند به عنوان متجاوز خطاب قرار دهند و از ایران به عنوان کشوری مدافع یاد شد.
همان دلاوری ها، ایستادگی ها و از جان گذشتگی ها بود که بسیاری از الگوهای ماندگار این حماسه از شهدا و فرماندهان سرفراز گرفته تا تاکتیک ها و شیوه های مبارزه رزمندگان اسلام به سر فصل دروس بسیاری از دانشگاه‌های جنگ سراسر جهان بدل شد.
چرا که رزمندگان اسلام در جریان جنگ تحمیلی تنها با اسلحه گرم نمی‌جنگیدند بلکه آنها سلاحی مهمتر داشتند. به قول شهید آوینی «مهمترین سلاح رزمندگان سربندهای منقوش به نام شهدای کربلا و از همه مهمتر حضرت امام حسین(ع) بود که رادمردی را در گام‌های استوار رزمندگان اسلام هجی می‌کرد.»
بچه‌های دوران جنگ خود را منتقم خون سیدالشهدا می دانند
در بدنه و ساختار هنر تئاتر کشورمان نیز در کنار تولید آثار درخشان در عرصه تئاتر دفاع مقدس کمتر اثری را می‌توان یافت که در آن رگه و نشانه آشکاری از الگوبرداری حماسه سازان هشت سال دفاع مقدس از آنچه که در سال ۶۱ هجری بر امام حسین(ع)، خاندان و یاران با وفایش در مسیر دفاع از حق و آزادگی بود را بازتاب ندهد.
آنگونه که دکتر محمدرضا سنگری شاعر، عاشوراپژوه و نویسنده ادبیات دفاع مقدس که آثار درخشانی در دو حوزه ادبیات عاشورایی و ادبیات دفاع مقدس دارد درباره وابستگی و همبستگی دو مفهوم نهضت و قیام امام حسین(ع) و حماسه هشت سال دفاع مقدس این‌گونه آورده است: «پیوندهای مستحکمی میان ادبیات دفاع مقدس و ادبیات آیینی وجود دارد. واقعیت این است که بعد از انقلاب اسلامی، احساسات شورانگیز مذهبی در تار و پود ادبیات ما تنیده و رفته‌رفته بر پختگی و قوت آن افزوده شد. البته این رویکرد در بخش شعر پررنگ‌تر است، چرا که اغلب سروده‌های موفق شاعران ما در توصیف صحنه‌های نبرد هشت ساله و پایداری ما در برابر بیگانگان، از اندیشه و حماسه بزرگ عاشورا تأثیر مستقیم پذیرفت، شعرهایی که در ظاهر با عاشورا مرتبط نبودند، اما وام‌دار اندیشه عاشورایی شدند و همین نکته عامل پیوند بیشتر مخاطبان با این آثار شد.
وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ و آغاز جنگ تحمیلی از سوی رژیم بعثی عراق علیه جمهوری اسلامی در سال ۱۳۵۹ بار دیگر نهضت عاشورای حسینی را در یادها تداعی کرد که متعاقب آن ادبیات ویژه این دوره هم متناسب با حال و هوای این ایام توسط نویسندگان متعهد خلق شد.
قبل از انقلاب هم عاشورا به‌عنوان یک پدیده و مفهوم ریشه‌دار و به‌عنوان مظهر ظلم‌ستیزی مطرح بود اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این جریان، در ادبیات و هنر ما شکلی گسترده و فراگیر به خود گرفت و آثار متعددی با این پس زمینه تولید شدند.
ماه محرم در جبهه‌ها برای رزمندگان تنها یک ماه نبود و عاشورا یک روز نبود، کربلا در یک وسعتی به اندازه مکان تمام جبهه‌های ایران و بازه زمانی هشت ساله گسترش پیدا کرده بود. در هشت سال جنگ تحمیلی بحث نهضت عاشورایی امام حسین(ع) مطرح بود.
رزمندگانی که در جبهه‌ها و در زمان دفاع مقدس جنگیدند درس‌شان را از سالار شهیدان آموخته و در مکتب این امام همام بزرگ شده بودند. سربندهای یا حسین(ع) در بین رزمندگان از قداست خاصی برخوردار بود و تمام بچه‌های دوران جنگ به نوعی خود را منتقم خون سیدالشهدا(ع) و مادرشان حضرت زهرا(س) می‌دانستند.
تفحص شهدا، بارقه یاد حماسه گردان کمیل
در مورد تاریخ تئاتر چهار دهه انقلاب اسلامی یکی از درخشان ترین آثاری که به شکل تلفیقی و بازتاب بخشی از دو رویداد واقعی به فاصله قریب به ۱۰ قرن را در قامت یک اثر واحد تئاتری به مخاطب ارائه می کند؛ نمایش ماندگار؛ جریان ساز و اثرگذار «کانال کمیل» به نویسندگی سیدحسین فدایی حسین، کارگردانی کوروش زارعی و کاری از گروه تئاتر آیین است.
در ابتدای دهه هفتاد یعنی سال‌های ۱۳۷۱ تا ۷۲ بعد از پایان جنگ تحمیلی و آغاز ورود آزادگان همیشه سرفراز به کشورمان، عده‌ای از همان رزمندگان سابق این بار در قامتی جدید مفهوم استقامت و دفاع را معنا کردند و با تشکیل گردان‌های تفحص، شروع به پیدا کردن اجساد شهدای حماسه هشت سال دفاع مقدس کردند.
اجسادی که تا به امروز نیز نه تنها تک تک خانواده هایشان که تمامی ایران چشم انتظار پیدا شدن پلاک، نام و یادی از آن حماسه سازان هستند.
مانده یک قمقمه آب برای ۱۲ نفر و برای تر کردن لب ها!
حوالی همان سال های اوایل دهه هفتاد بود که سیدحسین فدایی حسین را بر آن داشت تا با نگارش نمایشنامه کانال کمیل دست بر یکی از بزنگاه های حماسه هشت سال دفاع مقدس یعنی ماجرای کانال کمیل و گردان کمیل بزند. داستان و ماجرا در عین واقعیت و ساده بودن، تلخ و نفس گیر است. کانال کمیل این داستان را روایت می کند: «گردان کمیل انتخاب شده تا برای پاکسازی تا پاسگاه رشیدیه عراق برود، دو کانال را پاکسازی کردند و همانجا زمین گیر شدند. یک گروهان جلو رفته بود تا سنگرها را پاکسازی کند، هنوز عراقی ها و سودانی ها در آن منطقه بودند، یکی از کانال ها، ذوزنقه ای شکل و کار فرانسوی ها بود.
تانک ها و دوشکاها، مستقیم جاده را می زدند و می دانستند رزمندگان ایرانی راه دیگری ندارند. روز سوم عملیات، ارتباط گردان کمیل به مقر قطع شد. حاج همت اصرار دارد که تماس برقرار شود اما همه می دانند که شهادت نزدیک است. منطقه رملی است و دشت باز و رسیدن نیروی کمکی غیرممکن. بچه ها به حاج همت رساندند که به امام بگوید «ما عاشورایی جنگیدیم، بچه ها سلام شما را رساندند.»
آب و غذا تمام شده و فقط مانده یک قمقمه آب برای ۱۲ نفر و برای تر کردن لب ها!. مهمات هم تمام شد. عراقی ها وارد کانال شدند. اکثر بچه ها شهید شده اند. بقیه هم تیر خلاص می خورند. این است مظلومیت بچه های گردان کمیل.»
نمایش با این صحنه شروع می شود:
نزدیک غروب، در کانالی عمیق، در یکی از مناطق جنگی، نوای حزین دعای کمیل به گوش می رسد. «رحیم» رزمنده ای خون آلود، در پایین کانال و «عباس»، رزمنده ای دیگر، روی بخشی از لبه کانال، دعای کمیل را زمزمه می کنند.رحیم و عباس مربوط به تابلویی از زمان گذشته هستند.
«رضا»، دوست رحیم و عباس در واقعیت صدای دعای کمیل آنها را می شنود و به همراه گروه تفحص برای جستجوی آنها در حال کندن خاک هاست. «منصور» که در عملیاتی همراه رحیم و عباس بوده است، ذهنش به گذشته برمی گردد و حوادث زمانی را که رحیم و عباس در کانال عمیق کمیل بودند، به یاد می آورد. گفتگوی آنها به هم پیوسته است.
خود داستان ماجرای رزمندگان گرفتار شده در کانال کمیل و در نهایت همراهی و هم دوشی آنها در کنار سقای کربلا حضرت ابوالفضل العباس(ع) و قافله‌سالار شهدای کربلا حضرت امام حسین(ع) و نوشیدن شربت شهادت را بازتاب می دهند. رزمندگانی که وصیت کرده بودند که در همان کانال دفن شوند.
حال همزمان با تفحص بار دیگر نام شان زنده و جاودان می شود و در تاریخ حماسه سازی هشت سال دفاع مقدس و تاریخ معاصر کشورمان این بار یادشان نیز مکتوب به همت قلم سیدحسین فدایی حسین و هنرمندان گروه تئاتر آیین و قامت شان استوار به بازی بازیگرانی چون حسین مسافرآستانه، علی سرابی، کوروش زارعی و سید جواد هاشمی به تصویر کشیده می شود.
اثری که تولید و اجرای آن قطع نشده است
درخشش کانال کمیل که برای نخستین بار در سال ۱۳۷۵ در تالار مولوی به صحنه رفت به گونه‌ای بود که این اثر در سال های ۱۳۸۰، ۱۳۸۷ و ۱۳۹۰ بار دیگر به واسطه خواست و مطالبه مخاطبان توسط گروه تئاتر آیین با کارگردانی کوروش زارعی اجرایی شد و به صحنه رفت.
اثری که طی تمامی این سال‌ها توسط بسیاری از گروه‌های تئاتری در کشورمان چه در قامت جشنواره‌های تئاتر فتح خرمشهر، تئاتر مقاومت، تئاتر فجر، تئاتر صاحبدلان و دیگر رویدادهای جشنواره ای و چه در ساحت اجراهای عمومی همواره به عنوان یکی از مهمترین آثار نمایشی دفاع مقدس با الهام و تلفیق از داستان الگوگیری شهدای کانال کمیل از واقعه و حادثه عاشورا و تبعیت از الگوها و اسوه هایی چون حضرت عباس(ع) و حضرت امام حسین(ع) فصل مهم و درخشانی از تاریخ ادبیات جنگ، تاریخ تئاتر دفاع مقدس و تئاتر مذهبی را در قامت روایت های عاشورایی در کشورمان زنده و ماندگار کردند.
امروز نیز صحنه؛ صحنه جنگ است
سیدجواد هاشمی از بازیگران شناخته شده سینما، تئاتر و تلویزیون کشورمان که تجربه حضور به عنوان بازیگر در نمایش کانال کمیل را دارد، پیش از آنکه در قامت هنرمند در صحنه های تئاتری و پرده نقره ای کشورمان به ایفای نقش بپردازد در حالی که جوانی ۱۶ ساله بود به همراه گروهی دیگر از جوانان هم سن و سال خود در جبهه های حق علیه باطل برای رزمندگان به تولید و اجرای آثار تئاتری می پرداخت.
روحیه رزمندگان در جبهه ها از هنرمندان تئاتر بیشتر بود
هاشمی در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا ضمن مرور و بیان خاطرات آن سال ها گفت: رسالت هنرمندان نمایش در جبهه های جنگ، امیدآفرینی و ایجاد انگیزه بود. اما وقتی در جبهه حضور پیدا می‌کردیم چنان شاهد انگیزه، شور و حماسه آفرینی رزمندگان اسلام بودیم که ما به عنوان هنرمندان تئاتر در مقابل آنها کم می‌آوردیم. برای همین تلاش می کردیم تا بیشتر با آثارمان روایت کننده بخشی از حماسه داستان عاشورا و اسوه و الگوی تمامی رزمندگان اسلام در روایت قیام و نهضت امام حسین(ع) باشیم.
وی به تجربه حضور در نمایش کانال کمیل اشاره کرد و افزود: زمانی که گروه تئاتر آیین و کوروش زارعی ایفای نقش در این اثر را به من پیشنهاد کرد، بدون هیچ درنگی آنرا پذیرفتم چراکه در محل شهدای کانال کمیل یعنی منطقه فکه در همان دوران جنگ سابقه اجرای تئاتر داشتم و کمترین کاری که می توانستم انجام دهم ادای دین به این شهدا به واسطه حضور در این اثر نمایشی بود. هرچند که بعد از خواندن و تجربه اجرایی این اثر یکی از موفق ترین و درخشان ترین خاطرات تئاتر دفاع مقدس در طول کارنامه کاری من حضور در این نمایش به شمار می رود.
اسناد دفاع مقدس، بهترین منبع برای تولید آثار نمایشی
بازیگر نمایش کانال کمیل لحظات و روزهای حماسه سازی هشت سال دفاع مقدس را بستر و ظرفیت بسیار بالا برای تولید آثار تئاتری دانست و خاطرنشان کرد: در طی چند سال اخیر نویسندگان و پژوهشگران متعددی در زمینه جمع آوری خاطرات شفاهی رزمندگان و فرماندهان اسلام از یک سو و از سوی دیگر حوادث و اتفاقات جبهه های حق علیه باطل دست به فعالیت زدند و آثار درخشانی نیز به چاپ رساندند.
وی افزود: تمامی آثار پژوهشی می تواند دستمایه تولید نمایش‌هایی قرار گیرد تا نه تنها یاد شهدا را به واسطه هنر تئاتر برای مخاطبان زنده نگه داریم که نوجوانان و جوانان امروز که آن سال ها را ندیدند و درک نکردند می‌توانند شمه واقعی و نزدیک به آن روایت ها را در قامت هنر تئاتر و سینما احساس کنند.
امروز نیاز به تولید تئاترهای دفاع مقدس و مذهبی بیش از هر زمانی احساس می شود
به گفته هاشمی، فعالیت کردن در عرصه تئاتر دفاع مقدس و تئاتر مذهبی از آن دست اقداماتی‌ست که چه نهاد حاکمیتی از هنرمندان حمایت کند و چه حمایت نکند همواره یکی از مهمترین دغدغه ها و فعالیت های جامعه هنری به ویژه هنرمندان تئاتر کشورمان به شمار می رود.
این بازیگر تئاتر، سینما و تلویزیون خاطرنشان کرد: رسالت هنرمندان بازتاب و رفتار آیینه گون از جامعه پیرامون خود است. امروز جامعه ما به الگوهایی مانند حماسه سازان هشت سال دفاع مقدس و در نگاهی الگوهای مذهبی و اسطوره هایی چون حماسه سازان نهضت حسینی از هر زمان دیگری بیشتر نیازمند است. اینجاست که هنرمندان تئاتر باید بیشتر از گذشته در راستای تولید آثار کیفی، همسو با سلیقه مخاطب در مسیر تولید تئاترهایی مبتنی بر تاریخ معاصر کشورمان و تاریخ اسلام را به مخاطبان ارائه دهند.
به گفته هاشمی، کانال کمیل یکی از موفق ترین نمایش های برگرفته شده از اسناد ماندگار دوران حماسه سازی هشت سال دفاع مقدس است. این نمایش مهمترین دستاوردی که برای مخاطب دارد آن است که شاید لازم باشد امروز به جای تلاش برای بیرون آوردن پیکر پاک شهدای هشت سال دفاع مقدس در مناطقی مانند کانال کمیل ما به دیدار آنها برویم. اتفاقی که هر سال به واسطه کاروان راهیان نور به وقوع می پیوندد و نکته مهم و جالب آنکه بخشی از فعالیت کاروان راهیان نور به همین منطقه فکه و کانال کمیل و کانال حنظله برمی‌گردد.
تئاتر دفاع مقدس و تئاتر عاشورایی قافله سالار جبهه جنگ نرم دشمن است
نویسنده و کارگردان نمایش «مظلوم اول» در پایان یادآور شد: مبارزه برای حق طلبی و رادمردی و تلاش برای حریت و آزادگی تنها در محرم سال ۶۱ هجری قمری و یا حماسه هشت سال دفاع مقدس متجلّی نبود. امروز نیز صحنه؛ صحنه جنگ است. چرا که دشمنان همواره در کمین نابودی عزت و آزادگی و شرف ایران و ایرانی نشسته اند.
هاشمی یادآور شد: چرا که از انتشار موج انقلاب اسلامی و دفاع از مظلومان تاریخ که به عنوان یکی از مهمترین استوانه‌های انقلاب شکوهمند اسلامی به شمار می‌رود هراس دارند و با هر وسیله‌ای تلاش می‌کنند تا بر قامت رشید این انقلاب زخمی را وارد کنند. امروز نیز آوردگاه، آوردگاه جنگ است و مبارزان خود را می‌طلبد. در این عرصه هنرمندان تئاتر و سینما با ابزارهایی چون تئاتر دفاع مقدس و تئاتر عاشورایی می‌توانند بیرق داران، طلایه داران و قافله سالاران جبهه جنگ نرم علیه تبلیغات دشمن باشند.
گزارش از امین خرمی