طی سالهای اخیر همواره نام فارس در کنار اصفهان، کرمان،خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان در فهرست استانهایی که در معرض خشکسالی شدید و بسیار شدید قرار دارند دیده می‌شود اما با این وجود اهالی این خطه دست از سر شلتوک کاری و کشت محصولات پر آب‌بر برنمی دارند.
بارش‌هایی مقطعی ابتدای سال جاری عاملی برای فراموشی خشکسالی ۱۰ ساله زمین در بین عموم مردم دیار فارس شد و در حالی که به گفته کارشناسان این بارش‌ها تاثیر چندانی در بهبود شرایط کم آبی نداشته اما بسیاری از اراضی این خطه زیر کشت شلتوک رفت.
امسال در فصل شلتوک‌کاری که معمولا از نیمه خرداد به مدت یکماه آغاز می شود،تکاپو و رقابتی در بین کشاورزان استان فارس برای کشت برنج و برداشت زودتر از موعد گندم و تبدیل گندمزارها به شلتوک کاری در گرفت.
حتی کشاورزانی که در سالیان اخیر این پیشه را رها کرده و به کسب و کاری دیگر مشغول شده بودند نیز در سال جاری به سمت کشت محصول پر آب‌بر برنج روی آوردند و در این فصل زندگی نه در شهرها بلکه در مزارع کشت برنج جریان داشت.
از اواخر بهار ۹۸ مرد و زن،پیر و جوان در بسیاری از مناطق استان فارس از جمله شهرستان فیروزآباد،شیراز،مرودشت،ممسنی،کامفیروز،رستم و ... به شلتوک کاری روی آوردند و هر زمین مسطحی را که امکان کشت برنج داشت غرق آب کردند و به کشت برنج اختصاص دادند.
درست زمانی که اهالی بسیاری از شهرها و روستاهای استان فارس و همچنین ساکنین کلانشهر شیراز با دو میلیون نفر جمعیت در تابستان جاری با مشکل کم آبی و جیره بندی این مایه حیات دست به گریبان بودند،آب از بالادست این کلانشهر و از سرچشمه سد درودزن که تامین کننده آب شرب شیراز و مرودشت است به سمت آبیاری هزاران هکتار شالیزار برنج در منطقه کامفیروز مرودشت هدایت می شد.
در سالهای اخیر به واسطه خشکسالی‌های پیاپی اقدامات ویژه ای برای کاهش سطح زیرکشت برنج در تمام استان‌های کشور بجز گیلان و مازندران در دستور کار دولت قرار گرفته است.
اقداماتی که در سال گذشته به کاهش شلتوک کاری در فارس نیز منجر شده بود اما اینگونه که از شواهد و اظهارات متویان امر پیدا است در سال جاری همه چیز به یکباره به فراموشی سپرده شده و برنجکاری افزایشی چشمگیر داشته است،مسأله‌ای که برخی مسولان و کارشناسان،گرانی قیمت برنج و رهاسازی آب سدها را عامل اصلی آن می‌دانند.
براساس آمار رسمی، کاشت برنج در سالهای ۹۱ و ۹۲ در استان فارس در گستره‌ای به وسعت ۴۰ هزار هکتار از اراضی این استان رواج داشته اما در سال ۹۶ و متأثر از خشکسالی، این محصول تنها در حدود ۲۸ هزار هکتار از اراضی استان کاشته شد.
این رقم در سال ۹۷ به حدود ۱۸ هزار هکتار کاهش یافت و برنامه ریزی های سازمان‌های متولی در این استان حاکی از تداوم این شرایط در سال جاری نیز داشت اما به یکباره بارندگی‌های ابتدای سال ۹۸ و مهمتر از آن رهاسازی آب سدهای فارس و جاری بودن آب در رودخانه‌های این استان شلتوک کاران را ترغیب به کشت این محصول پر آب بر کرده است.
براساس اظهارات مقام مسئول در سازمان جهاد کشاورزی فارس حدود ۲۶ هزار هکتار از اراضی کشاورزی این استان در سال جاری زیر کشت برنج رفته و شیب کاهشی کشت این محصول که در سالهای اخیر شاهد آن بوده‌ایم به یکباره برعکس شده و روند تند صعودی به خود گرفته است،زیرا بنابر اعلام مسئولان مربوطه در سال گذشته حدود ۱۸ هزار هکتار از اراضی فارس به کشت برنج اختصاص داشته که مقایسه آن حکایت از افزایش بیش از ۴۰ درصدی شلتوک کاری در سال جاری در این استان دارد.
بیشترین کشت برنج در استان فارس در مناطق کامفیروز شهرستان مرودشت، بیضا در شهرستان سپیدان، شهرستانهای ممسنی و رستم، فیروزآباد و بخش سیمکان شهرستان جهرم صورت می‌گیرد.
بر اساس مصوبه ۹ آبان ۹۷ هیأت وزیران کاشت شلتوک به غیر از استان‌های گیلان و مازندران تابع محدودیت‌هایی است و موضوع و ملاک کاهش سطح زیر کاشت برنج است که بر اساس این مصوبه، در خارج از استان‌های گیلان و مازندران، خشکه کاری برنج مشروط به آبیاری تحت فشار و نصب کنتور توسط متقاضی و یا تحویل حجمی و استفاده از حداکثر ۷ هزار مترمکعب آب در هکتار طی یک دوره کشت است.
بر این اساس کشت برنج به جز گیلان و مازندران مشروط به آبیاری تحت فشار و نصب کنتور می‌شود و شالی کاران سایر استان‌ها با شرایط خاص مجاز به این کار خواهند بود، اینکه این موضوع چقدر در استان فارس رعایت می‌شود قطعاً هنوز به نقطه ایده آل نرسیده است.
هیأت وزیران در جلسه نهم آبان به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی، وزارت جهاد کشاورزی را مکلف کرد تا نسبت به معرفی کشت‌های جایگزین برنج در خارج از استان‌های گیلان و مازندران اقدام کند و با فعالیت‌های ترویجی و اعطای کمک‌های فنی و اعتباری، حمایت‌های لازم را به عمل آورد.
همچنین ارائه هرگونه حمایت و خدمات مرتبط با کشت برنج اعم از یارانه، نهاده‌های تولید، خرید توافقی، بیمه، تسهیلات، احداث و توسعه کارخانه شالی کوبی صرفاً در استان‌های گیلان و مازندران مجاز خواهد بود.
وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و صنعت، معدن و تجارت نیز مکلف شدند کمک‌های فنی و اعتباری و تسهیلاتی لازم را برای تغییر خطوط تولیدی کارخانه‌های فعال شالی کوبی در غیر از استان‌های مازندران، گیلان و مناطق مشروط مندرج در تبصره‌ها ارائه کنند.
تصورات درباره پایان خشکسالی
سال جاری یکی از پربارش‌ترین سالهای آبی کشور بود به نحوی که سیل‌های زیادی در بخش‌های مختلف کشور از جمله استان فارس جاری شد به گونه ای که به گمان برخی پایان خشکسالی چندین‌ساله را نوید می داد اما اغلب کارشناسان و متخصصین امر نظری مغایر با دید مردم داشتند.
یکی از این افراد پرویز کردوانی، جغرافی‌دان و فعال محیط زیست است که در این باره گفته که ایران همچنان در شرایط خشکسالی و کم‌آبی قرار دارد و بارش‌های اخیر هم اتفاقی رخ داده است.
۸۵ درصد از جمعیت ایران تحت تاثیر خشکسالی انباشته هستند
رئیس مرکز ملی خشکسالی سازمان هواشناسی کشور ۲۲ شهریورماه ۹۸ مساحت و جمعیت تحت تاثیر خشکسالی را طی یک دهه و یک سال گذشته اعلام و تأکید کرد که بیش از ۸۵ درصد جمعیت ایران تحت تاثیر خشکسالی بلندمدت و انباشته قرار دارد،که قریب به اتفاق مناطق استان فارس نیز شامل این خشکسالی است.
صادق ضیاییان نیز اتمام دوره خشکسالی را رد می‌کند و می‌گوید که به طور کلی پیش‌بینی میزان بارش برای کل کشور در دهه‌های آینده روندی کاهشی است ولی ممکن است در این روند چند سال هم ترسالی داشته باشیم، اما در مجموع تعداد سالهای خشکسال بیشتر است،شاید اصلاً ۲ یا ۳ سال ترسالی پی‌درپی را ببینیم ولی بعد از آن وارد یک دوره چندساله خشکسالی شویم.
مردم بسیاری از شهرها و روستاهای استان فارس و خصوصا اهالی کلانشهر شیراز در تابستان امسال با قطعی مداوم آب بصورت روزانه مواجه بودند اما با این وجود بسیاری از اراضی این استان و در اطراف شیراز زیر کشت برنج رفته است.
معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منابع انسانی استانداری فارس در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: ابلاغیه ها و اقدامات زیادی از سوی کمیته ملی سازگاری با کم آبی در خصوص کاهش سطح زیر کشت محصولات پر آب‌بر خصوصا برنج در سال جاری و در فارس ابلاغ شده تا تولید این محصول به حداقل برسد.
یدالله رحمانی افزود: کشت برنج تنها در چند استان شمالی کشور دارای مجوز است و در سایر نقاط کشور از جمله جنوب ایران و استان فارس ممنوع اعلام و قرار شده در برنامه زمان بندی سطح زیر کشت این محصول پر آب بر کاهش یابد تا کاملا کشت آن برچیده شود.
رحمانی ادامه داد: زمانی که ترسالی پیش می آید مردم سیاست های موجود در این باره را عمل نمی کنند و آنچه در واقع کشت می شود بیش از آنی است که در سیاست های کشور آورده شده است.
دستگاه‌ها نظارت را بیشتر و تشکل‌ها ورود کنند
وی اضافه کرد: دستگاه های اجرایی از جمله جهادکشاورزی،آب منطقه ای و فرمانداری ها باید نظارت بیشتری بر کشت محصولات پرآب بر و خصوصا برنج انجام دهند و همچنین نیاز است که تشکل های مردمی نیز در این موضوع با همت بیشتری اقدام کنند و تا زمانی که نقش سازمان های مردم نهاد در این موضوع محسوس نباشد شاید عملا سیاست گذاری‌های کشور در این‌باره مفید واقع نشود.
وی از مردم و کشاورزان خواست که برای حفظ منافع عمومی با سیاست های دولت همراهی کنند تا بتوان شرایط را درست مدیریت کرد.
معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منابع انسانی استانداری فارس در پاسخ به این سوال خبرنگار خبرگزاری جمهوری اسلامی پیرامون این مسئله که به نظر افزایش میزان رهاسازی آب سدها در سال جاری بر افزایش برنج تاثیر گذار بوده گفت: رهاسازی آب برای کشت گندم انجام شده است.
پر اما دوباره احیا می‌شوند
معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استانداری فارس در گفت و گو با خبرنگار ایرنا گفت: چاه های غیرمجاز در سراسر استان فارس پر می شوند اما در مناطقی مانند کامفیروز که مرکز کشت برنج در این استان است به دلیل اینکه سطح آب بالا و عمق چاه ها حدود ۵ متر است دوباره احیا می‌شوند.
سید احمد احمدی‌زاده افزود: اقدامات خوبی در استان فارس برای پرکردن چاه های غیرمجاز صورت گرفته است و تقریبا در این استان به اندازه حدود ۱۵ استان دیگر کشور چاه های غیرمجاز پر شده است.
وی ادامه داد: مقاومت‌هایی را اهالی بومی مناطق برای جلوگیری از پرکردن چاه های غیرمجاز صورت میدهند و حتی در برخی موارد مالکین جلو ماشین ماموران پرکردن چاه ها خوابیده‌اند و از حرکت خودروهای دولتی جلوگیری میکنند.
وضعیت آینده وخیم‌تر است
وی بر عزم سیستم قضایی،استانداری فارس و دستگاه های مرتبط بر پرکردن چاه های غیرمجاز تاکید کرد و گفت: آینده استان فارس به دلیل کمبود آب بسیار وخیم تر از شرایط کنونی خواهد بود و لازم است اقدامات پیشگیرانه کافی در این باره انجام شود که برنامه ریزی برای آن صورت گرفته است.
تجمیع چاه‌های فارس پشت دروازههای بهانه
معاون سیاسی امنیتی و اجتماعی استانداری فارس عنوان کرد: بسیاری از زمین های کشاورزی در فارس و مناطقی نظیر کامفیروز که مرکز کشت برنج است،حدود هزار تا دو هزار مترمربع وسعت دارد که به دنبال تجمیع چاه های این زمین ها هستیم تا بخش اعظم این چاه ها پر شود و ده درصد چاه ها موجود مجوز دار شوند تا به همه زمین‌های این منطقه آبرسانی کنند.
وی اظهار داشت: سیاست تجمیع چاه های کشاورزی در دستور کار قرار دارد اما هر زمان که مراجعه می شود کشاورزان عنوان می کنند که اکنون فصل برداشت محصول است و مدتی دیگر و بعد نیز محصولی جدید کشت می شود و این روال همچنان تکرار می شود.
افزایش بیش از ۴۰ درصدی کشت برنج در سال جاری
مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان فارس در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان کرد: براساس سنجش اطلاعاتی که در پی عکس‌های هوایی و در روزهای اخیر صورت گرفته،حدود ۲۶ هزار هکتار از اراضی کشاورزی استان فارس در سال جاری به کشت برنج اختصاص یافته است.
براساس صحبت های این مقام مسئول،کشت برنج در اراضی استان فارس به نسبت سال گذشته که حدود ۱۸ هزار هکتار بوده بیش از ۴۰ درصد افزایش داشته است.
احمد دهقان گفت: براساس آیین نامه های دولت و برنامه ریزی‌ها انجام شده مقرر شده بود که در سال جاری ۲۵ تا ۳۰ درصد از سطح زیرکشت برنج به نسبت سال گذشته کاهش یابد که نه تنها این مسئله محقق نشد بلکه افزایش چشمگیری هم در این خصوص رخ داده است.
آب همچنان کم است
مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان فارس پیش تر در پاسخ به این سوال که آیا بارندگی‌های اخیر در افزایش سطح زیر کشت برنج در این استان تأثیرگذار بوده یا خیر گفت: اکنون آب در استان فارس به جز شهرستانهای رستم و ممسنی فراوان نیست و در سایر نقاط استان کمبود آب کماکان احساس می‌شود.
وی ادامه داد: وضعیت آب در کامفیروز نسبت به سال قبل بهتر است اما مشکلات ناشی از خشکسالی هنوز در این منطقه وجود دارد اما ۳۵ میلیون متر مکعب رها سازی آب از سد ملاصدرا برای کشاورزان و شلتوک کاران این محدوده تخصیص داده شده ولی در مجموع در این منطقه کماکان مشکل کمبود آب وجود دارد.
وی حدود ۸۰ درصد آبیاری کشت برنج در منطقه درودزن را به واسطه استفاده از آب چاه عنوان کرد و اظهار داشت: افزایش قیمت برنج در سال جاری بر افزایش سطح زیرکشت این محصول در فارس نیز تاثیرگذار بوده است.
دهقان اظهار داشت: سال گذشته هیچ‌گونه رهاسازی آبی از سد ملاصدرا برای کشت برنج در منطقه کامفیروز انجام نشد و همین مساله روی کاهش سطح زیرکشت این محصول تأثیر گذاشت و کاهش چشمگیری در این باره صورت گرفت.
گندم بهترین جایگزین برنج کامفیروز
وی در ادامه سخنان خود عدم توجه به کشت جایگزین برنج در منطقه کامفیروز را از سوی سازمان جهاد کشاورزی نادرست عنوان کرد و گفت: طی چند ماه گذشته اغلب کشاورزان منطقه کامفیروز اقدام به کشت گندم کردند و عملکرد و برداشت این محصول در کامفیروز نیز خوب بوده و کشاورزان کامفیروزی حدود هشت تن گندم در هر هکتار برداشت میکنند اما در فصل شلتوک کاری امسال بسیاری از کشاورزان این منطقه به دلیل رهاسازی آب سد و افزایش قیمت برنج اقدام به برداشت زودهنگام گندم و جایگزین کردن آن با کشت برنج کرده‌اند.
مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان فارس با بیان اینکه در سال جاری به دلیل خنکی هوا برداشت گندم نسبت به سال گذشته حدود دو هفته با تأخیر انجام شد، گفت: این تأخیر بوجود آمده در کشت گندم باعث شد که کشاورزان برای جایگزین کردن کشت برنج، برداشت زودهنگام گندم را انجام دهند.
زراعت زمستانه، اولویت دارد
وی ادامه داد: در شرایط کمبود آب، زراعت زمستانه اولویت دارد که بخشی از نیاز آبی بواسطه بارندگی‌ها تأمین شود، همانگونه که امسال با توجه به بارندگی‌هایی که بوده حداقل سه بار تعداد مرتبه آبیاری مزارع گندم نسبت به سال گذشته کمتر بوده و در هر هکتار مزرعه گندم این استان سه هزار مترمکعب آب کمتری مصرف شده است.
وی اضافه کرد: کشت صیفی تنها در مناطقی که آب به اندازه کافی وجود دارد و مشکل کم آبی نیست امکان پذیر است.
دهقان بر تبعیت از سیاست‌های کلی کشور تاکید کرد و گفت: در حالی که برنامه ریزی برای اساس کاهش سطح زیرکشت برنج تنظیم شده ولی در چند سال اخیر هر اندازه که تلاش در این خصوص در استان فارس انجام شده کمترین نتیجه‌ای حاصل نشده است.
وی عنوان کرد: در منطقه رستم وضعیت آب مناسب است و در سال جاری هم آب سطحی و هم چشمه روان در این منطقه ایجاد شده اما در منطقه کامفیروز که افزایش سطح زیرکشت برنج صورت گرفته کماکان مشکل کم آبی وجود دارد.
وی در پاسخ به این سوال که آیا رهاسازی آب عامل اصلی توسعه کشت برنج در منطقه کامفیروز در سال جاری است؟ گفت: رهاسازی آب سد ملاصدرا بسیاری از کشاورزان منطقه کامفیروز را ترغیب به کشت این محصول پرآب بر کرده و عملاً این کار مهر تائیدی بر کشت برنج در این منطقه بوده است.
مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان فارس در ادامه سخنان خود بیان کرد: اقدامات سازمان آب در خصوص پرکردن چاه‌های آب غیرمجاز نیز امر مهمی است که باید پیگیری شود هرچند که چاه‌هایی پر شده اما گویا دوباره این چاه‌ها تخلیه شده اند و کار را از سر گرفته‌اند که ضروری است کنترل در این باره نیز افزایش یابد.
مصوبه دولت که نادیده گرفته شد
او در پاسخ به این سوال که راه حل عملیاتی کاهش کشت برنج چیست؟ گفت: عمل به مصوبات هیئت دولت و دستورالعملی که در این باره تدوین شده یکی از راه حل های عملی کاهش سطح زیرکشت برنج و محصولات پر آب بر است.
وی ادامه داد: براساس مصوبات هیئت دولت و دستورالعمل‌های تدوین شده کسی که اقدام به کشت برنج می‌کند باید در قدم اول بر دهانه چاه کنتور نصب کند و این نشانگر اولویت دادن به کنتور گذاری و تحویل حجمی آب است.
دهقان اضافه کرد: اگر چاه‌های غیرمجاز به خوبی کنترل و پر شود و مابقی چاه‌ها نیز به کنتور حجمی مجهز و میزان دبی که سازمان آب مجوز به برداشت داده کنترل شود بعید است دیگر آبی برای کشت برنج باقی بماند و خود به خود کشت این محصول کاهش خواهد یافت.
برداشت آب از چاه های بدون کنتور
وی اظهار داشت: در حال حاضر نسبت به برداشت آب کنترلی صورت نمی‌گیرد و هرکس به اندازه‌ای که توان داشته باشد از آب‌های زیرسطحی برداشت می‌کند و تنها راه نظارت بر این روند کنترل میزان برداشت آب توسط کنتور است.
مدیر زراعت سازمان جهاد کشاورزی استان فارس گفت: براساس موارد قانونی مشخص شده، الگوی کشت باید توسط سازمان جهاد کشاورزی انجام گیرد و تخصیص آب نیز براساس الگوی کشت ارائه شده توسط وزارت نیرو و سازمان آب انجام شود.
وی با اشاره به اینکه چهار سال است که در فارس اعلام می‌شود که کشت برنج در این استان با توجه به منابع آبی هیچ جایگاهی ندارد، گفت: با توجه به این موارد اما باز برداشت و تحویل آب به کشاورزان انجام می‌شود و عملاً این سیاست نیز نادیده گرفته شده و بدین شکل الگوی کشت در این استان هرگز پیاده سازی نخواهد شد.
شدت گرفتن کاشت برنج در مناطق مختلف فارس
عضو کمیسیون کشاورزی مجلس پیش تر با اشاره به تصویب قانون ممنوعیت کشت برنج و عدم پشتیبانی دولت از شالی‌کارانی که عرف کشت برنج را رعایت نمی‌کنند، گفت: شاهد هستیم که در بسیاری از مناطق فارس حتی در منطقه‌ای مانند کوهمره سرخی شیراز نیز برنج کاشت شده است.
علی اکبری نماینده مردم شیراز در مجلس شورای اسلامی یکی از دلایل کاشت برنج در شرایط کنونی را عدم اعتماد کشاورزان به دولت در تحقق وعده‌های خود درباره حق نکاشت و ... عنوان کرد و افزود: نظارت‌ها باید از سوی دستگاه‌های محلی استان صورت بگیرد، اما این نظارت‌ها عملا به صدور بخشنامه یا گاه نیز حضور فیزیکی منجر به درگیری با شالی‌کاران شده است،در حالی که باید بین جامعه کشاورزان و دولت اعتماد متقابل وجود داشته باشد و دولت به وعده‌های خود در قبال کشاورزان و برنج‌کاران بهتر عمل کند تا این اعتماد از طرف کشاورزان به دولت احیا شود.
نماینده مردم شیراز در مجلس با بیان اینکه اجرای طرح نکاشت برنج برای پاسداری از منابع آبی استان فارس الزامی است، گفت:برخورد قانونی با کشت برنج در مناطق کم آب در دستور کار قرار بگیرد.
وی درباره کشت برنج در استان فارس،گفت: کشت برنج در استان فارس به هیچ وجه توجیه منطقی ندارد زیرا بطور مستقیم این نوع کشت به ذخایرمنابع آبی این خطه لطمه وارد می‌کند واین در حالی است که باید با ترسیم الگوی کشت در صنعت کشاورزی همسو با صرفه اقتصادی و منابع آبی بهینه حرکت کرد.
نماینده مردم شیراز در مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه نباید برای اهداف کوتاه مدت کشت برنج را جایگزین برنامه‌های بلند مدت برای حفاظت از منابع آبی کرد،افزود: کشت برنج طبق قانون نباید درمناطق کم آب تولید شود زیرا این امر ذخایر منابع آبی را تهدید می‌کند.
وی ادامه داد: برای حفاظت از منابع آبی استان فارس باید طرح نکاشت برای محصولی پرآبی همچون برنج اجرایی شود تا بتوان از منابع آبی کشور نیز محافظت کرد و از همین رو وزارت کشاورزی با ابلاغ بخشنامه هایی خواستار توقف کشت برنج در استان فارس شده است.
عضو کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس با بیان اینکه کشاورزان برخلاف تاکیدات وزارت کشاورزی در فارس محصول پر آب برنج را به زیر کشت بردند، گفت: یکی از گرفتاری‌های ما در صنعت کشاورزی عدم استفاده بهینه از منابع آبی است.
۹۸۷۳ /۱۸۷۶
گزارش از محمدامین افشارپور