سن واقعی‌اش را کسی از میان ما نمی‌داند حتی روز تولدش را؛ اسم اولش را هم کسی اطمینان ندارد که چه بوده است؛ برخی از اهل علم، این مسجد را متولد دوره ساسانی می پندارند و می‌گویند زرتشتی بوده که بعد از اسلام مسلمان شده و حتی یکی در کتابش آورده که به دست مبارک امام حسن(ع) مسلمان شده‌است.
گویا از آن روز بر شکوهش اضافه گشته تا اینکه پیری امانش نداده و یک جورهایی بازنشسته‌اش کرده است اما به نظر می‌رسد همچنان مشغول می‌باشد؛ آن هم از نوع علمی اش وحتی فرهنگی‌اش.
ظاهر عجیبش شبیه «کوشک» می‌ماند و گلدسته ندارد اما تا بخواهی صاحب داشته است و هرکدامشان هم گلی بر سرش زده یا پاره‌ای از وجودش را زخمی کرده یا اینکه مرهمی بر زخمش نهاده است.
از همان اول عاشق عاشقان خدا بوده و همیشه به روی عابدان گشاده‌رو و مهمانپذیر بوده است؛ روزگاری نه چندان دور دوروبرش پر بود از جوانانی که در حجره‌های آجری دورتادور حیاط باصفایش با درختان میوه و حوض و جوی آب علوم دینی طلب می‌کرده‌اند.
پدر مدرنیته بسوزد که همه را از او دریغ کرد حالا او مانده و چشم انتظار توست تا شگفتی‌های درونش را به رخ بکشد؛ شبستان گنبددار دوره سلجوی‌اش را نشان دهد یا شاید هم شبستان چهل ستون دوره ایلخانی‌اش را.
بگذارید کمی با جزئیات بیشتر برایتان تعریف کند که چگونه معماری زیبای دوره سلجوقی و گنبد دایره‌ای شکل آجری منحصر به فردش خودنمایی می‌کند؛ ساده باوقار و متفاوت.
وقتی از در راسته عطاران از مسیر بازار سرپوشیده و قدیمی وارد می‌شوی، چشمت به حجره‌های جداره‌های بیرونی شبستان چهل ستون و ورودی کوچک و کتیبه لاجوردی‌اش که تاریخ احداث حجره‌ها را به اوایل دوره زندیه به سنه ۱۱۸۴ هجری قمری ربط می دهد، جلب خواهد شد.
سپس ورودی بزرگ کاشی‌کاری و گچ‌بری زیبایش با ۲ سنگ نوشته مرمر خودنمایی می‌کند؛ کمی که جلوتر می‌روی به ورودی ساده و بی‌آلایش شبستان گنبددار می رسی و در بدو ورود از سکوت معنادارش گوشهایت می گیرد و از حال وهوایش نفست می‌گیرد. چند لحظه که گذشت تازه متوجه می‌شوی که سرجایت میخکوب شده‌ای و باید حرکتی به خودت بدهی ناخودآگاه به سوی تزیینات ضلع جنوبی گنبدخانه متوقف می‌شوی و بدون اینکه بدانی رو به قبله گچ‌بری زیبایی را تماشا می‌کنی که هفت متر و ۸۲ سانتی‌متر ارتفاع دارد.
سرت ناخودآگاه به سمت بالا می‌رود و خود را چه کوچک می‌بینی در مقابل عظمتش و حاج و واج می‌مانی؛ کمی که به خود آمدی شاید متوجه شوی که هدف از خلق این اثر همان بوده که لحظه‌ای یادش کنی بی‌آنکه منظورش را داشته باشی. حالا نوبت آن رسیده که شروع کنی به حض بردن از جزئیات وسیعش.
سرت را خم می‌کنی و سعی می‌کنی خط کوفی زیبایش را بخوانی «هوالحی القیوم» آیه ۲۵۵ و قسمتی از آیه ۲۵۶ سوره بقره را زمزمه می‌کنی به سمت بالا وسپس چپ و در آخر پایین؛ همانی که همیشه برای دعا می‌خوانی بله آیه‌الکرسی خودمان.
مشتاق می‌شوی حاشیه دیگر را نظاره کنی و آیات یک تا ۱۲ سوره مومنون به خط ثلث چشمانت را نوازش می‌دهد و جایگاه پیش نماز با آیه ۱۸ سوره آل عمران به خط کوفی قلبت را آرامش می‌بخشد.
وسط این نقاشی بی‌همتا را که می‌نگری باز خط ثلثی دیگر و ۲ حدیث از پیامبر اعظم(ص) حضورت در این مکان مقدس را پرمعناتر می‌نماید.
کمی پایین‌تر امضای صاحب اثر معمار خوش‌ذوق و خطاط چیره‌دستش خودنمایی می‌کند که به تاریخ ۶۷۶ ه. ق. این اثر هنری باشکوه را پرداخته است؛ آن هم به خط ثلث با نوشته: «عمل‌العبد عبدالمومن بن شرفشاه النقاش التبریزی».
محراب با نگاهی هنری شبیه به انسانی با دو دست رو به آسمان در حال دعا می‌بینی؛ لیکن اثری از شمایل انسان در آن موجود نیست و فقط این تزیینات اسلیمی زیبا و متقارن با خطوط و نقوش این تصور را به ببینده اهل ذوق می‌نمایاند.
معجزه اصلی این اثر از لحاظ زیبایی‌شناسی و استادی در کار ۲ لایه بودن نقوش میانی این تابلوی زیباست؛ جایی که یک لایه درونی کاملا مجزا طراحی و اجرا شده و سپس بی‌هیچ وسیله خارجی لایه دوم گچ‌بری بر روی آن منطبق و اجرا گردیده است؛ بطوریکه تحسین و شگفتی بازدیدکنندگان و کارشناسان را به همراه دارد.
آن را به پارچه ظریف توری تشبیه کرده‌اند که با گچ‌بری‌های ماهرانه و نقوش جالب و بی‌همتا به یکدیگر تنیده و بافته شده است و به یقین از شاهکارهای بی‌بدیل و اوج معماری دوره ایلخانی محسوب نموده‌اند.
آیات دورتا دور شبستان اصلی هم که به خط نستعلیق بسیار زیبا کار شده، مربوط به دوره قاجار می‌باشد اما کتیبه‌های کوفی بالایی شکوه و عظمتی بسیار دارد که وادارت می‌کند تا یک دور کامل بچرخی و رقصی عرفانه میانه میدان آرزو کنی.
بنای مسجد طبق نوشته «میرزا رشید ادیب‌الشعرا» در کتاب تاریخ افشار بفرمان رضا قلیخان بیگلربیگی افشار در سال ۱۱۸۴ هجری قمری و همچنین به دستور نجفقلی خان بیگلربیگی افشار به سال ۱۲۵۰ هجری قمری مرمت و تعمیر گردیده است.
البته در سال ۱۲۸۷ هجری گنبد مسجد به دستور یوسف خان شجاع الدوله حمکران وقت ارومیه مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است.
مسئول دفتر فنی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌غربی نیز توضیحاتی در مورد کارهای انجام شده و در دست اجرای این بنای تاریخی ارایه کرد و گفت: در دوره سلجوقی مهمترین اتفاقی که در مورد مسجد جامع ارومیه افتاده، برش بخشی از مسجد و ایجاد فضای گنبدخانه بوده است.
داود فرازی اضافه کرد: محرابی به ارتفاع حدود هشت متر در دوره ایلخانی و حجره‌های صحن در دوره زندیه به این بنا اضافه شده و اصل تقارن بنا بر مساجد شبستانی چهار ایوانه نیز در این دوره رعایت شده است.
وی ادامه داد: در مقطعی از زمان که ما تصور می‌کنیم شاید دوره قاجاریه باشد، بخشی از شبستان در ضلع شرقی گنبدخانه به دلایلی که اطلاع نداریم تخریب و فضاهای جانبی احداث شده است؛ می‌توان گفت در عصر جدید حجره‌های ضلع شرقی تخریب و به جایش نمازخانه‌ای ایجاد شده در دو طبقه با سقف شیروانی و مصالح ناهمگون که با حذف آن و خاکبرداری بخشی از شبستان قدیمی تحت سرپرستی مهندس بحرینی بازسازی شده و باقی ردیف‌ها هم بازسازی خواهد شد زیرا با یافته‌های باستان‌شناسی که در سال گذشته اجرا شد، شواهدی بدست آمد و مطمئن شدیم هم بر اساس مفاهیم معماری و هم شواهد باستان‌شناسی شبستان تا خیابان اقبال که شامل چهار طاق‌گنبد در سه ردیف بوده، امتداد داشته است.
وی اشاره کرد: در سایه توافق با نماینده ولی‌فقیه در آذربایجان‌غربی و حمایت‌های استاندار وقت، قرار بر این شد حجره‌های ضلع شرقی احیا شود تا فضای معماری که در قدیم وجود داشت را بتوان بازسازی و احیا کرد؛ متاسفانه در دهه شصت به بهانه احداث مدرسه علوم دینی صحن مسجد کلا تخریب و ساختمانی در سه طبقه ایجاد شده که برای حل این مسئله هم تفاهم‌نامه‌ای با استاندار وقت و نماینده محترم ولی‌فقیه امضا شده و مقرر است ۲ طبقه فوقانی ساختمان برداشته شود و طبقه زیرین برای استفاده باقی بماند.
وی اظهار داشت: در واقع با این کار می‌توانیم صحن مسجد را به وضعیت سابق بازگردانیم و هم‌زمان با آن روی حجره‌های پیرامون، کار مرمت صورت پذیرد؛ اکنون بازسازی حجره‌های پشت و ضلع شمالی با توجه به وجود ساختمان حوزه علمیه ناممکن می‌باشد ولی ضلع شرقی آزاد بوده، خاکبرداری و گودبرداری انجام و پی‌های دوره زندیه هم در آنجا مستندسازی شده است.
وی بیان کرد: بزودی عملیات اجرایی شروع میگردد و در ادامه هم بعد از آزادسازی صحن مسجد، آزادسازی بقیه حجره‌های پیرامون در دستور کار قرار دارد تا فرم معماری که قبلا وجود داشت و باعث حالت عرفانی و روحانی مسجد می‌شد، احیا شود.
وی اضافه کرد: هم‌اکنون هم بیکار ننشسته‌ایم و هر ساله چون وضعیت موجود نیاز به مرمت و بازسازی دارد قراردادی با پیمانکار ذیصلاح موجود می‌باشد که طبق آن سقف شبستان کلا برداشته شد و سبک‌سازی صورت گرفت و زیرسازی و شیب‌بندی مناسب در حال اجراست.
وی بیان کرد: سیستم ایزولاسیون و عایق‌کاری در حال تعویض می‌باشد و یکپارچه‌سازی صورت می‌گیرد؛ بخشی از گنبدها آسیب داشت که مرمت شد و گنبد اصلی گنبدخانه هم نیاز به مرمت‌های دوره‌ای دارد که قرار است بندکشی قدیمی تخلیه و از نو بندکشی شود تا از نفوذ آب و رطوبت به نوعی جلوگیری گردد زیرا رطوبت از عوامل مخرب در بناهای تاریخی محسوب می‌شود.
وی ادامه داد: در سفر اخیر هیات دولت سه میلیارد تومان اعتبار مصوب شد و مترصد ارائه تفاهم‌نامه هستیم تا حتی بدون تخصیص هم با پیمانکار مربوطه قرارداد بسته و کار را شروع کنیم؛ ابتدا حجره‌های ضلع شرقی و در ادامه شبستان در ضلع شرقی گنبدخانه و در صورت آزادسازی حیاط می‌توانیم بقیه صحن مسجد را با احداث و بازسازی حجره‌های پیرامونی احیا کنیم.
وی درباره مشجر بودن صحن مسجد، افزود: فرم کلی مساجد ایرانی به شکلی است که حوضی در وسط واقع و پیرامون دارای فضاهای سبز بوده است؛ در مورد مسجد جامع چهار باغچه به صورت متقارن وجود داشته و در وسط آن حوضی بوده و پیرامون صحن درخت بوده است؛ عموما در محوطه‌های تاریخی چون نمای خود اثر برایمان مهمتر است تا فضای سبز و به خاطر اینکه درخت تعارض بصری ایجاد نکند و منظره نما را مخدوش ننماید، درختچه‌های کوتاه با گلکاری به عنوان فضای سبز مدنظر ماست.
وی در رابطه با احتمال وجود درهای دیگر مسجد اظهار داشت: در ضلع شرقی شواهد یا تصاویر یا نقشه‌ای از وجود در ورودی مسجد در دسترس نیست ولی به طبع اصل تقارن و در همان فرم ورودی از خیابان اقبال برای دسترسی راحت گردشگران و نمازگزاران ایجاد خواهد شد.
وی همچنین در مورد زمان پروژه، بیان داشت: این پروژه بزودی شروع می‌شود و چون توافق‌هایی بین اداره‌کل میراث فرهنگی و دفتر محترم ولی‌فقیه و استانداری اتفاق افتاده است و با کمترین اعتبار برای انتظام فضای معماری این مجموعه در ضلع غربی که وضعیت مناسبی نداشته و به لحاظ بصری هم جلوه خوبی ندارد؛ کار را شروع خواهیم کرد.
وی اظهار داشت: نگاه ما کلی است و می خواهیم کل مجموعه را در اسرع وقت به پایان برسانیم و اگر اعتبار تخصیص یابد در عرض ۲ سال می‌توانیم کل مجموعه را ساماندهی نمائیم و آن را در فرم معماری ایرانی اسلامی آماده بهره‌برداری کنیم؛ حتی بدون تخصیص اعتبار هم قرار شده با تصویب مصوبه و مبادله تفاهم‌نامه بر اساس آن با پیمانکار اصلح قرارداد ببندیم تا این پروژه حداکثر در ۲ فصل کاری به اتمام برسد.
مسئول دفتر فنی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌غربی با بیان اینکه ما هرگز بناهای تاریخی خصوصا مسجد جامع و بازار تاریخی ارومیه را رها نکرده‌ایم، افزود: هر ساله مبلغی برای حفاظت و نگهداری بناها کنار می‌گذاریم تا بیشتر از این تخریب نشود و حداقل در وضعیت موجود نگهداری شود تا انشاءالله دولت محترم اعتبار شاخصی در نظر گیرد تا بتوانیم کارهای خوبی انجام دهیم.
آذربایجان غربی بالغ بر یکهزار و ۷۰۰ اثر ثبت ملی دارد و شاید ۳۰۰ اثر آن واجد مرمت و بازسازی می‌باشد اما اعتبار تخصیص یافته کافی نیست.
۷۱۲۵/۳۰۷۲