مطابق اسناد پژوهشگران و تاریخ نگاران در عرصه هنر، رفتار آیینی و نمایشی از یک سو و از سوی دیگر به نمایش گذاشتن ماهیت و هویت انسانی از همان بدو پیدایش تمدن، همسو با حرکت انسان در تاریخ فرهنگی و اجتماعی او همگام بوده است. در اهمیت و جایگاه هنر تئاتر همین بس که نفوذ این هنر در هر جامعه‌ای به عنوان یکی از ملاک‌های رشد و ارتقای فرهنگی جوامع شمرده می‌شود. ایران با پیشینه و درازنای تاریخ و فرهنگ تمدن ساز و سترگ، در گستره تعریف و همراهی آیین‌ها و خرده‌روایت‌های نمایشی بازه زمانی شش هزار سال تاریخ مکتوب را با خود یدک می‌کشد.
با وجود این، در مواجهه با هنر تئاتر، کشورمان سابقه کوتاهی نسبت به بسیاری کشورهای صاحب این هنر در جهان داشته است. اما به واسطه همان پیشینه و قدمت فرهنگی، به عنوان یکی از کشورهای صاحب تئاتر در جهان شناخته می‌شود و بسیاری هنرمندان و آثار هنری آنها در عرصه هنرهای نمایشی خارج از مرزها نیز نامِ فرهنگ، هنر و تئاتر ایران را به شکل شایسته‌ای به جهانیان معرفی می‌کند.
همچنین نباید فراموش کرد یکی از اصلی‌ترین اهداف هنرمندان در تولید آثار تئاتری؛ تاکید بر بُعد آموزشی، تعلیمی و تربیتی این هنر در کنار وجه سرگرم‌سازی آن است. جایگاه و ساحت مفهوم آموزشی و تربیتی هنر تئاتر به گونه‌ای است که از اواخر دهه ۷۰ میلادی مفهومی به عنوان تئاتر پداگوژیک (تئاتر تعلیمی - تربیتی) به عنوان یکی از گونه‌های مهم تولیدات تئاتر در جهان شناخته شده است.
جایگاه والای تئاتر کودک و نوجوان میان گونه‌های مختلف نمایشی
هنر تئاتر یکی از وسیع‌ترین دایره‌های مخاطب را میان هنرها به خود اختصاص داده است. به گونه‌ای که امروزه حتی برای گروه سنی خردسالان نیز نمایش‌هایی با محوریت تئاتر خردسالان تولید می‌شود. خوشبختانه طی چند سال اخیر در جشنواره بین‌المللی تئاتر کودک و نوجوان کشور که هرساله در همدان برگزار می‌شود شاهد حضور هنرمندان ایرانی و چهره‌های بین‌المللی در عرصه تولیدات تئاتر خردسال نیز هستیم. در مواجهه با طیف گسترده سنی مخاطبان هنر نمایش؛ گونه تئاتر کودک و نوجوان یکی از قدیمی‌ترین، جریان سال و در عین حال خاص‌ترین گونه‌های تئاتری در جهان به شمار می رود.
خوشبختانه عمر این گونه در کشورمان به بیش از ۵۰ سال می‌رسد. در حقیقت برای نخستین بار در اوایل دهه چهل خورشیدی بود که هنرمندان فعال در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با محوریت قرار دادن تولید آثار تئاتری برای این گروه سنی، بنیانگذار مفهوم تئاتر کودک و نوجوان در کشورمان شدند.
گونه‌ای که طی فراز و فرود بیش از پنج دهه حیات خود با چالش‌ها و ناملایمات فراوانی و گاه در آن روی سکه هرچند شاید کمتر از چالش‌ها و مصائب این هنر؛ با رخدادهای امیدآفرین نیز همراه بوده است. شاید مهمترین وجه اتفاق مثبت در عرصه تئاتر کودک و نوجوان کشور، ثبت شدن جشنواره بین‌المللی تئاتر کودک و نوجوان ایران به عنوان تنها جشنواره تئاتر در بُعد بین‌المللی به نام کشورمان در تقویمِ رویداهای تئاتر در جهان باشد.
ظرفیت بالقوه مخاطبان به دلیل جامعه جوان ایران
تولیدات هنری از جمله حوزه تئاتر را زمانی می‌توانیم آثاری ارزشمند در حوزه جریان‌سازی و پویایی جامعه برشماریم که از یک سو با استمرار تولیدات آن در مواجهه با مخاطب قرار بگیریم و از سوی دیگر کیفیت و میزان اثرگذاری آن آثار در حدی قرار گیرد که بتواند بیشترین ضریب نفوذ را میان مخاطبان جامعه داشته باشد.
در این میان وقتی صحبت از مفهوم تئاتر کودک و نوجوان می شود، در گام نخست باید به این پرسش پاسخی قطعی داد که چگونه می‌توان در تولید آثار تئاتر کودک و نوجوان آن هم در جامعه‌ای مانند کشورمان که بی‌تردید به دلیل جامعه جوان نسل آن دارای مخاطبان بالقوه فراوانی است؛ دست به تولید آثاری زد که مورد اقبال کودکان و نوجوانان و خانواده های آنها قرار گیرد؟
زمانی می‌توان به جریان‌سازی هنر تئاتر به ویژه در حوزه کودک و نوجوان امید داشت که از یک سو آثار تولید شده مورد مطالبه مخاطبان هدف خود یعنی کودکان و نوجوانان قرار گیرد و از سوی دیگر اهمیت جایگاه و ساحت اثرگذاری این هنر برای خانواده‌ها و والدین کودکان نیز محسوس باشد. در تقویم ملی روز شانزدهم مهر به عنوان روز ملی کودک نامگذاری شده است. به بهانه این رویداد تقویمی با محوریت قرار دادن مفهوم تئاتر کودک و نوجوان و پیشینه ۵۵ ساله آن در کشورمان؛ نگاهی به جریان تولیدات، جایگاه این گونه تئاتری میان نمایش‌های تولید شده داریم.
در قسمت دوم و آخر گزارش آسیب‌شناسی تئاتر کودک و نوجوان در گفت‌وگو با نخبگان، فعالان و دست‌اندرکاران شناخته شده این هنر راه‌های تبدیل شدن تئاتر کودک و نوجوان به ضرورتی برای قرار گرفتن در سبد فرهنگی این گروه سنی سپس شیوه‌های منتج به جریان سازی و اثرگذاری این نمایش‌ها میان تولیدات تئاتری کشور را در گفت‌وگو با فعالان، دست‌اندرکاران و مدیران تئاتر کودک و نوجوان کشور به بحث و بررسی می‌گذاریم.
تفاوت تئاتر برای کودکان با تئاتر درباره کودکان
منوچهر اکبرلو نویسنده، پژوهشگر، نمایشنامه‌نویس و کارگردان شناخته‌شده حوزه تئاتر کودک و نوجوان در گفت‌وگو با ایرنا با تاکید بر آنکه در تولیدات آثار تئاتری برای کودک و نوجوان باید دو مفهوم تئاتر برای کودکان و تئاتر درباره کودکان را از یکدیگر متمایز کرد و می‌گوید: مسئله آن است که بیش از ۹۰ درصد از تولیدات آثار تئاتر کودک و نوجوان در کشور به آثاری خلاصه می‌شود که برای کودک و نوجوان تولید شده و مشخص است مخاطبان این آثار کودکان و نوجوانان هستند.
غفلت بزرگی که توسط تولیدکنندگان تئاتر کودک و نوجوان صورت گرفته است به فراموشی سپردن تولید تئاتر درباره کودکان است. تئاتری که مخاطبان هدف آن والدین (پدران و مادران کودکان) را هدف قرار داده تا به واسطه این هنر نه تنها جایگاه و ماهیت جریان‌سازی تئاتر در رشد و تکوین شخصیت فرزندشان را به آنها آموزش دهد که بتواند بر این مهم تاکید ورزد که درمیان اقلام متعدد حاضر در سبد فرهنگی کودکان و نوجوانان؛ تئاتر کودک و نوجوان باید یکی از مهمترین ملزومات به شمار رود.
فقر مفاهیم آموزشی، تعلیمی و تربیتی و اتکا به وجه سرگرم‌سازی
این مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوره تئاتر کودک و نوجوان معتقد است: در حوزه تئاتر برای کودک و نوجوان نیز آسیب‌های متعددی مانند فقر مفاهیم آموزشی، تعلیمی و تربیتی و اتکای صرف به وجه سرگرم‌سازی به عنوان دو آسیب مهم شناخته می‌شود.
به گفته اکبرلو مطابقت نداشتن جهان ذهنی آثار تولید شده با دنیای کودکان، به‌خصوص کودکان نسل حاضر که با ابزارهای ارتباط جمعی و فضای مجازی آشنایی فراوانی دارند؛ خلأ دیگری است که باعث شده حتی آثاری که برای کودکان و نوجوانان تولید و ارائه می‌شود، کمترین میزان تاثیرگذاری، اثربخشی و هم‌ذات‌پنداری را میان این گروه سنی داشته باشد.
تفاوت جهان کودکی نمایشنامه‌نویس با مخاطبان کودک امروز
حسن دولت‌آبادی مدیر گروه تئاتر کودک و نوجوان حوزه هنری نیز در گفت‌وگو با ایرنا به آسیب‌های حوزه تئاتر کودک و نوجوان از زاویه دیگر می پردازد و می افزاید: یکی از مهمترین آسیب‌هایی که باعث فقدان جریان‌سازی و خالی بودن جایگاه تئاتر کودک و نوجوان در سبد فرهنگی این گروه مخاطبان هدف شده به جهان فکری تولیدکنندگان این عرصه و انطباق نداشتن آن با جهان کودکان باز می‌گردد.
وی می افزاید: کودک و نوجوان امروز در مواجهه با آثار تئاتری مربوط به گروه سنی خود قرار نیست کودکی و نوجوانی نمایشنامه‌نویس و تولیدکنندگان آن تئاتر را رصد کنند. در حالی که در بسیاری آثار تولید شده شاهدیم که نمایشنامه‌نویس، کارگردان یا سایر اشخاصی که وظیفه تولید اثر تئاتری برای کودک و نوجوان امروز را بر عهده دارند در بهترین حالت کودکی خود و دغدغه‌های آن دوران خود را به مخاطبان این نسل عرضه می‌کنند. کودکی سه یا چهار دهه پیش نمایشنامه‌نویس و کارگردان آثار تئاتر کودک و نوجوان کوچک‌ترین قرابتی با جهان کودکان و نوجوانان امروز ندارد.
رعایت ساده‌نویسی ادبی برای کودکان و نوجوان
مدیر گروه تئاتر کودک و نوجوان مرکز هنرهای نمایشی حوزه هنری یادآور می‌شود: آسیب بعدی به ادبیاتی بازمی‌گردد که نمایشنامه‌نویس و گروه تولید تئاتر کودک و نوجوان برای مخاطبان کودک و نوجوان امروز در نظر گرفته است. در حقیقت ادبیات این آثار در مواردی آنچنان سنگین است که حتی مخاطب بزرگسال نیز در دریافت و بازتاب آن مفاهیم باید جدا تفکر و تعمق کند.
وی خاطرنشان می‌کند: در حالی که یکی از مهمترین شیوه‌های نگارش برای گروه سنی کودکان و نوجوانان ساده‌نویسی است. به گونه‌ای که تمام مفاهیم تعلیمی، تربیتی، آموزشی و پرورشی مد نظر نمایشنامه‌نویس و گروه تولیدی هنگام مشاهده اثر وارد ذهن مخاطب کودک شود. زیرا این دسته از مخاطبان به دلیل جهان تخیلات‌شان کمتر زمانی برای ته‌نشینی، تامل و هضم مفاهیم عنوان شده و به خاطر سپردن آنها بعد از اجرا دارند.
اینجاست که تفاوت میان تئاتر بزرگسال و تئاتر کودک عیان می‌شود. در تئاتر بزرگسال می‌توان سنگین‌ترین مفاهیم را به سبب تعقل و تفکر مخاطب بزرگسال بعد از اثر تئاتری مدنظر قرار داد و این مهم به هیچ وجه به عنوان آسیب شناخته نمی‌شود؛ اما در حوزه تئاتر کودک و نوجوان قضیه دقیقاً برعکس است نکته‌ای که کمتر می‌توان در آثار تئاتر کودک و نوجوان کشورمان آن را رصد کرد.
خشت کج مسیر آموزشی
نویسنده مجموعه سی و شش جلدی نمایشنامه‌های آسان برای اجرا در مدارس معتقد است: مهمترین مراکزی که می تواند به رفع چنین آسیب‌هایی و ارتقای سطح تئاتر کودک و نوجوان کمک کند به محیط‌های آکادمیک تئاتر بر می‌گردد. در حقیقت این محیط‌ها به عنوان اصلی‌ترین نهادهای تربیت‌کننده نیروهای متخصص حوزه تئاتر باید شیوه‌های دقیق، علمی، به‌روز و هم‌راستا با جهان کودکان و نوجوانان را برای دانشجویان و هنرآموزان عرصه تئاتر چنان تبیین کنند که هنگام مواجهه عملی این افراد در مقام نمایشنامه‌نویسی یا تولید آثار تئاتری برای مخاطبان کودک و نوجوان شاهد اجرای اثری بزرگسال تنها با نام کودک و نوجوان برای این گروه سنی نباشیم.
وی می افزاید: اما متاسفانه چه در شرح دروس و چه در بیان بسیاری استادان حاضر در دانشکده‌های تئاتری کشور کمتر می‌توانیم توجه به چنین مضامینی را رصد کنیم؛ مسلم است وقتی خشت نخست آموزش کج بنا گذاشته شود؛ دیواری که قرار است تئاتر کودک و نوجوان کشور را نمایندگی کند کج و منحرف از مسیر واقعی خواهد بود.
تئاتر کودک و نوجوان، صرفا ابزاری برای تفنن نیست
استاد داوود کیانیان نمایشنامه‌نویس و کارگردان عرصه تئاتر کودک و نوجوان در گفت‌وگو با ایرنا خاطرنشان می‌کند: متاسفانه یکی از مهمترین آسیب‌هایی که نه تنها میان عموم مخاطبان که بین اهالی دست‌اندرکار و هنرمندان عرصه تئاتر کودک و نوجوان وجود دارد، این است که تئاتر کودک و نوجوان تئاتری ساده و سهل‌الوصول در مسیر تولید است. در حالی که در جهان ثابت شده سخت‌ترین شیوه تولید آثار تئاتری به گونه تئاتر کودک و نوجوان برمی‌گردد؛ زیرا این آثار مهلت و زمان کوتاهی در جذب مخاطب برای خود دارند.
اگر این نمایش‌ها در همان زمان کوتاه نتوانند مخاطب خود را جذب کنند از اهداف متعالی این شیوه نمایش مانند تبیین مفاهیم آموزشی، تربیتی و جریان‌سازی در جامعه عقب می مانند. همین موضوع باعث شده اغلب تولیدات آثار تئاتری در حوزه کودک و نوجوان بیشتر آثاری از سر تفنن و در کمترین زمان ممکن برای تولید یک اثر نمایشی کیفی توسط گروه‌ها در دستور کار قرار گیرد. ادامه این مسیر آسیب‌ها و لطمات جبران ناپذیری بر پیکره تئاتر کودک و نوجوان وارد می سازد.
لزوم استفاده از روانشناس و جامعه‌شناس در تولید آثار تئاتر کودک و نوجوان
نویسنده نمایشنامه صدبار اگر توبه شکستی بازآ خاطرنشان می‌کند: گروه‌های تئاتر کودک و نوجوان در جهان همواره در کنار خود روانشناسان، جامعه‌شناسان و رفتارشناسان مختص این گروه سنی را به عنوان مشاور در کنار خود دارند و از آرا و نظرهای آنها در تولیدات آثار تئاتری بهره می‌جویند. زیرا یک نمایشنامه‌نویس یا یک کارگردان تئاتر نمی‌تواند یک روانشناس و جامعه‌شناس زبده و خبره باشد.
به گفته کیانیان اما برای تاثیرگذاری بر مخاطب کودک و نوجوان که برخلاف مخاطب بزرگسال، نیازمند بهره بردن از دانش متخصصانی هستیم که بتوانند به واسطه همین نگاه کودکانه در قالب تولید اثر هنری، همسو با تفریح و سرگرمی، مهمترین و اصولی‌ترین مبانی آموزشی و تربیتی را که انتقال و آموزش آنها از عهده خانواده‌ها خارج است را چون رسالتی بزرگ بر دوش نگاه هنرمندشان حفظ و حمل کنند.
از: امین خرمی