وضعیت شمشادهای هیرکانی
شمشاد گونه‌ای گرما دوست و سایه پسند است که به صورت توده‌های خالص و گاهی آمیخته در زیراشکوب سایر درختان پهن برگ می‌روید.
دامنه انتشار این گونه در استان‌های شمالی از آستارا در استان گیلان تا قرن آباد در استان گلستان و از نزدیک به سواحل دریا در پارک جنگلی سی سنگان تا ارتفاع حدود ۱۸۰۰ متری از سطح دریا در جنگلهای لساکوتی (تنکابن) و افراچال (ساری) می‌باشد. این گونه در بعضی از مناطق جنگلی به علت تشکیل توده‌های انبوه خالص و وسیع چندآشکوبه با پایه‌های قطور در قالب ذخیره‌گاه‌های جنگلی، مدیریت می‌شود. تعدادی از رویشگاه‌های مهم شمشاد نیز به علت موقعیت و چشم‌انداز ویژه به عنوان پارک‌های جنگلی مورد توجه بوده و در قالب برنامه‌های پارک‌داری مورد استفاده و بهره‌برداری قرار می‌گیرند. (مانند پارک جنگلی سی‌سنگان)
بر اساس ماده یک (۱) قانون حفظ و حمایت از منابع طبیعی و ذخایر جنگلی کشور مصوب ۱۲/۷/۱۳۷۱ مجلس شورای اسلامی؛ شمشاد جزء ذخایر جنگلی و از گونه‌های ممنوع‌القطع محسوب می‌شود. این گیاه اکنون در فهرست گونه‌های در معرض انقراض اتحادیه‌ی بین‌المللی حفظ طبیعت (IUCN) قرار دارد.
مهاجمانی که به شمشاد حمله کردند
متاسفانه از سال ۱۳۸۹ این گونه‌ی همیشه سبز و با ارزش جنگلهای شمال کشور به دلایل مختلفی مورد حمله آفات و بیماری‌های مهاجم و مخربی قرار گرفته که منشاء خارجی داشته و به طور ناگهانی وارد کشور شدند و در مدت زمان بسیار کوتاهی حیات و بقای این گونه را به مخاطره انداخته و موجب نابودی و خشک شدن بسیاری از رویشگاه‌های آن شده‌اند. این دو عامل بیماری بلایت شمشاد (Box-Blight Disease) و آفت شبپره شمشاد (Box Tree Moth Pest) هستند.
بیماری بلایت شمشاد که سبب سوختگی برگها و خزان سریع آن‌ها، خشکیدگی سرشاخه‌های درختان و درختچه‌های شمشاد و در نهایت منجر به خشک شدن کلی توده‌های آلوده می‌شود، در سال ۱۳۸۹ وارد ایران شد و اثرات مخرب خود را در جنگلهای آستارا و سایر مناطق استان گیلان بجا گذاشت و در سال ۱۳۹۱ در جنگلهای لیره سر تنکابن علائم آن مشاهده و برای اولین بار در ایران معرفی و گزارش شد. این بیماری تا سال ۱۳۹۳ به تمام مناطق شمال کشور سرایت کرده و سطح وسیعی را خشک کرده است.
عامل این بیماری یک نوع قارچ بنام Calonectria pseudonaviculata ( Cylindrocladium buxicula) شناسایی و معرفی شده است.
هنوز از مشکلات ناشی از حضور این عامل مخرب رهایی نیافتیم که ناگهان عامل مهاجم دیگری بنام شب پره شمشاد در ابتدای سال ۹۵ پا به عرصه‌های شمشاد نهاد و با گسترش سریع خود در جنگلهای شمشاد شمال کشور بیش از پیش بر وخامت اوضاع افزود.
شب پره شمشاد با نام علمی Cydalima perspectalis میهمان ناخوانده دیگری در رویشگاه‌های شمشاد بود که در اوایل سال ۱۳۹۵، تقریبا بطور همزمان در پارک بنفشه چالوس (منطقه نمک آبرود) و منطقه لوندویل آستارا مشاهده شد و با فعالیت برگخواری شدید خود خسارت‌های زیادی به بسیاری از رویشگاه‌های شمشاد در مناطق جلگه ای و پایین بند وارد کرده است.
این حشره، یک آفت وارداتی است و خاستگاه اصلی آن کشورهای شرق آسیا از قبیل چین، کره، ژاپن، هند، تایوان، بخش‌هایی از شرق روسیه بوده و بومی این کشورهاست. انتقال نهال‌های شمشاد زینتی آلوده به آفت در سال ۲۰۰۶ میلادی از کشور چین به یکی از بنادر جنوبی آلمان و سپس کشور هلند، سبب انتقال آفت و گسترش سریع آفت به این کشورها و سپس به سایر مناطق شمشادخیز قاره اروپا شد طوریکه تا اواخر سال ۲۰۱۶ غالب مناطق واجد شمشاد در قاره اروپا مورد حمله آفت قرار گرفته و سطوح زیادی از شمشادها در اراضی جنگلی، پارک‌ها و بوستان‌ها، اماکن تاریخی و باغ‌های بوتانیک و ... آسیب‌های شدیدی را متحمل شدند.
وضعیت حال حاضر آفت‌ها
کارشناس گیاه پزشکی دفتر حفاظت و حمایت منابع طبیعی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری شمال کشور روز دوشنبه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا اظهار داشت: اقدامات انجام شده در ایران در سال‌های اول ورود آفت شامل شناسایی آفت، مطالعه بیولوِی، بررسی‌های رفتاری، پراکنش، اهمیت، خسارت و ... بودکه با مشاهدات میدانی و استناد به منابع علمی موجود انجام شد و بر این اساس این حشره در شمال ایران ۳ -۵ نسل در سال داشته و شرایط سرد زمستان را به شکل لاروهای سنین اولیه در لابلای برگها سپری می‌کند.
یزدانفر آهنگران ادامه داد: به محض گرم شدن نسبی هوا، لاروها از پناهگاه‌های زمستانه خارج و به فعالیت برگخواری خود ادامه می‌دهند. در اواسط اسفند با طولانی شدن روز و گرمای نسبی هوا، لاروهای زمستان گذران کاملا از پناهگاه خارج و از پارانشیم قسمت تحتانی برگها تغذیه می‌کنند و سبب ریزش برگهای آسیب دیده نیز می‌شوند، تغذیه لاروها از پوست شاخه و تنه درختان و درختچه‌ها نیز به میزان زیاد مشاهده شد. لاروها پس از تغذیه مستمر و بلاانقطاع و رشد کافی، در اواسط تا اواخر اردیبهشت ماه به شفیره تبدیل می‌شوند.
آهنگران در ادامه افزود: پس از گذشت ۷ – ۱۰ روز این شفیره‌ها به حشرات کامل (شب پره ها) تبدیل می‌شوند و در محیط اطراف به پرواز در می‌آیند و چون شب پرواز و نورگرا هستند در اطراف نور حاصل از چراغ‌های برق معابر و روستاها و منازل و سایرمناطق روشن به صورت توده‌ها و دسته‌های بزرگ به پرواز در می‌آیند و روزها را با پروازهای بسیار کوتاه و آرام روی گل‌های وحشی و شاخ و برگ درختان به استراحت می‌پردازند.
این کارشناس گیاه پزشکی تصریح کرد: تخم‌ریزی آن‌ها به صورت دسته‌ای و در دسته‌های ۳ – ۲۰ تایی انجام گرفته و هر حشره ماده در هر نسل ۲۰۰ تا ۵۰۰ عدد تخم می‌گذارد. طول دوره جنینی تخم نیز حدود ۷ – ۱۰ روز می‌باشد. میزان رشد و نمو این آفت با درجه حرارت هوا ارتباط مستقیم دارد یعنی در هوای گرمتر تغذیه آن‌ها نیز بیشتر و طول دوره رشد آن‌ها کوتاه‌تر می‌شود. همچنین دوره زندگی هر نسل آفت به طور میانگین ۳۵ تا ۴۰ روز طول می‌کشد و فعالیت آن‌ها از اواسط اسفند تا اواسط آبان ماه ادامه دارد.
حال شمشادها خوب نیست!
آهنگران در خصوص روش‌های مقابله عنوان کرد: گستردگی و پراکندگی توده‌های شمشاد در جنگلهای شمال، متراکم و انبوه بودن این توده‌ها، شرایط توپوگرافی رویشگاه‌های آن (از جلگه تا ارتفاعات و در شیبها و دره ها و یالها)، زیراشکوب بودن گونه شمشاد، وجود آن به عنوان یک گونه زینتی و ارزشمند در محیط شهری و روستایی (منازل اشخاص، قبرستانها و اماکن متبرکه و موقوفه)، باغ های بوتانیک، مراکز تحقیقاتی، محوطه ادارات، سازمان‌ها و شهرک‌های مختلف، پارک‌ها و ذخیره گاه‌های جنگلی و... و. از یک سو و شرایط و پیچیدگی‌های خاص اکوسیستم‌های جنگلی، امکان عملیات پیشگیرانه و کنترلی را سخت تر کرده و به آسانی نمی‌توان هر برنامه‌ای (حتی محلول پاشی هوایی با فرآورده‌های میکروبی) را به آسانی در این توده‌ها اجرا کرد.
وی ادامه داد: از سوی دیگر جدید بودن آفت، نداشتن و نا شناخته بودن دشمنان طبیعی فعال و موثر در طبیعت، چند نسلی بودن آفت، تکثیر سریع و تولید تعداد زیاد تخم در هر نسل، کوتاه بودن دوره زندگی هر نسل و تغذیه هجومی و بلاانقطاع لاروهای حشره، انتشار سریع آن توسط عوامل و وسایل مختلف، سمی بودن آن برای دشمنان طبیعی، ریز بودن لاروها، همرنگی لاروها با میزبان و پنهان شدن در لابلای برگها و تارهای تنیده شده و ... فرصت‌های لازم برای کنترل همه جانبه را محدود کرده است.
این کارشناس گیاه پزشکی تصریح کرد: با توجه به موارد فوق، در حال حاضر نیز با توجه به کاهش سطوح شمشاد اولیه و محدودیت‌های غذایی برای آفت و بیماری، این دو عامل مخرب همچنان در عرصه‌های شمشادی جولان می‌دهد و با عکس‌العمل فیزیولوژیکی جهت جوانه زدن و احیای مجدد و زادآوری طبیعی در عرصه به پایه‌های شمشاد حمله می‌کند، متاسفانه آفت مجدد در نسل‌های بعدی و تغذیه از آن‌ها بر میزان آسیب پذیری و خسارت شمشادها افزوده و می‌توان گفت حال شمشادها خوب نیست!؟
اقدامات انجام شده برای نجات شمشاد
آهنگران ادامه داد: حفظ و حمایت از این گونه شمشاد در حال انقراض از گزند آفت و بیماری مبتلا، مستلزم همکاری و پشتیبانی مستمر و هماهنگ بخش‌های مختلف تحقیقاتی، دانشگاهی و دستگاه‌های اجرایی از جنبه‌های علمی، فنی، مالی و تدارکاتی است. هرچند اقدامات پژوهشی زیادی در این راستا انجام شد اما سازمان جنگل‌ها و بخش حفاظت از جنگل در کنترل آفت و بیماری تنها مانده و با اندک اعتبارات تزریقی همچنان به تلاش‌های خود در جهت حفظ و ماندگاری گونه تلاش می‌کنند.
وی ادامه داد: اقدامات ضربتی کوتاه مدت از قبیل شناسایی آفت و بیماری، مطالعه بیولوژی و سیکل زندگی آن‌ها، مطالعه پراکنش آفت و بیماری، پهنه بندی شمشاد و میزان آسیب پذیری آن‌ها در عرصه، بررسی روش‌های کنترلی (با توجه به وقوع آن در یک اکوسیستم جنگلی)، آموزش کارکنان، بهره برداران، تشکل‌ها و ...، فراهم نمودن ترکیبات میکروبیولوژیکی و زیستی سازگار با شرایط جنگلی جهت کنترل آفت و اجرای عملیات کنترلی در سطوح محدود از جمله اقدامات موثر در سطح ۴ اداره کل منابع طبیعی استان‌های شمالی بود.
این کارشناس گیاه پزشکی اظهار داشت: تشکیل کارگروه نجات شمشاد در سطح سازمان جنگل‌ها و ادارات کل منابع طبیعی استان‌ها طی سال گذشته بر این امر مهم با هدف تهیه و اجرای دستورالعمل‌های اجرایی از قبیل پایش و کنترل به موقع آفت با استفاده از ترکیبات زیستی و میکروبیولوژیکی به شیوه های مختلف، جمع‌آوری و نگهداری بذر به مقدار کافی برای ذخیره‌سازی و حفظ آن در شرایط فراسرد به مدت بسیار طولانی، تولید نهال و مراقبت از آن‌ها به طور ویژه در مناطق و شرایط خاص، پیگیری و شناسایی عوامل کنترل بیولوژیکی طبیعی و بکارگیری آن‌ها در کنترل آفت از مهمترین برنامه های کارگروه است.
وی اضافه کرد: اقدامات انجام شده در مناطق کمتر آسیب دیده در حال انجام است و دفاتر حفاظت و حمایت، جنگل‌کاری و پارک‌های جنگلی به همراه مدیران کل استان‌های درگیر و کارشناسان این دو بخش به طور جدی درگیر پیگیری این موضوع بوده و با نظارت دفاتر ستادی هر دو هفته یک بار پس از بررسی‌های میدانی ملزم به ارائه گزارشات پیشرفت کار و میزان موفقیت‌های حاصله و بررسی تنگناها و مشکلات موجود به ریاست سازمان متبوعه هستند.
شمشاد به مسیر احیا بازگشته است
آهنگران عنوان کرد: هر چند آسیب‌های زیادی در سنوات گذشته بر پیکره رویشگاه‌های شمشاد وارد شده اما با روند در پیش گرفته شده اخیر در مناطق پایلوت، روند کار مطلوب و تا حدودی موفقیت آمیز بود ولی نیاز به ادامه کار و تلاش همه جانبه دارد. زیرا که آفت و بیماری همچنان در کشور وجود داشته و ریشه کن نشدند و حفظ گونه شمشاد بعنوان یک گونه اندمیک نیز برای جنگلهای شمال ارزش حیثیتی دارد.
وی ادامه داد: طی ۶ ماه گذشته در حوزه ۴ اداره کل منابع طبیعی استان‌های شمالی (گیلان، مازندران – ساری و نوشهر، گلستان) در سطح حدود ۳۰۰ هکتار از رویشگاه‌های شمشاد در مناطق پایلوت و کمتر آسیب دیده طی ۳-۸ مرحله عملیات محلول‌پاشی علیه آفت شبپره شمشاد با استفاده از ترکیبات میکروبیولوژیکی و زیستی انجام شد. این عملیات پس از پایش‌های دوره ای مستمر با جنگل گردشی و مشاهده آفت لاروهای و شکارهای حاصل از نصب تله‌های فرومونی انجام می‌شد و از موفقیت بسیار خوبی در راستای کاهش جمعیت آفت و سلامت توده برخوردار بود.
آهنگران تصریح کرد: نسبت به تولید نهال به روش‌های کاشت بذر و قلمه در نهالستان‌ها با نظارت کارشناسان متخصص اقدام شد در این راستا نیز تاکنون حدود ۴۰۰ هزار نهال ریشه‌دار و سالم تهیه و حدود ۲۰۰ هزار نهال قلمه‌ای در حال پرورش هستند که در مرحله کالوز و ریشه دهی هستند. مراقبت از این نهال‌ها از نظر سلامت و شادابی با پایش و محلولپاشی‌های ماهانه در برنامه های اجرایی سازمان است.
این کارشناس گیاه پزشکی در شمال کشور ادامه داد: تهیه بذر خالص شمشاد به میزان حدود ۴۵ کیلوگرم در یک ساله اخیر و نگهداری در شرایط فراسرد به منظور حفظ ژرم پلاسم (Germ plasm) از دیگر اقدامات موثر ادارات کل منابع طبیعی استان‌های شمالی می‌باشد. بخشی از این بذور جمع آوری شده پس از انجام آزمایشات مختلف مجددا برای تولید نهال به استان‌ها و دیگر مراکز تولید نهال ارسال خواهد شد.
وی افزود: محصورسازی شمشاد زارهای با پایه‌های سالم و انبوه برای مراقبت‌های ویژه، تهیه بذر و قلمه در آینده، برگزاری دوره‌های آموزشی – ترویجی برای تسهیل‌گران، بهره برداران، تشکل‌های غیردولتی برای حفاظت از این گونه با ارزش از دیگر اقدامات حفاظتی – حمایتی سازمان جنگل‌ها است.
آهنگران تاکید کرد: لزوم تامین و تخصیص اعتبارات کافی برای کنترل آفت، خرید دستگاه‌های فراسرد با حجم بالا، شناسایی و تهیه پایه‌های مقاوم به آفت و بیماری، شناسایی و پرورش و رهاسازی دشمنان طبیعی فعال و موثر برای کنترل بیولوژیکی آفت، ایجاد شرایط لازم و کاملا ایزوله برای نگهداری نهال‌های شمشاد تولید شده در یک دوره زمانی بلند مدت و... و. از نیازهای حتمی و واجب سازمان برای حفظ و نجات شمشادها است.